جام چهل‌کلید
جام چهل‌کلید ظرفی برنجی یا مسی است که بر روی آن، آیات، ادعیه و اذکاری حکاکی شده است. این ظرف‌ها دارای چهل کلید یا قطعه فلزی بوده‌اند که بر روی آنها اذکاری حکاکی شده و به‌همین‌خاطر به آن، جام چهل‌کلید می‌گفتند. در برخی از این کلیدها، عبارت بسم الله نوشته شده و به جام چهل بسم‌الله هم مشهور شده است.
در باور عمومی مردم، این ظرف می‌توانست بدیُمنی را از بین ببرد. در مناطق مختلفی از این ظرف برای جلوگیری از چشم زخم نوزادان، جلوگیری از نازایی و دفع ارواح خبیثه استفاده می‌شد. قدمت کاربرد این جام به دوران صفویه بازمی‌گردد و در میانه برخی از آنها، نماد پنجه کار شده که نمادی از سقایت حضرت عباس(ع) است.
معرفی و اهمیت
دهخدا در لغتنامه خود، جام چهل‌کلید را ظرفی فلزی می‌داند که درون و بیرون آن مزین به آیات قرآن و اسامی پیامبران است.[۱] در کتاب تهران قدیم آمده که جام چهل‌کلید، حاوی آیات سوره فتح و جنس آن از برنج است. بر گرداگرد این ظرف، چهل تکه برنجی کوچک آویخته شده که بر هر کدام عباراتی چون «نصر من الله» و «انا فتحنا» حک شده است.[۲] علاوه بر سوره فتح، آیات و دعاهایی چون آیةالکُرسی، چهار قُل، آیه‌های «فَاللّٰهُ خَیرٌ حافِظاً وَ هُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ»،[۳] «وَ اِنْ یکادُ…»، و دعای نادِ علیاً و برخی اذکار دیگر حکاکی شده است.[۴] به‌گزارش دایرة المعارف بزرگ اسلامی، در برخی از این جام‌ها از نماد پنجه دست استفاده می‌شد که نمادی از سقایت حضرت عباس(ع) بود.[۵] جنس مسی این جام را نیز گزارش کرده‌اند.[۶]
شکل قطعات فلزی آویخته از جام را به کلید تشبیه کرده‌اند و به‌همین‌خاطر به جام چهل‌کلید شهرت یافته است.[۷] به دلیل اینکه بر برخی از کلیدهای این جام، بسم‌الله نیز می‌نوشتند، به جام چهل بسم‌الله نیز شناخته می‌شود.[۸]
خاستگاه
منابع دینی از این جام، سخنی به میان نیاورده‌اند اما برخی منابع از جام‌های چهل‌کلید به‌عنوان سوغات شهر مشهد یاد کرده‌اند.[۹] این جام‌ها به عنوان کاسه آب‌خوری در حرم امام رضا(ع) استفاده می‌شد و زائران با جایگزین‌کردن کاسه‌های جدید، کاسه قدیمی را با خود به‌عنوان تبرک به شهر خویش می‌بردند.[۱۰] برخی منابع چنین تخمین زده‌اند که این جام‌ها با روی کار آمدن صفویان کاربرد پیدا کرده و پیش از آن سابقه‌ای نداشته‌اند.[۱۱]
جایگاه فرهنگی
دهخدا گزارش می‌کند که از این ظرف برای دور کردن چشم‌زخم از نوزادان استفاده می‌شد؛ به‌صورتی که آن را پر از آب می‌کردند و بر سر نوزاد می‌ریختند.[۱۲] در نواحی کردنشین از آب این ظرف برای رفتن بدیُمنی کودک استفاده می‌شود.[۱۳] در نواحی شاهرود، از این ظرف برای دور کردن ارواح پلید از کودکان بهره می‌بردند.[۱۴] بر اساس آنچه در کتاب تهران قدیم آمده است، برای امور مختلف، جام‌های مختلفی در نظر گرفته شده بود که کاربرد مخصوص خود را داشته‌اند.[۱۵] یکی از این جام‌ها، جام چهل‌کلید است که برای گشایش روزی کاربرد داشته است. بر اساس این گزارش‌ها، ریختن چهل مرتبه آب این جام بر سر، گشایش روزی را به‌دنبال خواهد داشت.[۱۶] همچنین در تهران قدیم از این جام برای درمان نازایی و مراسم حمام چله نوزاد استفاده می‌شد.[۱۷]
جایگاه تاریخی
قدمت جام‌های چهل‌کلید به سده‌های ۹،[۱۸] ۱۰ و ۱۱ق می‌رسد.[۱۹] یکی از قدیمی‌ترین جام‌های چهل‌کلید، جامی متعلق به دوران صفوی است که سوره‌های فاتحه، کافرون، اخلاص، فلق، ناس، نصر و آیت الکرسی و ادعیه‌هایی از جمله دعای نادعلی، صلوات بر ائمه معصوم بر روی آن حکاکی شده است. ساخت این جام طبق آنچه بر رویش نوشته شده، در اول ماه رمضان سال ۱۰۳۹ق شروع شده است.[۲۰] در جام‌های چهل‌کلید متعلق به صفویه، با خط نستعلیق و ثلث ادعیه‌هایی نوشته می‌شد و شامل نقش‌نگاری، شعر و بروج دوازده‌گانه بودند.[۲۱]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل جام چهل‌کلید.
- ↑ شهری‌باف، طهران قدیم، ۱۳۸۳، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ سوره یوسف، آیه۶۴.
- ↑ محمدی، «جام چهل‌کلید»، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۶۸.
- ↑ محمدی، «جام چهل‌کلید»، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۶۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۵۱۷.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۵۱۷.
- ↑ محمدی، «جام چهل‌کلید»، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۶۸؛ نجفی، فرهنگ فارسی عامیانه، ۱۳۷۸، ذیل واژه چهل‌کلید.
- ↑ حاجی، «سوغات مشهدی با چهل‌کلید مشکل‌گشا»، ۱۳۹۱ش.
- ↑ حاجی، «سوغات مشهدی با چهل‌کلید مشکل‌گشا»، ۱۳۹۱ش.
- ↑ حاجی، «سوغات مشهدی با چهل‌کلید مشکل‌گشا»، ۱۳۹۱ش؛ «جام چهل‌کلید»، روزنامه قدس، ۱۳۸۵ش.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل جام چهل‌کلید.
- ↑ شمس، فولکور مردم کرد، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ شهری‌باف، طهران قدیم، ۱۳۸۳، ج۴، ص۵۱۷.
- ↑ شهری‌باف، طهران قدیم، ۱۳۸۳، ج۴، ص۵۱۸.
- ↑ کتیرایی، از خشت تا خشت، ۱۳۷۸ش، ص۸۲–۸۸.
- ↑ «رونمایی مجازی از صحیفه سجادیه»، خبرگزاری ایسنا، ۱۳۹۹ش.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۷۹.
- ↑ «رونمایی مجازی از صحیفه سجادیه»، خبرگزاری ایسنا، ۱۳۹۹ش.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۷۹.
منابع
- «جام چهل‌کلید»، روزنامه قدس، ۸ اسفند ۱۳۸۵، شماره ۵۵۰۹.
- حاجی، غزاله، سوغات مشهدی با چهل‌کلید مشکل‌گشا»، شهرآرانیوز، ۱۳۹۱ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، و دیگران، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۰–۱۳۸۵ش.
- «رونمایی مجازی از «صحیفه سجادیه» صفوی‌ها در موزه ملی ایران»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۱۳ خرداد ۱۴۰۲.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، شریعت‌زاده، ۱۳۷۱ش.
- شمس، اسماعیل، فولکور مردم کرد، قم، مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- شهری‌باف، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، ثالث، ۱۳۷۸ش.
- محمدی، پروانه، «جام چهل‌کلید»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- نجفی، ابوالحسن، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، نیلوفر، ۱۳۸۷ش.