 | این مقاله نیازمند گسترش است. لطفاً اگر تخصص و توانایی گسترش این مقاله را دارید، آن را بهبود بخشید. |
سادات حَسَنی یا بَنِی الْحَسَن شاخه‌ای از سادات که نَسَب آن به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. این شاخه در طول تاریخ تحرکات سیاسی و اجتماعی بسیار و قیام‌هایی در سده دوم و سوم قمری داشته و حکومت‌های متعددی در نقاط مختلف کشورهای اسلامی بر پا کرده که برخی از آنها تاکنون پابرجاست. خاندان طباطبایی، مدرس، حکیم، شجریان و گلستانه از شاخه‌های سادات حسنی است.
تبارشناسی
اصطلاح حسنیان به لحاظ تاریخی به فرزندان امام حسن مجتبی(ع) برای بازشناسی از فرزندان امام حسین(ع) گفته می‌شود.[۱] از ۸ فرزند امام حسن (ع)[۲] ۴ نفر در کودکی به شهادت رسیدند و ۴ نفر دیگر به نام‌های حسن مثنی، زید بن حسن، عمرو بن حسن و حسین اثرم دارای فرزند شدند. نسل حسین اثرم و عمرو از بین رفت و تنها نسل حسن مثنی و زید بن حسن باقی ماند.[۳] نسب حسنیان به زید بن حسن و حسن بن حسن برمی‌گردد و این اصطلاح بیشتر برای فرزندان حسن بن حسن به کار می‌رود.[۴] این شاخه، در برخی مناطق مانند حجاز، به شُرَفا مشهور است.[۵]
قیام‌ها
خاندان حسنی از جمله شیعیانی به‌شمار می‌روند که با حرکت عباسیان(نوادگان عباس بن عبدالمطلب) علیه بنی‌امیه همراهی کردند،[۶] ولی پس از پیروزی و به حکومت رسیدن عباسیان، به دلایل مختلفی با آنها مخالفت کردند و در طول ۳۰ سال (از سال ۱۴۵ تا ۱۷۵ق) پنج بار علیه عباسیان قیام کردند.[۷] بزرگ‌ترین ادعای حسنیان این بود که خود را وارث امامت امام علی(ع) می‌دانستند.[۸] محمد نفس زکیه در نامه خود به منصور بر این ادعا تصریح کرده است.[۹]
پس از شهادت امام حسین(ع)، زید بن علی و پسرش یحیی، رهبری قیام‌های علوی از سادات حسینی به سادات حسنی سرایت کرد و رفته‌رفته نقش رهبری سادات حسنی در قیام‌ها و برپایی حکومت‌های زیدیه نسبت به سادات حسینی پررنگ‌تر شد به گونهای که قیام‌های علویان بیشتر به سادات حسنی شناخته میشد.
برخی از قیام‌های سادات حسنی عبارتند از:
حکومت‌ها
سادات حسنی در طی تاریخ اسلامی بر مناطق مختلفی حکومت کردند؛ ازجمله:
مکه
تا قرن سوم هجری والیان منسوب خلفا بر مکه و مدینه حکومت می‌کردند که غالبا از سادات نبودند اگر چه در مواردی نادر، سادات حسنی ، مانند حسن بن زید ، از طرف خلیفه و گاه قهرا و با قیام، مانند شهید فخ حکومت را در دست می‌گرفتند. اشراف حسنی، از حدود سال ۳۵۸ق. به صورت پایدار به ریاست و حکومت رسیدند و حکمرانی این شهر را به گونه موروثی نسل به نسل به یکدیگر سپردند.[۱۰]
آغازگر حکومت اشراف بر مکه، جعفر بن محمد بن حسن بن محمد بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی(ع) (۳۵۷/۳۵۸ق.) است. [۱۱] شرفا یا سادات، تا شورش آل سعود در دوران معاصر، بر مکه حجاز حکومت کردند. آخرین تن از آنان که حکومت را در دست داشت، شریف حسین بن علی بود[۱۲] که به دست عبدالعزیز اولین پادشاه آل سعود در سال ۱۳۴۴ق برکنار شد[۱۳] و حکومت هزار ساله سادات بر حجاز برچیده شد.
طبرستان
حکومت سادات حسنی در طبرستان از سال ۲۵۰ قمری توسط حسن بن زید شروع و تا سال ۳۱۶ق ادامه یافت.[۱۴] پس از وی برادرش محمد بن زید قدرت را در دست گرفت.[۱۵] حکومت حسنیان بعد از محمد بن زید به حسن اطروش رسید. البته وی از سادات حسینی بود ولی جانشین وی حسن بن قاسم شد که سیدی حسنی بود.[۱۶]
یمن
از سادات حسنی، یحیی بن حسین بن قاسم رسی معروف به امام هادی الی الحق [۱۷]در سال ۲۸۴ ه.ق. در صعده حکومت سادات را تاسیس کرد. این حکومت با شدت و ضعف و فراز و نشیب تا سال ۱۳۸۵ق ادامه یافت.[۱۸]
این حکومت هزارسال دوام آورد سرانجام با کودتای نظامیانی که تفکرات ناسیونالیسم عربی، تجدد خواهی، دمکراسی خواهی و جمهوری خواهی داشتند، حکومت امام زیدیه سرنگون شد.[۱۹]
مغرب
در سال ۱۷۰ ق حکومت دیگری از سادات حسنی در مغرب شکل گرفت که بنام بنیان گذار آن ادریس بن عبدالله بن حسن بن امام حسن مجتبی(ع)، ادریسیان گذاشته شد. وی که از بازماندگان قیام شهید فخ بود به مغرب گریخته [۲۰] و در آنجا پایه گزار حکومت ادریسیان می‌شود[۲۱] حکومت آنان تا سال ۳۶۳ق ادامه داشت، پس از وی دولت آل ادریس به کلی برافتاد.
بعدها شاخه‌ای از نسل عمربنادریس، دولتی در مالَقَه (مالاگا) اندلس به نام بنی حمود را تأسیس کرد.[۲۲] امروزه در مراکش بسیاری از «شُرَفا» از بازماندگان ادریسیان هستند.
شاخه‌ها
خاندان طباطبایی
سادات طباطبایی به محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم الغمر نسب می‌رسانند.
شجریان
شجریان شاخه‌ای از سادات حسنی، از تبار عبدالرحمان شجری، بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن مجتبی هستند. نسبت او به شجره جایی در نزدیکی مدینه می‌رسد.
وی ۵ فرزند به نام‌های حسن، حسین، محمد، علی و جعفر داشت که حسن در ورانرود، محمد در ایران پشت آورند و بقیه در مدینه ماندند. فرزندان محمد در خراسان، گیلان، طبرستان (نقبای گیلان)، بنو ابی غیث در ری، بنی شهدانق در ری و قزوین، بنی کرکوره در ری و نازوکیان و شکیبایان در قم بودند. داعی صغیر در طبرستان از این تبار است. آل شجری در مصر و حله نیز دیده شده‌اند.
سادات گلستانه
سادات گلستانه شاخه‌ای از سادات حسنی هستند که در اصفهان زندگی می‌کنند،سردودمان ایشان ابوالفتوح محمد بن ابوالفضل حسین حسنی همدانی[۲۳] شریف و رئیس همدان (متوفی حدود ۴۵۵ق) و عباد بن ابوالحسین علی نوه صاحب بن عباد می‌باشد[۲۴] آنان در اصفهان در زمان ایلخانان صاحب منصب قضاوت شدند.
خاندان حکیم
خاندان حکیم در عراق شاخه‌ای از سادات حسنی هستند که از قرن چهارده قمری به بعد منشاء اثرات و خدمات مذهبی، اجتماعی و سیاسی زیادی در عراق شدند. بزرگ‌ترین شخصیت این خاندان سید محسن طباطبائی حکیم بود که به مقام مرجعیت شیعه رسید.[۲۵]
جد این خاندان سید علی حکیم، طبیب مخصوص شاه عباس صفوی بود که پس از عزیمت به نجف به اصرار مردم برای طبابت در آن شهر ماندگار شد.[۲۶] از آن زمان به بعد به حکیم مشهور شده و نسلش نیز به آل حکیم معروف شدند.[۲۷]
گالری
تعدادی از علمای شیعه در قرنهای سیزده و چهارده قمری که از سادات حسنی بودند.
-
سید حسن مدرس، مجتهد و سیاستمدار ایرانی
-
سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعیان در قرن چهارده قمری
-
سید محمدحسین فضل‌الله، از مراجع تقلید و سیاستمدار اهل لبنان
-
سید محمدباقر حکیم، فقیه و سیاستمدار عراقی
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الهی‌زداه، جنبش حسنیان، ۱۳۸۵ش، ص۴۷.
- ↑ المفید، الارشاد، ج۲، ص۱۶؛ أنساب الأشراف، ج۳، ص۷۴.
- ↑ ابن‌صوفی، المجدی فی أنساب الطالبیین، ص۲۰۲.
- ↑ الهی‌زداه، جنبش حسنیان، ۱۳۸۵ش، ص۴۷.
- ↑ یمانی، موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۵۸۹.
- ↑ الهی‌زاده، جنبش حسنیان، ۱۳۸۵ش، ص۱۵.
- ↑ الهی‌زاده، جنبش حسنیان، ۱۳۸۵ش، ص۱۶.
- ↑ الهی‌زاده، جنبش حسنیان، ۱۳۸۵ش، ص۹۶-۹۷.
- ↑ الهی‌زاده، جنبش حسنیان، ۱۳۸۵ش، ص۹۷.
- ↑ السباعی، تاریخ مکه، ص۴۱۷.
- ↑ المقریزی، اتعاظ الحنفاء، ج۱، ص۲۲۵؛ السباعی، تاریخ مکه، ص۲۴۵.
- ↑ الرفاعی و دیگران، جزیرة العرب، ص۱۵۰.
- ↑ الرفاعی و دیگران، جزیرة العرب، ص۲۶۴.
- ↑ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ص۲۲۸ ـ ۲۳۰؛ آملی، تاریخ رویان، ص۶۵ ـ ۶۶؛ مرعشی، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، ص۱۲۹ـ۱۳۰؛ ترکمنی‌آذر و پرگاری، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، ص۱۳۱-۱۵۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج۲، ص۱۲.
- ↑ ترکمنی‌آذر و پرگاری، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، ص۱۴۹.
- ↑ هارونی، الافادة، ص۱۳۶؛ یزدانی، ص۸۲-۹۰.
- ↑ موسوی‌نژاد، «آشنایی با زیدیه»، ص۹۲.
- ↑ موسوی‌نژاد، «تفکرات شیعیان زیدی و تحولات اخیر یمن».
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۸ص ۱۹۸
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۸ص ۲۰۰؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۲، ص۵۹
- ↑ مقری، نفح الطیب، ج۱، ص۲۱۴، ۴۳۰
- ↑ طبقات أعلام الشیعة، قرن هشتم، ۷۱
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، ص۶۶.
- ↑ شمران عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیة، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۶؛ علوی، الشیعة و الدولة القومیة فی العراق، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۵،
- ↑ امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف ج۱، ص۴۲۱ـ۴۲۲؛ عدنان، الامام محسن الحکیم، ج۱، ص۲۱ـ۲۲
- ↑ حرزالدین، تاریخ النجف الاشرف، ج۲، ص۲۸۷ـ۲۸۸
منابع
- ترکمنی‌آذر، پروین و پرگاری، صالح، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان. انتشارات سمت تهران ۱۳۸۵ ش.
- آملی، مولانا اولیاءالله، تاریخ رویان، تصحیح: عباس خلیلی، تهران، اقبال، ۱۳۱۳.
- ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح: عباس اقبال، تهران، خاور، چاپ دوم، ۱۳۶۶.
- ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر، مصر، وزارة الثقافه والارشاد القومی.
- ابن صوفی، نسابه، المجدی فی أنساب الطالبیین، کتابخانه ایه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۲۲، چاپ دوم.
- ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب،
- الرفاعی، انور؛ مصطفی، شاکر؛ کردعلی، بسام، جزیره العرب، مکتبه العلوم و الآداب، دمشق، 1949م.
- الهی‌زاده، محمدحسن، جنبش حسنیان، مؤسسه شیعه‌شناسی، قم، ۱۳۸۵ش.
- امینی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
- بلاذری، انساب الاشراف
- تهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه،
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، نشر علم، تهران، ۱۳۸۶ ش.
- شمران عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیة، لندن ۲۰۰۰.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الطبری، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار السویدان، ۱۳۸۶ق.
- عدنان ابراهیم سراج، الامام محسن الحکیم: ۱۸۸۹ـ۱۹۷۰م، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
- السباعی، احمد، تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، ترجمه جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
- مرعشی، سید ظهیرالدین، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، به کوشش محمد تسبیحی، تهران، شرق، چاپ سوم، ۱۳۶۸.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد،
- مقری تلمسانی، احمدبن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۸ق.
- المقریزی، تقی الدین (م.۸۴۵ق)، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، به کوشش الشیال، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
- موسوی‌نژاد، سید علی، «آشنایی با زیدیه»، فصلنامه هفت آسمان، شماره ۱۱، ۱۳۸۰ش.
- موسوی‌نژاد. سید علی، «تفکرات شیعیان زیدی و تحولات اخیر یمن»، ماهنامه موعود، شماره ۱۰۷، دی ۱۳۸۸ش، .
- هارونی، یحیی بن حسین؛ الافادة فی تاریخ ائمة الزیدیة، تحقیق محمد یحیی سالم عزان، یمن: دار الحکمة الیمانیه، الطبعة الاولی، ۱۴۱۷هـ ق/۱۹۹۶ م.
- یمانی، احمد زکی، موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
- حرزالدین، محمد حسین، تاریخ النجف الاشرف، هَذَّبه و زاد علیه عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم، ۱۳۸۵ش.
- علوی، حسن، الشیعة و الدولة القومیة فی العراق: ۱۹۱۴ـ ۱۹۹۰، قم.