تغییر جنسیت
 | این نوشتار با رویکرد فقهی نوشته شده است. برای آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع به منابع دیگر مراجعه کنید. |
تغییرِ جنسیت تغییر جنس مرد به زن و جنس زن به مرد به‌وسیله تغییر آلت تناسلی و برخی اندام‌های بدن به‌همراه تغییرات هورمونی است. این مسئله از مسائل نوظهور در فقه پزشکی است که امروزه به دلیل فراگیر بودن آن در جوامع اسلامی، مورد مطالعه و نظریه‌پردازی فقیهان مسلمان قرار گرفته است.
تغییر جنسیت با توجه به این که بر روی افراد سالم، خنثی (دو جنسه) و تَراجنسیتی (افرادی که در واقع جنسیت آنها یا زن است یا مرد، اما به لحاظ روانی و رفتاری خود را به جنس مخالف ملحق می‌دانند) صورت می‌پذیرد، به سه قسم تقسیم شده و فقیهان برای هر قسم، احکامی را بیان کرده‌اند.
بنا به فتوای برخی فقهای شیعه تغییر جنسیت به‌خودی‌خود، اگر ضرر نداشته باشد و با فعل حرامی مانند لمس و نگاه حرام، همراه نباشد، جایز است.
برخی دیگر از فقها تغییر جنسیت در افراد سالم را حرام دانسته و انجام آن را فقط در افراد خنثی؛ به‌ویژه خنثای مشکل (خنثایی که هر دو آلت تناسلی مرد و زن را دارد و نمی‌توان او را به جنس زن یا جنس مرد ملحق کرد) جایز دانسته‌اند. سیدصادق شیرازی هرگونه تغییر جنسیت را به‌طور مطلق حرام دانسته است.
گفته می‌شود عده‌ای از فقها با جواز تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی مخالفند. البته فقیهانی چون سید روح‌الله خمینی، حسینعلی منتظری و سیدعلی خامنه‌ای این نوع تغییر جنسیت را اگر با هدف معالجه باشد، جایز شمرده‌اند.
به گفته برخی محققان، سید روح‌الله خمینی نخستین فقیهی بود که در مسئله تغییر جنسیت اظهار نظر کرد. همچنین نخستین فقیهی در ایران بود که به جواز تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی، فتوا صادر کرد.
جایگاه
تغییر جنسیت از مسائل نوظهور در فقه پزشکی و زمینه‌ساز مسائل فراوانی در حوزه فقه و حقوق خانواده است.[۱] فقیهان و قانون‌گذاران علاوه بر بررسی حکم جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت، به پرسش‌های مختلف دیگری از قبیل بقا یا عدم بقای ازدواج پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، ولایت و سرپرستی شخص پس از تغییر جنسیت، مسئله ارث، نفقه، مهریه و...پاسخ داده‌اند.[۲]
تغییر جنسیت در گذشته وجود نداشته و با پیشرفت تکنولوژی و توسعه دانش پزشکی، امروزه در بسیاری از کشورها از جمله ایران، انجام می‌پذیرد.[۳] ازاین‌رو، در آثار فقهی گذشته بحثی با عنوان «تغییر جنسیت» مطرح نبوده است و فقیهان معاصر در ضمن رساله‌ها و آثار موسوم به استفتائات،[۴] رساله‌هایی که در فقه پزشکی نگاشته شده[۵] و گاهی در ضمن مقاله‌هایی[۶] درباره آن اظهار نظر کرده‌اند. برخی فقیهان نیز در ضمن دروس خارج فقه خود احکام این مسئله را بررسی کرده‌اند.[۷]
تعریف
تغییر جنسیت (تحویل الجنس)[۸] عبارت است از تغییر آلت تناسلی، به گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل گردد.[۹] تغییر جنسیت از مرد به زن به این صورت است که آلت تناسلی مردانه با عملیات جراحی برداشته و به جای آن مَهبِل قرار داده شده و پستان‌ها نیز بزرگ می‌شود و در تغییر جنسیت از زن به مرد، عضوهایی مانند رحم، تخمدان و سینه برداشته می‌شود و به‌جای آن دستگاه تناسلی مردانه گذاشته می‌شود. این جراحی‌ها در چند مرحله انجام می‌شود و همراه آن هورمون‌درمانی نیز صورت می‌گیرد.[۱۰]
اقسام
تغییر جنسیت با توجه به خصوصیات افراد چند قسم است:
- تغییر جنسیت در افراد سالم؛ افرادی که فاقد مشکل جسمی و روانی‌اند و از روی انگیزه‌هایی مانند تنوع‌خواهی، خواهان تغییر جنسیت هستند.[۱۱]
- تغییر جنسیت در افراد خنثی.[۱۲] منظور از خنثی در فقه، افرادی هستند که آلت تناسلی مرد و زن، هر دو را دارند و به دو نوع است:[۱۳]
- خنثای مشکل: فردی که جنسیت آن مشخص نیست و هیچ علامت طبیعی و شرعی که بر اساس آن بتوان او را به یکی از دو جنس مرد یا زن ملحق کرد، ندارد.[۱۴]
- خنثای غیر مشکل: فردی که نشانه‌ای هرچند به صورت ظنی دارد که براساس آن به یکی از دو جنس مرد یا زن ملحق می‌شود.[۱۵]
- تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها (تِرانْسِکْشُوال)[یادداشت ۱] یا ناراضیان جنسی. تراجنسیتی، نوعی اختلال هویت جنسی است که در آن، هویت جنسی فرد با جنسیتی که در بدو تولد داشته، مطابقت ندارد.[۱۶] بیمار تراجنسیتی علی‌رغم جنسیتش، از لحاظ روحی و روانی، خود را به جنس مخالف متعلق می‌داند.[۱۷]
تاریخچه
گفته می‌شود اولین جراحی [یادداشت ۲]برای تغییر جنسیت در ایران، در سال ۱۳۰۹ش، انجام شد و طی آن پسر ۱۸ ساله‌ای تحت عمل جراحی قرار گرفت و به دختر تبدیل شد.[۱۸]
به گفته محمدمهدی کریمی‌نیا (محقق و نویسنده کتاب تغییر جنسیت)، سید روح‌الله خمینی نخستین فقیهی در ایران بوده که در مباحث فقهی خود (در سال ۱۳۴۳ش) درباره حکم شرعی تغییر جنسیت اظهار نظر کرده است.[۱۹] این مباحث ذیل بخشی با عنوان مسائل مستحدثه در کتاب تحریر الوسیله مندرج شده است.[۲۰]
همچنین گفته می‌شود او اولین فقیهی بود که در ایران برای جواز تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی، فتوا صادر کرد.[۲۱] فردی تراجنسیتی به نام فریدون-که بعد از تغییر جنسیت نام مریم خاتونپور ملک‌آرا، را برای خود برگزید- در دیداری با امام خمینی در سال ۱۳۶۴ش و شرح حالات و بیماری خود توانست از وی فتوای جواز تغییر جنسیت را دریافت کند.[۲۲] فتوای امام خمینی مبنی بر جواز تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها در همان سال از طرف دفتر او اعلام شد و پس از آن، عمل‌های تغییر جنسیت با مجوزهای قانونی در ایران انجام گرفت.[۲۳]
بنا به گزارش خبر آنلاین: سالانه بیش از ۲۷۰ ایرانی جنسیت خود را با اخذ مجوز از سازمان پزشکی قانونی تغییر می‌دهند. بر اساس آمارهای رسمی از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ش، بیش از ۱۳۶۶ نفر مجوز تغییر جنسیت در ایران را دریافت کرده‌اند که از میان آنها ۵۶ درصد می‌خواهند زن شوند و ۴۴ درصد قصد دارند با تغییر جنسیت مرد شوند.[۲۴]
بنا به نظر برخی، وجود قوانین سخت‌گیرانه برای همجنس‌بازی در ایران و جرم‌انگاشتن آن، یکی از عوامل افزایش روآوری به تغییر جنسیت؛ به‌ویژه در میان تراجنسیتی‌ها است.[۲۵]
حکم فقهی
فقها برای هر سه قسم تغییر جنسیت به بیان احکامی پرداخته‌اند که برخی از آنها به شرح زیر است:
افراد سالم
فتاوی فقها درباره حکم تغییر جنسیت در افرادی که از لحاظ جنسیت، فاقد مشکلات جسمی و روانی‌اند، به بیان زیر است:
قائلین به جواز
بنا به فتوای فقیهانی چون سید روح‌الله خمینی،[۲۶] حسینعلی منتظری،[۲۷] محمدابراهیم جناتی،[۲۸] محمد فاضل لنکرانی،[۲۹] محمدآصف محسنی،[۳۰] سیدعلی سیستانی،[۳۱] ناصر مکارم شیرازی،[۳۲] محمداسحاق فیاض[۳۳] و سیدمحسن خرازی،[۳۴] تغییر جنسیت به‌خودی‌خود، اگر ضرر نداشته باشد و با فعل حرامی مانند لمس و نگاه حرام، همراه نباشد، جایز است.
ادله جواز
قائلین به جواز تغییر جنسیت به ادله زیر تمسک کرده‌اند:
- اصل اباحه.[۳۵] مطابق این قاعده هر چیزی که بین حلال و حرام مشتبه باشد، بر حلال حمل می‌شود.[۳۶] دلیل شرعی بر حرمت تغییر جنسیت نداریم، پس بر اباحه و عدم حرمت حمل می‌شود.[۳۷]
- اصل برائت.[۳۸] در مقام شک در حرمت یا حلیت تغییر جنسیت و نبود دلیل شرعی بر حرمت آن،[۳۹] مطابق اصل برائت، حکم به عدم حرمت آن داده می‌شود.[۴۰]
- قاعده تسلیط.[۴۱] بر طبق این قاعده هر انسانی بر اموال و اعضای بدن خود تسلط دارد و می‌تواند در آنها تصرف کند،[۴۲] عمل تغییر جنسیت، نوعی تصرف در بدن بوده و جایز است.[۴۳]
قائلین به حرمت
از نظر فقیهانی همچون سید ابوالقاسم خویی،[۴۴] سید محمدرضا گلپایگانی،[۴۵] میرزا جواد تبریزی،[۴۶] محمدتقی بهجت،[۴۷] لطف‌الله صافی گلپایگانی،[۴۸] سیدعلی خامنه‌ای[۴۹] و سید محمدعلی علوی گرگانی[۵۰] تغییر جنسیت جایز نیست.
ادله حرمت
قائلین به عدم جواز تغییر جنسیت به ادله زیر استناد کرده‌اند:
- آیه تهلکه.[۵۱] در این آیه خداوند از این که مردم خود را به هلاکت بیاندازند، نهی کرده و تغییر جنسیت، از مصادیق ضایع کردن قوا و به هلاکت انداختن خود است.[۵۲]
- آیه تغییر خلقت.[۵۳] در این آیه ایجاد تغییر در خلقت خداوند از وسوسه‌های شیطان و مذموم شمرده شده و تغییر جنسیت از مصادیق ایجاد تغییر در خلقت خداوند دانسته شده است.[۵۴]
- بر پایه روایاتی، تشبه مرد به زن و زن به مرد حرام است.[۵۵] تغییر جنسیت نوعی تشبه به جنس مخالف بوده و بنابراین حرام است.[۵۶]
خنثاها
برای بیان حکم تغییر جنسیت در افراد خنثی، برخی فقها بین خنثای مشکل و خنثای غیر مشکل تفکیک قائل شده‌اند:[۵۷]
خنثای مشکل
بیشتر فقهای شیعه[۵۸] فقط جراحی خنثای مشکل، جهت مشخص کردن جنسیت وی را جایز دانسته‌اند.[۵۹] منتظری تغییر یا تعیین جنسیت در خنثای مشکل را از مواردی دانسته است که گاهی به حد ضرورت نیز می‌رسد.[۶۰] بنا به نظر محمد فاضل لنکرانی اگر خنثای مشکل در انجام وظایف شرعی خود مانند محرمیت، ازدواج، نماز، ارث و...دچار مشکل شود و تنها راه خروج از این مشکل، تغییر جنسیت باشد، انجام آن واجب است.[۶۱] همچنین بنا به فتوای این فقیهان اگر این نوع تغییر جنسیت که به قصد معالجه است، به حد ضرورت برسد، حرمت لمس و نگاه به عضو مورد جراحی نیز برداشته می‌شود.[۶۲]
جعفر سبحانی تغییر جنسیت را فقط در خنثای غیر مشکل جایز دانسته و بر این نظر است که خنثای مشکل در این که احکام مرد بر او منطبق است یا احکام زن، باید احتیاط کند و نمی‌تواند به تغییر جنسیت اقدام کند.[۶۳] سیدصادق شیرازی تغییر جنسیت را در هیچ‌یک از اقسام آن؛ حتی در خنثای مشکل، جایز ندانسته است.[۶۴]
خنثای غیر مشکل
گروهی از فقها تغییر جنسیت در خنثای غیر مشکل را نیز جایز شمرده‌اند.[۶۵] برخی فقها عمل جراحی در مورد خنثی، اعم از خنثای مشکل یا خنثای غیر مشکل را عمل برای تشخیص جنسیت دانسته و آن را خارج از موضوع تغییر جنسیت در نظر گرفته‌اند.[۶۶]
تراجنسیتی‌ها
- بنا به فتوای برخی فقها تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی (ترنسکشوال) جایز نیست.[۶۷] از نظر فقیهانی چون سید روح‌الله خمینی،[۶۸] حسینعلی منتظری،[۶۹] سید علی خامنه‌ای،[۷۰] و سیدمحسن خرازی[۷۱] این قسم تغییر جنسیت، اگر با دستور پزشک و به هدف معالجه باشد، به‌طوری که اختلال هویت جنسی، جز با تغییر جنسیت علاج نیابد، جایز است.
احکام مرتبط
پس از عمل تغییر جنسیت، احکامی ایجاد می‌شود که برخی از آنها به قرار زیر است:
بقا یا عدم بقای ازدواج
بنا به فتوای فقهای شیعه به محض تغییر جنسیت یکی از زوجین (زن و شوهر)، عقد ازدواج باطل می‌شود.[۷۲] اگر زوجین هم‌زمان با هم تغییر جنسیت بدهند؛ به‌طوری که مرد به زن و زن به مرد تبدیل شوند، بنا به فتوای سید روح‌الله خمینی بعید نیست که عقد نکاح بین آنها باقی باشد؛ اگرچه احتیاط مستحب این است که مجدداً عقد خوانده شود.[۷۳] بنا به فتوای محمد فاضل لنکرانی، زوجیت آن دو بلافاصله فسخ می‌شود و می‌توانند مجدداً عقد بخوانند و احتیاط مستحب آن است که صبر کنند تا عده بگذرد.[۷۴]
مهریه
از نظر برخی فقها با بطلان ازدواج، اگر پیش از تغییر جنسیت، دخول صورت گرفته باشد، مرد باید مهریه را به‌طور کامل پرداخت کند[۷۵] و در صورت عدم دخول، بنا به نظر سید روح‌الله خمینی با توجه به قواعد، پرداخت تمام مهریه درست به نظر می‌رسد[۷۶] و از نظر حسینعلی منتظری احتیاط مستحب آن است که مصالحه کنند.[۷۷]
بنا به فتوای فاضل لنکرانی اگر تغییر جنسیت از طرف زن و با اذن شوهر باشد، در صورت عدم دخول پیش از تغییر جنسیت، مهریه زن باید به‌طور کامل پرداخت شود؛ اگرچه احتیاط مستحب آن است که مصالحه کنند.[۷۸]
ولایت پدر
اگر مردی که ولی است با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، بنا به فتوای برخی فقیهان، ولایت او بر فرزندان صغیرش ساقط می‌شود و اگر زن با تغییر جنسیت به مرد تبدیل شود، بر فرزندان صغیرش ولایت پیدا نمی‌کند و برای جد پدری و در صورت نبود، برای حاکم ثابت می‌شود.[۷۹]
ارث
بنا به نظر فقها، ملاک در ارث این است که عناوین مذکر و مونث بودن، در حال مرگ مُوَرِث (کسی که از دنیا رفته و اموالی از خود به‌جا گذاشته) فعلیت داشته باشند.[۸۰]بر این مبنا اگر شخصی پسر باشد و پیش از مرگ مورث تغییر جنسیت دهد، مانند دختر ارث می‌برد و اگر دختر باشد و پیش از مرگ مورث تغییر جنسیت دهد، مانند پسران ارث می‌برد.[۸۱]
کتاب‌شناسی
برخی از آثاری که درباره تغییر جنسیت با رویکرد فقهی نوشته شده عبارتند از:
- کتاب «تغییر جنسیت» تألیف محمدمهدی کریمی‌نیا. نویسنده در این کتاب علاوه بر بررسی و تحلیل اقسام تغییر جنسیت، برخی از استفتائات موجود در این موضوع و احکام مرتبط با آن را گزارش کرده و به تحلیل آراء فقیهان پرداخته است. این کتاب در ۴۹۷ صفحه از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در سال ۱۳۸۹ش، در قم به چاپ رسید.[۸۲]
- کتاب «تغییر جنسیت، آری یا نه؟» محصول جلسات درس خارج فقه یدالله دوزدوزانی (از فقها و مدرسین حوزه علمیه قم) که ذیل بحث از «تزیین الرجل بما یختص بالنساء و بالعکس»، ایراد شده است.[۸۳] این کتاب به‌دست محسن دلیر جمع‌آوری شده و با اضافاتی در ۱۵۲ صفحه، در سال ۱۳۸۷ش، به چاپ رسیده است.[۸۴]
پانویس
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۲۷.
- ↑ دلیری، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت الله دوزدوزانی تبریزی)، ۱۳۹۳ش، ص۴؛ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۲۷.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۶۹؛ تبریزی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۷۹؛ خویی، استفتائات، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ص۳۸۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳؛ محسنی، الفقه و المسائل الطبیة، انتشارات یاران، ص۱۱۷؛ مکارم شیرازی، احکام پزشکی، ۱۴۲۹ق، ص۱۰۷؛ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، «تغییر جنسیت از دیدگاه فقه اسلامی»، ص۶۹؛ خرازی، «تغییر جنسیت»، ص۱۰۴؛ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ص۹۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به دلیری، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت الله دوزدوزانی تبریزی)، ۱۳۹۳ش، ص۵.
- ↑ همسادی، جبری شمس الدین، «حکم تحویل الجنس: دراسة تقویمیة فی ضوء مقاصد الشریعة»، ص۵۲.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۴۳؛ ابوشادی، التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون، ۲۰۱۶م، ص۵۰۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به Bizic and others, Sex reassignment surgery, p 10-11
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۴۲؛ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۵۸.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۵۳.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۸۱ش، ص۱۵۴.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۸۱ش، ص۱۵۴.
- ↑ Oxford learner,s dictionaries'
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۵۹.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۵۰.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
- ↑ «تغییر جنسیت در ایران»، سایت خبری بی‌بی سی.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۶.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۶.
- ↑ «سالانه بیش از ۲۷۰ ایرانی تغییر جنسیت می‌دهند/ ۵۶ درصد متقاضیان می‌خواهند زن شوند.»، سایت خبر آنلاین.
- ↑ «سازمان پزشکی قانونی: آمار زنان متقاضی تغییر جنسیت از مردان بیشتر است.»، سایت ایندیپندنت فارسی.
- ↑ خمینی، تحریرالوسیلة، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۶.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۷-۵۱۸؛ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۶.
- ↑ جناتی، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۴-۲۵۶.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۴۲۳.
- ↑ محسنی، الفقه و المسائل الطبیة، ص۱۱۸.
- ↑ امامی اهوازی، التحول الجنسی، ۱۴۴۲ق، ص۹۱-۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۶۹.
- ↑ فیاض، المسائل الطبیة، ص۹۲.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۶.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۷؛ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۶؛ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ص۹۶.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۶؛ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ص۹۶.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱.
- ↑ خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۱-۴۲؛ مؤمن قمی، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۳-۱۶۴.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱.
- ↑ خویی، استفتائات، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ص۳۸۶.
- ↑ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۷۰.
- ↑ تبریزی، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، ۱۴۲۲ق، ص۱۱۲.
- ↑ بهجت، استفتائات، ۱۳۹۶ش، ص۲۵۹.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۶ش، ص۲۳۷.
- ↑ «عمل تغییر جنسیت»، سایت پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۹.
- ↑ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۳۱.
- ↑ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۴۰.
- ↑ سوره نساء، آیات ۱۱۷-۱۱۹؛ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱-۲۴۲.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۱-۲۴۲؛ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، باب تحریم تشبه الرجال بالنساء و النساء بالرجال، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۲۸۴؛ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۳.
- ↑ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۳-۵۴؛ سبحانی، «تغییر جنسیت در فقه اسلامی»، ص۸.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ص۱۵۴.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به تبریزی، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، ۱۴۲۲ق، ص۱۱۲؛ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۰؛ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۵.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۶.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۷.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۲.
- ↑ سبحانی، «تغییر جنسیت از دیدگاه فقه»، ص۱۱.
- ↑ شیرازی، المسائل الطبیة، ۱۴۲۸ق، ص۵۰.
- ↑ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۷۰؛ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۳.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۳؛ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ص۹۵؛ سبحانی، «تغییر جنسیت از دیدگاه فقه اسلامی»، ص۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۳؛ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۹؛ دلیر، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی)، ۱۳۸۷ش، ص۵۷-۵۸؛ سبحانی، تغییر جنسیت از دیدگاه فقه اسلامی»، ص۴-۵.
- ↑ امامی اهوازی، التحول الجنسی، ۱۴۴۲ق، ص۳۱.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۱۷.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۷؛ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۹؛ فاضل لنکرانی، احکام بیماران و پزشکان، ۱۴۲۷ق، ص۱۳۴؛ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۶ش، ص۱۲۰؛ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۷؛ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ص۹۷.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۷.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام بیماران و پزشکان، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۳.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۷؛ منتظری، احکام پزشکی، ص۶۹؛ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۴۹.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۷.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت‌الله منتظری، ۱۳۸۵ش، ص۶۹.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خمینی، تحریر الوسیله، ج۲، ص۵۹۷؛ احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۴؛ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۵۹.
- ↑ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۶۰.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۹۸؛ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۴؛ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۴؛ خرازی، «تغییر الجنسیة»، ص۲۵۹-۲۶۰؛ مؤمن قمی، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، ص۱۰۶.
- ↑ کریمی‌نیا، تغییر جنسیت، ۱۳۸۹ش، ص۲۰.
- ↑ دلیر، تغییر جنسیت، آری یا نه؟، ۱۳۸۷ش، ص۶.
- ↑ دلیر، تغییر جنسیت، آری یا نه؟، ۱۳۸۷ش، ص۱.
یادداشت
منابع
- ابوشادی، انس عبدالفتاح، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، مجلة الدرایة، شماره ۱۶، سال ۲۰۱۶م.
- امامی اهوازی، مصطفی، التحول الجنسی، دراسة فقهیة تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، قم، دار التهذیب، ۱۴۴۲ق.
- بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر آیت الله محمدتقی بهجت، ۱۳۹۶ش.
- تبریزی، میرزا جواد، استفتائات جدید، قم، انتشارات سرور، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- تبریزی، میرزا جواد، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، قم،دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۲ق.
- «تغییر جنسیت در ایران»، سایت خبری بی‌بی سی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مه ۲۰۰۶م، تاریخ بازدید: ۲۱ تیر ۱۴۰۱ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- جناتی، محمدابراهیم، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، قم، انصاریان، ۱۳۸۸ش.
- حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.
- خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، کویت،دار النبأ، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خرازی، سیدمحسن، «تغییر جنسیت»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۲۳، پاییز ۱۳۷۹ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.
- خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، استفتائات، قم، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
- دلیر، محسن، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت الله دوزدوزانی تبریزی)، قم، آثار امین، ۱۳۹۳ش.
- «سازمان پزشکی قانونی: آمار زنان متقاضی تغییر جنسیت از مردان بیشتر است.»، سایت ایندیپندنت فارسی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «سالانه بیش از ۲۷۰ ایرانی تغییر جنسیت می‌دهند/ ۵۶ درصد متقاضیان می‌خواهند زن شوند.»، سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آذر ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
- سبحانی، جعفر، «تغییر جنسیت از دیدگاه فقه اسلامی»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۶۹، بهار ۱۳۹۱ش.
- شیرازی، سیدصادق، المسائل الطبیة، قم، یاس الزهراء، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، استفتائات پزشکی، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۶ش.
- علوی گرگانی، سید محمدعلی، استفتائات پزشکی، قم، انتشارات فقیه اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵ش.
- «عمل تغییر جنسیت»، سایت پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۰ تیر ۱۴۰۱ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیة، قم، بی‌نا، بی‌جا.
- قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.
- کریمی‌نیا، محمدمهدی، تغییر جنسیت، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(َع)، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، ارشاد السائل، بیروت،دار الصفوة، ۱۴۱۳ق.
- مؤمن قمی، محمد، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۷، سال ۱۳۷۵ش.
- مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- محسنی، محمدآصف، الفقه و المسائل الطبیة، قم، انتشارات یاران، بی‌تا.
- مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، انتشارات الهادی، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، تهران، انتشارات سایه، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
- همسادی، فرحان و مصطفی بن محمد جبری شمس الدین، «حکم تحویل الجنس: دراسة تقویمیة فی ضوء مقاصد الشریعة»، الفقه و اصول الفقه، ۲۰۱۸م.
- »Transexual»، Oxford learner,s dictionaries، seen in: 16 July 2022.
- Bizic, Marta and others, Sex reassignment surgery, Medical youth, Jun 2015.