خمسه، از کهن‌ترین و رایج‌ترین نمادهای حمایتی و تعویذی است که سابقۀ آن به پیش از اسلام برمی‌گردد به گونه‌ای که یهودیان هنوز از آن استفاده می‌کنند، اما رواج آن به عنوان نماد دست حضرت فاطمه(س) و حضرت عباس(ع) موجب شده است که ابداع شیعه پنداشته شود.
نماد خمسه امروزه نزد شیعیان کاربردهای گوناگونی دارد از جمله: در بالای توغ‌ها و علم‌ها در مراسم عزاداری محرم، نذرها و برخی اماکن مذهبی.
تاریخچه
هر چند نمادهای متنوع خمسه در جهان اسلام رواج بسیار داشته، برخلاف تصور عام، به هیچ وجه ابداع آن اسلام نبوده است و سابقۀ آن به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد. با توجه به شواهد باستان شناختی، نمادهای خمسه بسیار پیش از دورۀ اسلامی، در میان اقوام مدیترانه، بین النهرین، مصر و شمال افریقا و همچنین نزد یهودیان معمول بوده[۱] و در سنّت اسلامی مفاهیم جدیدی به آن نسبت داده شده است.
یهود
یهودیان هنوز هم از نمادهای خمسه استفاده می‌کنند.
- گاه نماد ماهی را که مصون از چشم زخم دانسته می‌شود در خمسه‌ها نقش می‌کنند.
- انواع دعاها از جمله «شما بیرکت‌ها بییت» (تبرک خانه) یا «تفیلات‌هادِرِخ» (دعای مسافران) را بر آنها می‌نگارند و آنها را برای حمایت، تأیید، تبرک و استفاده‌های تعویذی به ویژه در برابر چشم زخم، بر اشیا، ساختمان‌ها خودروها و جز آنها می‌آویزند یا به صورت تزیینی نقش می‌کنند.
- از نماد خمسه، به صورت تاج (كِتِر) در تزیین جعبه و جایگاه طومار تورات در کنیسه‌ها استفاده می‌شود.[۲]
اهل سنت
نمادهای خمسه در نزد اهل سنت بر پنج اصل اعتقادی اسلام دلالت دارد که عبارتند از: شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج.
شیعه
اشتهار این نماد به دست حضرت فاطمه(س) و نیز رواج این باور که خمسه نماد دست بریده حضرت عباس(ع) است موجب شده است که عوام آن را ابداع شیعه بینگارند.
حتی محتواهای راجع به عدد ۵ در اسلام (۵ نوبت نمازهای یومیه، پنج تن آل عبا، پنج پیامبر اولوالعزم و...)، دلالت‌هایی دانسته شده‌اند که نماد خمسه بدان ناظر است.[۳]
در حالیکه انتساب خمسه به یک وجود مقدّس مؤنّث، سنّتی بسیار کهن است و دست‌کم در زمان حیات اقوام فنیقی کارتاژی، خمسه نماد تأنیث (الهۀ ماه) نزد ایشان بوده و در یهودیت نیز آن را به میریام، خواهر موسی و هارون علیهما السلام نسبت داده و آن را «دست میریام=پنجۀ میریام» خوانده‌اند.[۴]
بعید نیست وجه تسمیۀ گیاه موسوم به چنگ مریم (کفّ العذّرا) که عوام آن را به باور تسهیل زایمان زائو، در آب می‌انداختند[۵] و نیز انتساب نماد خمسه به دست حضرت فاطمه(س) نوعی دگردیسی امتدادی از دست میریام یهودیان، در زمینۀ اسلامی-شیعی باشد.
کاربردها
برخی کاربردهای خمسه در نزد شیعیان عبارتند از:
- استفاده‌های حمایتی و تعویذی (دفع چشم زخم)، رایج‌ترین صورت کاربرد نمادهای خمسه در جهان اسلام نیز بوده است.[۶]
- شیعیان معمولاً در بالای توغ‌ها و علم‌هایی که به ویژه در مراسم عزاداری دهۀ اول محرم از آنها استفاده می‌شود، پنجه‌ای فلزی نصب می‌کنند.[۷]
- استفاده از نماد خمسه در عَلَم‌های دولتی و جنگی هم نزد صفویان شیعی و هم نزد عثمانیان سنی رایج بود.[۸] چنانکه بر دیوار مقابل قبر شاه اسماعیل اول صفوی (حکومت: ۹۰۵-۹۳۰ق) در جنوب غربی قندیلخانه در مجموعۀ شیخ صفی الدین اردبیلی، پنجۀ بزرگی که نشان رسمی شاه اسماعیل بود روی ساروج کار شده است.[۹]
- خمسه در نذرها نیز حضور داشت؛ برخی خانواده‌های تهران قدیم نذر می‌کردند که اگر چشم یا دست کودکشان علاج یابد، چشم یا دستی نقره‌ای تهیه و در ضریح امامزاده‌ای نصب کنند.[۱۰]
- در تهیۀ حلواها و آشهای سفره‌های نذری، یا در سمنوپزان نوروز، زنان حاضر در مراسم از شب تا صبح منتظر می‌ماندند تا جای پنجۀ حضرت فاطمه(س) یا حضرت عباس(ع) را بر روی محتویات ظرف آش یا سمنو مشاهده کنند.[۱۱]
- دهها زیارتگاه با این عنوان که جای پنجۀ یکی از اولیا از جمله امام علی(ع) یا حضرت عباس در آنجا بر سنگی نقش بسته، مورد احترام است و زیارت می‌شود و معمولا محل یا کوچه‌ای که زیارتگاه پنجه در آن واقع است بدان می‌نامند.[۱۲] به گفتۀ ترکها، امام علی(ع) چند روز در غاری در شهر حلب منزل داشته و اثر پنجۀ دست خود را بر دیوار به یادگار نهاده است؛ تنها در یک شهر یاران آذرشهر (دهخوارقان)، سه زیارتگاه به نام علی پنجه سی وجود دارد: بر سنگی در مسجد زینیبۀ محلۀ پراپر، بر سنگی در مسجد محلۀ دیزج سفلا که در ۱۳۸۱ش به سرقت رفت، و بر سنگی در مسجد محلۀ کردان.[۱۳]
- زیارتگاه محله و خیابان گنجه شاه در کاشان به زعم برخی مردمان، مدفن دست بریدۀ حضرت عباس است و داخل حرم مجسمه‌ای از این دست به طول حدود یک متر، پشت شیشه نگهداری و زیارت می‌شود.[۱۴]
- در شبه قاره نیز معتقدان پنج پیر پنجه‌هایی آهنین را با آداب و آیین، زیارت و بر آنها نذر می‌کنند.[۱۵]
- از نقوش خمسه به ویژه به صورت چکیده نگار یا استیلیزه، در خال کوبی‌های تعویذی یا آرایشی نیز می‌شده است.[۱۶] این اشکال را با قیر، حنا یا رنگ آبی بر قسمت‌هایی از صورت، نوک بینی یا بازو خال کوبی می‌کردند.[۱۷]
- از این نمادها برای تزیین ساختمان‌ها یا حفظ آنها از چشم زخم، معمولاً به صورت نقش مایه‌های تکرار شونده از جمله به صورت مضرب‌های عددی پنج استفاده می‌شد.[۱۸]در این میان از این نمادها به سبب آشنایی و عمومیت بسیار، استفاده‌های شیادانه‌ای نیز می‌شده است.
- طایفه‌ای از گدایان حیله‌گر، پنجه‌ای از کاغذ می‌ساختند و بر سینه می‌چسباندند و سپس چهل روز با بدن برهنه در آفتاب سیر می‌کردند. آنگاه به مسجد یا خانقاهی می‌رفتند و پس از چند روز خلوت نشینی ناگهان جامه برتن می‌دریدند که خضر(ع) را ملاقات کرده‌اند و این پنجه سفید بر سینه سوخته آنان اثر دست عنایت اوست و از این طریق مریدانی کسب می‌کردند.[۱۹]
پانویس
- ↑ د. دین و اخلاق ذیل، Hand؛ دایرة المعارف دین، ذیل، Hands؛ د. جودائیکا، ذیل، Evil eye؛ د: اسلام، چاپ دوم، ذیل Khamsa
- ↑ د، جودائیکا، ذیل، Torah prnaments؛ یانیو، ص۷۱ و تصاویر، ۲۱-۲۲؛ برای استفادۀ تزیینی مشابه دیگر، د. جودائیکا، ذیل Ner Tamid، تصویر
- ↑ شمیل، ص۷۸، ۷۹، ۹۲؛ لوئیس، ص۲۶، تصویر؛ د اسلام، چاپ دوم ذیل Tilsam؛ د. دین و اخلاق ذیل Charm and amulets muhammadan؛ پنج تن، پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه
- ↑ موسکاتی، ص۱۸۰و تصویر ۶؛ د. جودائیکا، ذیل، Amult: ilnminated amulets؛ برای استفادۀ زردشتیان از نماد پنجه نک: مزار پور، ص۱۰۲
- ↑ کتیرائی، ص۴۷، ۲۹۴-۲۹۶؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل، Maryam؛ دونالدسون، ص۲۷؛ شکوزاده، ص۱۳۴
- ↑ حمودی، ص۱۲۱ و تصویر ۱۲۲؛ احمد امین، ذیل خمسة و خمیسة؛ شمیل، ص۹۲؛ هدایت و قائمیان، ص۸۴، تصویر
- ↑ اوبن، ص۱۶۶؛ همایونی، ص۴۲۲؛ مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص۵۷؛ دونالدسون، ص۲۰۸
- ↑ باسورث، ص۲۰۳، تصویر
- ↑ رجبی اصل، ص۲۳-۲۴،۶۴
- ↑ جودت، ص۱۵۱
- ↑ هدایت، ص۶۳-۶۴؛ مستوفی، ج۱، ص۲۸۶؛ شکورزاده، ص۲۹، ۵۶؛ نوروز در ترکمنستان، ص۲۷
- ↑ تاورنیه، ج۱، ص۲۱۱
- ↑ جعفر زاده، ص۴۴
- ↑ نراقی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ غروی، ص۲۵۴؛ برای نمونه‌های دیگر: (مسجدی در قزوین با اثر پنجۀ علی)، سرنا، ص۲۵۲-۲۵۳؛ پوچه پنجه در مشهد که نقش پنجه روی سنگی در شبهای جمعه در آنجا زیارت می‌شود. محقق، ص۳۶۹؛ حمام پنجه علی در یزد، هدایت، ص۱۱۳؛ زیارتگاه پنجه علی در پاطاق کرمانشاه، فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵، ص۴۲
- ↑ برای نمونه‌های پنجۀ امام علی و پنجۀ امام حسین در شبه قاره، مرزا سنگین بیگ، ص۴۴-۵۴
- ↑ سترمارک، ص۲۹-۳۰ و تصاویر ۱-۵-۶-۸-۹.
- ↑ سترمارک، ص۳۰
- ↑ ستر مارک، ص۳۸-۴۰ و تصاویر ۳۶، ۳۷، ۴۱
- ↑ فخرالدین صفی ص۳۶۹-۳۷۰
منابع
- منبع مقاله، دانشنامه، ج۱۶، ص۱۵۵-۱۵۷، با تلخیص.
- احمد امین، قاموس العادات و التقالید و التعابیر المصریة، قاهره، ۱۹۵۳م.
- حسن م، جعفر زاده، آذرشهر، تهران، ۱۳۸۳ش.
- حسین جودت، تهران درگذشته نزدیک از زمان، تهران، ۱۳۵۶ش.
- باسم عبدالحمید حمودی، سحر الحقیقة، شخصیات و کتب و دراسات فی التراث الشعبی، بغداد، ۲۰۰۰م.
- موسی رجبی اصل، نقش و رنگ در بقعۀ شیخ صفی الدین اردبیلی، تهران، ۱۳۸۱ش.
- کارلا سرنا، سفر نامه مادام کارلا سرنا: آدم‌ها و آیین‌ها در ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، ۱۳۶۳ش.
- مهدی غروی، آرامگاه در گسترۀ فرهنگ ایرانی، تهران، ۱۳۷۶ش.
- علی بن حسین فخرالدین صفی، لطائف الطوائف، چاپ احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۳۶ش.
- فرهنگ و جغرافیای آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۴۵، قصر شیرین، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
- محمود کتیرایی، از خشت تا خشت، تهران، ۱۳۷۸ش؛ مهدی محقق، دومین بیست گفتاردر مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام به انضمام زندگی نامه و کتابنامه، تهران، ۱۳۶۹ش.
- مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، سپرست پژوهش، احمد برآبادی، تهران، مکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، ۱۳۸۰ش.
- مرزا سنگین بیگ، سیر المنازل، فارسی متن مع اردو ترجمه، چاپریف حسین قاسمی، دهلی نو، ۱۹۸۲م.
- کتابون مزداپور، کاربرد آیینی چند گیاه نزد زرتشتیان معاصر ایران، فرهنگ مردم، سال۱، ش۱، بهار۱۳۸۱ش.
- عبدالله مستوفی شرح زندگانی من، یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
- حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، تهران، ۱۳۷۴ش.
- نوروز در ترکمنستان، چشم انداز، ش۱۳، فروردین ۱۳۷۷ش.
- صادق هدایت، نیرنگستان، تهران، ۱۳۴۲ش.
- صادق هدایت و حسن قاسمیان، دربارۀ ظهور و علائم ظهور، تهران، ۱۳۴۳ش.
- صادق همایونی، فرهنگ مردم و سروستان، مشهد ۱۳۷۱ش.
- Engenie Aubin peres d aujourdhui: Iran Mesoptamie, parsi,۱۹۰۸..
- Clifford Edmund Bosworth, Armies of the prophet, in the word of isham faith, people culture, ed. Bernard Lewis,london Thames and Hudson,۱۹۷۷.
- Bess Allen Donaldson, the wild rue: are a study of Muhmmadan magic and Folklore in Iran ,london,۱۹۳۸, repr New york ,۱۹۷۳.
- Encyclopae dia, Judaica, Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, s.vv. Amulet: illuminated amulets (by Thoed ore Schrire) , Evil eye (by Dov Noy) , Tohrah ornaments (by Avin Kass) , Ner Tamid; EL۲, s.vv, Maryam (by A.J, Wensinck-{Penelope Johnstone}) , Tilsam (by J. Rusk and B. Carra de Vaux-{C. E. Bosworth}) , Khamsa, Encycolpaedia of religion, and ethics, ed. james Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark,۱۹۸۰-۱۹۸۱,s.vv. Charms and amulets (Muhammadan) (by Bernard Carra de Vaux) , Hand (by J. A. Mac Culloch) ; The Encycolpaedia of religion of ed. mirsea Eliade, New York,۱۹۸۷,s.v. Hands (by Feriderick Mathewson Deenny).
- Bernard lewis, The faith and the faithfall, in the World of Islam ibid.
- Sabatino Moscati The world of the phoen icians, translated from the Italian by Alastair Homilton, london, ۱۹۷۳.
- Annemarie Sshim mel, Deciphering the signs of God:a phenomenologgical approach of Islam , Albany, N. Y. ۱۹۹۴.
- Jean-Baptist Tavernier, les six voyages de Turquie at de Perse, introduction etnotes de Stephane Yerasimos, parsi ۱۹۸۱.
- Edward Westermarck, pagan survivals in Mohammedan civilisation, Amsterdam ۱۹۷۳.
- Bracha Yaniv, The mystery of the flat Torah finials from east, in padyavand, ed. by Amnon Netzer, vol.۱, Costa Mesa, Calif.: Mazda Pub lishers,۱۹۹۶.