زلیخا

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه

زُلِیْخا همسر عزیز مصر که داستان او و حضرت یوسف(ع) در قرآن آمده است.[۱] در قرآن نام زلیخا نیامده و تنها با تعبیر «الَّتِی هُوَ فِی بَيْتِهَا» (زنی که یوسف در خانه آن زن بود)[۲] و «امْرَأَتُ الْعَزِیز» (همسر عزیز مصر)[۳] از او یاد می‌شود.[۴] با این حال در برخی منابع تفسیری،[۵] تاریخی[۶] و حدیثی[۷] نام او زلیخا معرفی شده است. فخر رازی مفسر اهل‌‎سنت معتقد است، برای این نام، منبع معتبری وجود ندارد.[۸] در برخی منابع نیز نام همسر عزیز مصر، زَلْیَخه دانسته شده است.[۹]

در بخش‌هایی از قرآن و تورات، داستان یوسف و زلیخا بیان شده است.[۱۰] به گفته برخی پژوهشگران، قرآن و تورات تفاوت‌هایی در گزارش این داستان دارند.[۱۱] به گزارش قرآن، زلیخا خواست از یوسف کامجویی کند؛ اما یوسف با «دیدن برهان پروردگارش» به سوی در گریخت.[۱۲] ناصر مکارم شیرازی از مفسران شیعه معتقد است حضرت یوسف با امداد غیبی از آن محیط گناه نجات یافت.[۱۳] زلیخا خود را به یوسف رساند و پیراهنش را پاره کرد.[۱۴] جلوی در، یوسف و زلیخا با عزیز مصر روبه‌رو شدند.[۱۵] زلیخا و یوسف هر یک، دیگری را به خیانت متهم کردند.[۱۶] در آن هنگام فردی از خویشاوندان زلیخا شهادت داد که اگر پیراهن یوسف از پشت پاره شده باشد، یوسف راست گفته است.[۱۷] از‌این‌رو اتهام خیانت از یوسف برداشته شد.[۱۸]

بر اساس برخی گزارش‌ها، شاهدی که به نفع یوسف شهادت داد، خواهرزادۀ سه‌ماهۀ زلیخا بود[۱۹] که به قدرت خدا به سخن درآمد.[۲۰] با این حال، در گزارش‌های دیگر، آن شاهد مردی حکیم معرفی شده است.[۲۱] به گفته برخی مفسران، به درخواست زلیخا، یوسف به زندان انداخته شد؛[۲۲] اما پس از مدتی زلیخا به گناه خود و راستگویی یوسف اعتراف کرد.[۲۳]

زلیخا زنی زیبا، ثروتمند[۲۴] و بت‌پرست بود.[۲۵] او از همسرش صاحب فرزند نمی‌شد.[۲۶] بر اساس برخی منابع، پس از آن‌که زلیخا در دوران پیری توبه کرد و یکتاپرست شد، با دعای یوسف(ع) جوان شد و به ازدواج او درآمد.[۲۷] گفته شده از ازدواج آنها، دو فرزند به دنیا آمد.[۲۸] اما برخی پژوهشگران بر این باورند که این روایت‌ها به دلیل‌های مختلفی مانند وجود اشکال در سند و متنشان، قابل‌استناد نیست و محتوای آنها از تورات گرفته شده است.[۲۹]

بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، زلیخا بر اندیشه صوفی‌ها تأثیر بسیاری داشته است.[۳۰] گفته شده اهل‌تصوّف، حالت‌ها و رفتار‌های زلیخا را بسیار ستوده‌ و با استناد به حالت‌ها و رفتارهای او، به بیان دیدگاه‌های عرفانی خود پرداخته‌اند.[۳۱] داستان عشق زلیخا به حضرت یوسف(ع)، بازتاب فراوانی در ادبیات جهان، از جمله ادبیات فارسی، ترکی و اروپایی داشته است.[۳۲] ابیات زیر نمونه‌ای از آن است:

گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی روا بود که ملامت کنی زلیخا را[۳۳]
زلیخا چو گشت از میِ عشق مستبه دامان یوسف درآویخت دست
چنان دیو شهوت رضا داده بود که چون گرگ در یوسف افتاده بود.[۳۴]

پانویس

  1. اسدی، «زلیخا»، ص۴۱۶.
  2. سوره یوسف، آیه ۲۳.
  3. سوره یوسف، آیه ۳۰.
  4. اسدی، «زلیخا»، ص۴۱۴.
  5. برای نمونه نگاه کنید به مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۲۷؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۵۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۴۰.
  6. برای نمونه نگاه کنید به مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۳، ص۶۸؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۵؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۱۵.
  7. برای نمونه نگاه کنید به شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۵؛ خزاز رازی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۶۴؛ راوندی، قصص الانبیا، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۶.
  8. فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۸، ص۴۳۵.
  9. دیلمی، اعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۴۲۹.
  10. برای نمونه سوره یوسف، آیه ۲۳-۳۲؛ تورات، سِفر پیدایش، باب ۳۹، آیات ۷-۲۰.
  11. صادقی، «نگاهی تطبیقی به داستان یوسف و زلیخا در قرآن مجید و تورات»، ۱۰۱-۱۰۳.
  12. سوره یوسف، آیه ۲۳-۲۵.
  13. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۷۴.
  14. سوره یوسف، آیه ۲۵.
  15. سوره یوسف، آیه ۲۵.
  16. سوره یوسف، آیه ۲۵-۲۶.
  17. سوره یوسف، آیه ۲۶-۲۷.
  18. سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.
  19. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۴۷.
  20. قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۴۳.
  21. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۴۷.
  22. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۵۴؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۱۶۳.
  23. سوره یوسف، آیه ۵۱.
  24. قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۵۷.
  25. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۵.
  26. کاشانی، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ۱۳۳۶ش، ج۵، ص۲۸.
  27. فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۲.
  28. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۲۱۴.
  29. معارف و دیگران، «بررسی روایات تفسیري فریقین در مسئلۀ ازدواج حضرت یوسف با زلیخا»، ص۲۶.
  30. پاکمهر، «زلیخا در اندیشه شاعران و عارفان قرن پنجم تا هفتم»، ص۱۴۹.
  31. پاکمهر، «زلیخا در اندیشه شاعران و عارفان قرن پنجم تا هفتم»، ص۱۴۹.
  32. خسروی، «پژوهش تطبیقی داستان یوسف و زلیخا در ادبیات اسلامی»، ص۷۱.
  33. سعدی، غزلیات سعدی، ۱۳۴۲ش، ص۵، غزل ۵.
  34. سعدی، بوستان، ۱۳۷۲ش، باب نهم در توبه و راه صواب، حکایت زلیخا با یوسف(ع)، ص۴۱۷.

منابع

  • ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
  • ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
  • اسدی، علی، «زلیخا»، در دایرة المعارف قرآن کریم، ج۱۴،‌ قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۵ش.
  • بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
  • پاکمهر، علی، «زلیخا در اندیشه شاعران و عارفان قرن پنجم تا هفتم»، در فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد)، شماره ۴۶، پاییز ۱۳۹۴ش.
  • خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی‌عشر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
  • خسروی، زهرا، «پژوهش تطبیقی داستان یوسف و زلیخا در ادبیات اسلامی»، در مجله دانشنامه (واحد علوم و تحقیقات)، شماره ۲، ۱۳۸۸ش.
  • دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لاِحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
  • راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله، قصص الانبیا(ع)، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۹ق.
  • سعدی، مصلح بن عبدالله، بوستان سعدی، با تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، ققنوس، ۱۳۷۲ش.
  • سعدی، مصلح بن عبدالله، غزلیات سعدی، با تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، اقبال، ۱۳۴۲ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، داوری، ۱۳۸۵ش.
  • صادقی، سید محمود، «نگاهی تطبیقی به داستان یوسف و زلیخا در قرآن مجید و تورات»، در مجله ادبیات تطبیقی، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۶ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
  • فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
  • قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
  • قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
  • کاشانی، ملا فتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.
  • معارف، مجید و دیگران، «بررسی روایات تفسیري فریقین در مسئلۀ ازدواج حضرت یوسف با زلیخا»، در دو فصلنامه حدیث‌پژوهی، سال هفتم، شمارۀ سیزدهم، بهار و تابستان ۱۳۹۴.
  • مقاتل، ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
  • مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیه، بی‌تا.

پیوند به بیرون