مسجد حاکم مصر

افزودن پیوند
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از مسجد جامع‌الانوار)
مسجد حاکم مصر
اطلاعات اوليه
بنيانگذارالعزیزبالله
تأسیس۳۸۰ - ۳۹۳ق
کاربریمسجد
مکانمصر - قاهره
مشخصات
امکاناتمحراب
معماری
سبکمعماری دوره فاطمیان و مساجد غرب جهان اسلام
بازسازیملک ناصر حسن در ۷۶۰ق • شیخ عمر مکرم در۱۲۲۲


مسجد حاکم مصر، مسجدجامعی در مصر از دوره فاطمیان است که در سال ۳۸۰ هجری قمری به دستور العزیز بالله در قاهره بنا و در سال ۳۹۳ق به دست الحاکم بامرالله تکمیل شد. علت نام‌گذاری آن به مسجد حاکم، تکمیل آن به دست الحاکم بامرالله است.

سبک معماری این مسجد، ترکیبی از معماری مساجد غربی و معماری دوره فاطمیان است. نحوه ساخت مناره حاکم مصر در زمان خود نوآوری داشت و سبب تکمیل ساخت مناره‌ها در دوره‌های بعدی شد.

در دوره سلطان بیبرس دوم، دروس فقه مذاهب چهارگانه در این مسجد دایر گردید و در سال ۱۲۱۲ق، فرانسویان از این مسجد به جای پادگان استفاده کردند. اولین موزه اسلامی مصر در این مسجد دایر شد.

نام‌ها و دلیل نام‌گذاری

این مسجد، بدان سبب که بنای آن در دوره حاکم بامراللّه به پایان رسیده، به مسجد حاکم شهرت یافته است. آن را جامع الخُطبه، جامع الانوار و به سبب نزدیکی به دروازه باب الفتوح (در قاهره)، مسجد جامع باب الفتوح نیز خوانده‌اند.[۱]

ساخت و مرمت

بنای این مسجد در ۳۸۰ به دستور العزیز باللّه آغاز گردید و او در سال ۳۸۱ در مسجد نیمه کاره نماز جمعه برپا کرد. پس از وی، پسرش، حاکم بامراللّه، در ۳۹۳ بنای آن را تکمیل کرد و بعدها منبر کتیبه داری با تاریخ ۴۰۳ به آن افزود و برای تأمین مخارج مسجد، موقوفاتی تعیین کرد.[۲]

مسجد حاکم، تا حکومت المستنصر باللّه فاطمی، که حصار شهر قاهره گسترش یافت، در خارجِ شهر قرار داشت.[۳] در زلزله ۷۰۲ بخشی از بنای مسجد فروریخت. ملک ناصر حسن بن محمدبن قلاوون در ۷۶۰ جامع را بازسازی و زمین دیگری وقف آن نمود.[۴] در ۱۲۲۲ شیخ عمر مکرم، نقیب الاشراف قاهره، بخشی از مسجد را تعمیر کرد و سال بعد در جانبِ راستِ محراب اصلی، محراب دیگری ساخت. در دهه‌های اخیر نیز بعضی قسمتهای مسجد، تعمیر شده است.[۵]

استفاده‌های گوناگون در طول تاریخ

در دوره سلطان بیبرس دوم، دروس فقه مذاهب چهارگانه در این مسجد دایر گردید و در ۱۲۱۲، فرانسویان از این مسجد به جای پادگان استفاده کردند. در پایان قرن سیزدهم هجری/ نوزدهم، اولین موزه اسلامی مصر در این مسجد بنیان نهاده شد.[۶]

توصیف بنا

طرح مسجد جامع حاکم مصر

مسجد حاکم، مستطیل شکل (با ابعاد تقریبی ۱۲۰ متر × ۱۱۳ متر) و دارای صحنی مستطیل (به ابعاد ۷۸ متر × ۶۶ متر) است که شبستان و سه رواق در چهار طرف آن قراردارد.[۷] بیشتر بنا آجری است، به جز نمای ورودی و مناره‌ها که از سنگ است.[۸] این مسجد هفت ورودی دارد. مدخل اصلی در وسط ضلع شمالی است و در هر طرف آن دو ورودی و در هر یک از اضلاع شرقی، غربی و جنوبی نیز یک در تعبیه شده است.[۹] مدخل اصلی شش متر از دیوار مسجد جلوتر نشسته[۱۰] و با طاقچه‌های تزیینی آراسته شده است.[۱۱] در بخش فوقانی آن کتیبه‌ای هست که نام بانی و تاریخ ساخت بنا بر آن حک شده است. در اوایل قرن دهم، بقعه‌ای معروف به بقعه قُرقماس در نزدیکی این مدخل بوده، که از بین رفته است.[۱۲]

در ضلعِ جنوبی صحن، شبستان،(به ابعاد ۷۸ متر × ۳۴ متر) شامل پنج «فرش اندازِ» موازی با دیوار قبله، قرار دارد. فرش اندازها با پنج ردیف ستون از هم جدا شده‌اند و راهرو عریضی از مقابل محراب آنها را قطع می‌کند.[۱۳] ستونها آجری‌اند و طاقگانها، قوسهای نوک تیز دارند.[۱۴] محراب مسجد، با طاقی نیم دایره و آرایه‌های گچی، در انتهای راهرو عریض میانی واقع است.[۱۵]

رواق‌ها

هر یک از رواقهای شرقی و غربی دارای سه فرش انداز عمود بر دیوار قبله است و رواق شمالی، که مقابل شبستان قرار دارد، دارای دو فرش انداز موازی با دیوار قبله است. صحن، در مغرب و مشرق، نُه و در شمال و جنوب، یازده طاق نما دارد.[۱۶]

گنبدها

از ویژگیهای مسجدحاکم، سه گنبد آجری است؛ یکی در بالای محراب و دو گنبد در گوشه‌های فرش انداز قبله. قاعده این گنبدها ابتدا مربع بوده و سپس هشت ضلعی شده است. گوشواره‌های گنبدِ بالای محراب مقرنس کاری دارند.[۱۷]

مناره‌ها

در دو گوشه نمای ورودی مسجد، دو منار عظیم با بدنه‌ای سنگی دیده می‌شود که مکعب مستطیلی آجری هر دو را تا نیمه پوشانده است.[۱۸] مناره شمالی، با ۲۳/۷۰ متر ارتفاع، مانند دیگر مناره‌های مصری از چند بخش تشکیل شده است.

پایین‌ترین قسمت آن استوانه‌ای است که روی بدنه مکعب مستطیل قرار گرفته، سپس بخش هشت ضلعی با طاق نما و پنجره‌ها و سه ردیف مقرنس کاری قرار دارد و در بالاترین قسمت، گنبد خیاری شکلی نصب شده است. نقش ستاره پنج گوش بر روی این مناره را حاکی از علاقه حاکم به نجوم دانسته‌اند.[۱۹] منار غربی نیز، با ارتفاع ۲۴/۶۰ متر، مانند مکعب مستطیلی است که روی آن میله منار به شکل هشت‌‏وجهی سر برآورده است. این منار نیز از چند طبقه تشکیل شده است و گنبدی مانند منار شمالی دارد.

قسمت مقرنس کاری آن ابعاد کوچک تری دارد. تزیینات این منار با دو نوار کتیبه‌ای و دو نوار نقوش اسلیمی همراه با قابهای نقوش هندسی، غنی‌تر است.[۲۰]

تزئینات

تزیینات مسجد، شامل کتیبه هایی از آیات قرآن به خط کوفی همراه با نقوش گیاهی به سبک بیزانسی و سامرا، بر طاقگان‌های مسجد کار شده است. حکاکی‌های روی شاه تیرهای بین طاقگان‌ها هم شبیه تزیینات رایج در سامراست.[۲۱]

سبک معماری

در ساخت مسجد حاکم، از برخی سنّت‌های ویژه معماری مساجد غرب جهان اسلام استفاده شده است، از جمله؛ برآمده و عریض ساختن فرش انداز روبه روی محراب که پیش از آن نیز در مسجد جامع دمشق اجرا گردیده بود[۲۲]و الگوبرداری از طرح کلی جامع ابن طولون.[۲۳]

برخی سنّت‌های معماری دوره فاطمیان نیز در ساخت این مسجد مورد توجه بوده است، از جمله ورودی با شکوه که پیش از آن در مسجد مهدیه در تونس اعمال گردیده بود و ساخت گنبد بالای محراب و گنبدهایی در زوایای دیوار قبله که در مسجدالازهر سابقه داشت. مناره مسجد حاکم، با سازه مکعب مستطیلی که بخش پایین آن را پوشانده است، علاوه بر آنکه نوآوری بود، سبب تکوین ساخت مناره در دوره‌های بعد، از جمله دوره ممالیک، گردید.[۲۴]

پانویس

  1. ↑ مقریزی، ج۲، ص۲۷۷
  2. ↑ مقریزی، ج۲، ص۲۷۷؛ مبارک، ج۴، ص۱۶۷
  3. ↑ مقریزی، ج۲، ص۲۷۷؛ حسن ابراهیم حسن، ص۵۳۹
  4. ↑ مقریزی، ج ۲، ص۲۷۸-۲۷۹؛ مبارک، ج ۴، ص۱۶۷
  5. ↑ حُسنی محمد نویصر، ص۱۹۰-۱۹۱
  6. ↑ برنس ـ ابوسیف، ص۶۵
  7. ↑ رک. حسنی محمد نویصر، ص۱۸۴، ۱۸۷؛ یاور، ص۱۸۵
  8. ↑ برنس ـ ابوسیف، ص۶۳
  9. ↑ رک. خلوصی، ص۱۹۵
  10. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۵
  11. ↑ ماینکه ـ برگ، ص۲۲۴
  12. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۵
  13. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۷؛ سعاد ماهر محمد، ج ۱، ص۲۳۸
  14. ↑ یاور، ص۱۸۷
  15. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۵
  16. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۵؛ خلوصی، ص۱۹۴ـ۱۹۵؛ یاور، ص۱۸۵ـ۱۸۶
  17. ↑ یاور، ص۱۸۸
  18. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۵
  19. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۶؛ هیلن برند، ص۱۶۹
  20. ↑ حسنی محمد نویصر، ص۱۸۶؛ هیلن برند، ص۱۶۹
  21. ↑ برنس ـ ابوسیف، ص۶۵؛ اتینگهاوزن و گرابار، ص۱۷۸ـ۱۷۹
  22. ↑ هیلن برند، ص۸۰
  23. ↑ عکاشه، ص۱۸۹
  24. ↑ ماینکه ـ برگ،ص ۲۲۴؛ برنس ابوسیف، ص۶۴؛هیلن برند، ص۱۶۸ـ۱۶۹


منابع

  • حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، و مصر، و سوریة، و بلادالعرب، قاهره، ۱۹۶۴م.
  • حسنی محمد نویصر، الآثار الاسلامیة، قاهره، ۱۹۹۶م.
  • خلوصی، محمد ماجد عباس، عمارة المساجد: تصمیم و تاریخ و طراز و عناصر، بیروت، ۱۹۹۸م.
  • سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، ج۱، (قاهره ۱۹۷۱).
  • عکاشه، ثروت، القیم الجمالیة فی العمارة الاسلامیة، قاهره، ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
  • مبارک، علی باشا، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره، ۱۹۸۰-۱۹۸۳م.
  • مقریزی، احمدبن علی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره، بی‌تا.
  • یاور، طلعت رشاد، العمارة العربیة الاسلامیة فی مصر، بغداد، ۱۹۸۹م.
  • Doris Behrens-Abouseif, Islamic architecture in Cairo, Leiden 1989.
  • Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Eng. 1987.
  • Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994.
  • Viktoria Meinecke - Berg, "Egypt", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.

پیوند به بیرون

برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=مسجد_حاکم_مصر&oldid=1245336»