المقنع (کتاب)
 جلد کتاب المقنع، تحقیق و تصحیح مؤسسه امام هادی(ع) | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ صدوق |
| تاریخ نگارش | نیمه دوم قرن چهارم قمری |
| موضوع | احکام فقهی |
| سبک | به شکل روایی با حذف اسناد |
| زبان | عربی |
| تعداد صفحات | ۶۱۲ |
اَلمُقنِع کتابی فقهی به شکل روایی، نوشته شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، فقیه و محدث شیعه است. صدوق، اسناد روایات را ذکر نکرده تا حجم کتاب افزایش نیابد و خواننده را خسته نکند. المقنع از باب طهارت شروع شده و به باب نوادر ختم می گردد. نویسنده به موضوعاتی مانند مضاربه و شرکت نپرداخته و مباحثی مانند ثواب اعمال و برخی دعاها را آورده است. احتمالا المقنع در نیمه دوم عمر صدوق نوشته شده است. مؤسسه امام هادی(ع) در قم سال ۱۳۷۴ش کتاب المقنع را با تحقیق و تصحیح چاپ نمود.
نویسنده
محمد بن علی ابن‌بابویه، معروف به شیخ صدوق، فقیه و محدث شیعه، پس از سال ۳۰۵ هجری قمری در قم بدنیا آمد.[۱] صدوق در جوانی سفرهایی را به ری، خراسان، فرا رود، عراق و حجاز آغاز کرد.[۲] او در ۳۸۱ق وفات یافت و در ری به‌خاک سپرده شد.[۳] آثار مشهور صدوق شامل من لایحضره الفقیه، معانی الاخبار، الاعتقادات، عیون اخبار الرضا(ع) و علل الشرایع است.[۴]
محتوا و ساختار
صدوق در ابتدای کتابش نوشته: این کتاب را المقنع نامیدم زیرا خواننده‌اش را قانع می‌کند[۵] و نیز سندهای آن را نیاوردم تا جابجایی کتاب (بخاطر افزایش حجم کتاب) و به‌خاطر سپردن متن آن سخت نگردد، خواننده را دچار خستگی نکند و نیز آنان را می‌توان در کتابهای اصولی فقیهان ثقه یافت.[۶] البته در موارد اندکی، روایات با ذکر نام امام مربوط به آن[۷] یا امام و راوی اول در المقنع آورده شده است.[۸] صدوق همچنین روایاتی را از طریق پدرش گزارش کرده است.[۹]
علل الشرایع و المقنع، دو اثر صدوق، اولین کتابهای فقهی شمرده شده که از شکل محض روایی، بیرون آمد.[۱۰]
المقنع، از باب طهارت، بخش وضو شروع شده[۱۱] و سه باب آخر آن را دیات،[۱۲] همکاری و درخواست از سلطان،[۱۳] و نوادر (مستحبات، مکروهات و آداب خاص)[۱۴] تشکیل داده‌اند. برخی موضوعات فقهی مانند مضاربه، جعاله و شرکت در این کتاب وجود ندارد.
شیخ صدوق، مطالب غیر فقهی مانند ثواب اعمال و چند دعا نیز در کتابش نوشته است.[۱۵]
المقنع در واقع رساله فتوایی شیخ صدوق است که از روی متن روایات -با حذف سندهای روایات- تدوین شده است.[۱۶]
نخستین مطلب کتاب در باب الوضو در ارتباط با پاره‌ای از احکام(مستحبات) بیت الخلاء(دستشویی) است مانند: پوشاندن سر، ورود با پای چپ، خواندن برخی از دعاها قبل[یادداشت ۱] و بعد از انجام کار. [۱۷]آخرین مطلب کتاب روایتی است که توصیه به خواندن آیة الکرسی هنگام گرفتار شدن به درد چشم کرده است.[۱۸][یادداشت ۲]
تاریخ تدوین
از تاریخ شروع و پایان نوشتن المقنع، اطلاع دقیقی وجود ندارد. از عبارت صدوق درباره پدرش، «والدی رحمه‌الله» فهمیده می‌شود که این کتاب پس از مرگ پدرِ نویسنده یعنی در سال ۳۲۹ق نوشته شده است.[۲۰]
احتمال داده شده که المقنع، پیش از من لایحضره الفقیه، (نوشته از ۳۶۸ق تا ۳۷۲ق) تدوین شده باشد.[۲۱]
نسخه‌ها و چاپ
نسخه‌های خطی کتاب المقنع در ایران، به ۷ نسخه می‌رسد.
سه نسخه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی واقع است که یک نسخه آن همراه با متن کتاب غنیة النزوع، اثر حمزة بن علی بن زهره حلبی و تاریخ ۱۲۵۷ق و دو نسخه در مجموعه چند کتاب فقهی به‌نام «جوامع الفقهیه»، نوشته شده در ۱۲۳۱ق و ۱۲۴۷ق موجود است.[۲۲]
یک نسخه در کتابخانه حرم امام رضا(ع)، وقف‌شده توسط نادر افشار در ۱۱۴۵ق، نسخه‌ای در کتابخانه مسجد گوهرشاد، نوشته‌شده در سال ۱۲۴۴ق و دو نسخه آخر جزو کتابهای کتابخانه مجلس ایران و دست‌نویس سال‌های ۱۲۳۴ق و ۱۲۴۱ق است.[۲۳]
آقا بزرگ تهرانی، نویسنده کتاب الذریعه نوشته که نسخه دست‌نویس از المقنع را نزد محمدعلی اردوبادی، دیده و از او شنیده که این نسخه، چاپ هم شده است. منزوی اولین نسخه چاپ‌شده المقنع را ـ به‌عنوان جزیی از الجوامع‌الفقهیه ـ در سال ۱۲۷۶ق مشاهده کرد. این کتاب در بیروت نیز در ۱۴۱۴ق چاپ شد.[۲۴]
مؤسسه امام هادی(ع) هم در قم سال ۱۳۷۴ش کتاب المقنع را با تحقیق و تصحیح چاپ کرد و همان سال در جشنواره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان اثر شایسته تقدیر، انتخاب شد.[۲۵]
پانویس
- ↑ گروه نویسندگان، مقدمه کتاب المقنع، ۱۴۱۶ق، ص۵-۹.
- ↑ گروه نویسندگان، مقدمه کتاب المقنع، ۱۴۱۶ق، ص۵-۹.
- ↑ علامه حلی، رجال، ۱۴۰۲ق، ص۱۴۷.
- ↑ گروه نویسندگان، مقدمه کتاب المقنع، ۱۴۱۶ق، ص۵-۹.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۱۵،۳۶، ۹۸.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۲۸۰.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۴۳،۱۵۱،۳۶۳.
- ↑ امامی، فصلنامه فقه اهلبیت، ۱۳۸۵ش، ش۴۷، ص۱۲۷.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۷.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۰۹.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۳۹.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۴۱.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۲۹۳.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵.
- ↑ شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۷-۸.
- ↑ شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۴۷.
- ↑ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۱۶
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۲،۱۵۱و۴۵۳.
- ↑ طالقان، فصلنامه فقه اهلبیت، ۱۳۸۹ش، ش۶۲، ص۲۲۲تا۲۲۸.
- ↑ نویسندگان، بخش مقدمه، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۳-۱۶.
- ↑ نویسندگان، بخش مقدمه، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۳-۱۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۲، ص۱۲۳ و ۱۲۴.
- ↑ «درباره مؤسسه»، سایت مؤسسه پیام امام هادی(ع).
یادداشت
- ↑ به عنوان نمونه خواندن این دعا مستحب است بسم الله وبالله ولا إله إلاّ الله ، اللّهم لك الحمد ، إعصمني من شرّ هذه البقعة وأخرجني منها سالماً ، وحُل بيني و بين طاعة الشّيطان . به نام خدا و با استعانت از خدا که جز او معبودی شایسته پرستشی نیست. بارالها حمد فقط از آنِ توست، مرا از شر این مکان مصون بدار و با سلامت از آن بیرون بیار. ومیان من و اطاعت از شیطان فاصله بیفکن.
- ↑ این فراز از روایت در بحارالانوار از خصال نقل شد است. شیخ صدوق در خصال در ضمن روایتی مفصل از امیرالمؤمنین (ع) نقل کرده است که فرمود: إِذَا اشْتَكَى أَحَدُكُمْ عَيْنَيْهِ فَلْيَقْرَأْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ لْيُضْمِرْ فِي نَفْسِهِ أَنَّهَا تَبْرَأُ فَإِنَّهُ يُعَافَى إِنْ شَاءَ اللَّهُ«زمانی که کسى مبتلا به چشم درد شود آیة الکرسی را بخواند و به دل یقین داشته باشد که خوب می‌شود به راستى، إن شاء اللَّه، درمان یابد». [۱۹]
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، نشر اسماعیلیان، تهران، نشر اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- امامی، مسعود، «جدال تعبد و تعقل در فهم شریعت (۲)»، فصلنامه فقه اهلبیت، قم، موسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع، ش۴۷، پاییز ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمّد بن علی، المقنع، قم، مؤسسه امام هادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، قم، الشریف الرضی، ۱۴۰۲ق.
- گروه نویسندگان، مقدمه، المقنع، قم، مؤسسه امام هادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
- طالقان، سیدهدایت‌الله، «پاسخ به نقد مقاله "نگرشی نو بر ملاک سفر شرعی"»، فصلنامه فقه اهلبیت، قم، موسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ش۶۲، تابستان ۱۳۸۹ش.
- «درباره مؤسسه»، سایت مؤسسه پیام امام هادی(ع)، بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ش.