المَبسوطُ فی فِقهِ الإمامیّة، یا به اختصار، المَبسوط، یکی از کتب اربعه و از آثار فقهی شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) به زبان عربی. شیخ طوسی، المبسوط را در پاسخ به مخالفان شیعه نوشته است که مدعی ناچیز بودن فقه شیعه و مسائل مطرح‌شده در آن بوده‌اند. به گفته نویسنده، این کتاب، تمام ابواب فقه و فروعاتی را که اهل سنت مطرح کرده‌اند، دربردارد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی |
| تاریخ نگارش | قرن ۵ قمری |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | محمدباقر بهبودی |
| تعداد جلد | ۸ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | المکتبة المرتضویة |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۷ق |
فقیهان شیعه در آثار خود به المبسوط استناد کرده‌اند. این کتاب، آخرین اثر فقهی شیخ طوسی دانسته شده است.
نویسنده
محمد بن حسن (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی،[۱] از عالمان شیعه که به دلیل جایگاه کم‌نظیر علمی‌اش، فقیهان و مجتهدین پس از او، تا صد سال تنها ناقل فتاوای وی خوانده شده‌اند.[۲] او در فقه، تفسیر، رجال، کلام و اصول فقه صاحب‌نظر بوده و آثار مختلفی در این موضوعات دارد.[۳] التهذیب، الاستبصار، النهایه و الخلاف از مهمترین آثار فقهی شیخ طوسی است که پیش از المبسوط نوشته شده‌اند.[۴] از این میان، دو کتاب تهذیب و استبصار، از کتب اربعه معتبر شیعه است.[۵]
اهمیت و محتوا
آقابزرگ تهرانی، کتاب المبسوط را یک دوره کامل فقه شیعه دانسته[۶] و شیخ طوسی، کتاب را از جهت دربرداشتن همه اصول و فروع فقه، در میان کتاب‌های شیعه و اهل سنت بی‌نظیر خوانده است.[۷] عالمان شیعی در کتاب‌های فقهی خود، به المبسوط استناد و از آن نقل قول کرده‌اند.[۸] سید رضا صدر، کتاب المبسوط را اولین کتاب فقهی شیعی دانسته که فروعات فقهی را مورد بحث قرار داده و علاوه بر این، کتاب مذکور را کامل‌ترین و محققانه‌ترین اثر در عصر خود معرفی کرده و این ویژگی‌ها را نشانگر وسعت اطلاع و تَبَحُّر علمی شیخ طوسی دانسته است.[۹]
شیخ طوسی در کتاب مذکور، به ذکر احکام فقهی در موضوعات مختلفی از جمله طهارت، نماز، روزه، خمس، زکات، حج، اعتکاف، ازدواج، طلاق، اجاره، وقف، صدقه، حدود، و دیات پرداخته است. احکام مرتبط با هر کدام از موضوعات، در بخش‌هایی با عنوان «کتاب» جمع‌آوری شده است.[یادداشت ۱]
کتاب المبسوط، چنانکه شیخ طوسی تصریح کرده، از ذکر ادعیه و آداب پرهیز کرده و اختصار را در بیان احکام رعایت کرده است.[۱۰] محمدباقر خوانساری، المبسوط را حاوی قیاس و استحسان معرفی کرده[۱۱] و دلیل آن را تقیه دانسته است.[۱۲] شیخ طوسی در این کتاب، از ذکر نام عالمانی که از آنها مطالبی را نقل کرده، پرهیز کرده و تنها از ابن براج نام برده است.[۱۳]مبسوط با کتاب طهارت و مطالبی درباره معنای طهارت درلغت و شرع آغاز شده است. [۱۴]آخرین مطلب کتاب درباره این فرع فقهی است که اگر کسی از دیگری مالی طلبکار باشد و در نزد بدهکار مالی بیابد آیا بدون اذن او حق برداشتن دارد یا باید از او اذن بگیرد؟ [۱۵]
انگیزه نگارش
شیخ طوسی، کتاب المبسوط را پاسخی به ناچیز شمردن فقه امامیه از سوی مخالفان شیعه معرفی کرده است.[۱۶] چنانکه وی گفته، مخالفان، تعداد فروع و مسائل مطرح در فقه امامیه را اندک دانسته و دلیل آن را نفی قیاس و اجتهاد دانسته‌اند، اما به اعتقاد شیخ طوسی، تمام فروع و مسايلی که اهل سنت در کتاب‌های فقهی خود آورده‌اند، در نصوص و احادیث ائمه موجود است[۱۷] و از این رو در کتاب المبسوط، فروع مختلف فقهی، از روایات اهل بیت استخراج شده است.[۱۸]
به باور شیخ طوسی، تا پیش از نوشته شدن المبسوط، هیچ کتابی حاوی تمام اصول و فروع فقهی بر اساس مذهب شیعه، در دسترس نبوده است.[۱۹]
زمان نگارش
محمدباقر خوانساری، نویسنده کتاب روضات الجنات، با استناد به مقدمه کتاب المبسوط، آن را آخرین اثر شیخ طوسی در فقه دانسته است.[۲۰] همچنین شیخ طوسی در المبسوط، به مصباح المتهجد،[۲۱] الخلاف[۲۲] النهایه،[۲۳] و همچنین الجُمَل و العُقود[۲۴] ارجاع داده و یا از آنها نام برده است. با این حال، شیخ طوسی در کتاب الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، به کتاب المبسوط ارجاع داده است.[۲۵]
چاپ و نسخه‌ها
کتاب المبسوط در سال ۱۲۷۰ق با خط محمدعلی خوانساری(درگذشت:۱۳۲۵ق) و تصحیح میرزا مسیح (در گذشت:۱۲۶۳ق)در ایران، چاپ سنگی شده است.[۲۶] همچنین انتشارات المکتبة المرتضویة در سال ۱۳۸۷ق آن را با حاشیه محمدتقی کشفی و تصحیح محمدباقر بهبودی در ۸ جلد منتشر کرده است.[۲۷]
آقابزرگ تهرانی از دو نسخه قدیمی المبسوط مربوط به سال‌های ۵۸۶ و ۶۱۳ق یاد کرده است.[۲۸] در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه از نسخه‌های مختلفی از آن یاد شده که قدیمی‌ترین آنها مربوط به سال ۵۰۷ق است.[۲۹] این کتاب در ۵ جلد از سوی انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز چاپ شده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۷.
- ↑ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۳۸۶ش، ص۶۶.
- ↑ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۳۸۶ش، ص۵۵-۵۶ و ۶۶.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، مکتبة اسماعیلیان، ج۶، ص۲۲۲.
- ↑ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۳۸۶ش، ص۶۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳؛ خوانساری، روضات الجنات، مکتبة اسماعیلیان، ج۶، ص۲۲۳.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۴۷؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۹.
- ↑ صدر، «مقام فقهی شیخ طوسی»، ص۳۸۸.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، مکتبة اسماعیلیان، ج۶، ص۲۱۷.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، مکتبة اسماعیلیان، ج۶، ص۲۱۸.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۱.
- ↑ شیخ طوسی، مبسوط،۱۳۸۷ق، ج ۱ ،ص۴.
- ↑ شیخ طوسی، مبسوط،۱۳۸۷ق،ج ۸ ،ص۳۱۱.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱-۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱-۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱-۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، مکتبة اسماعیلیان، ج۶، ص۲۲۲.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۱۷.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۱، ج۴، ۶۳، ۱۱۱.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۱۱، ج۷، ص۵۴.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳.
- ↑ شیخ طوسی، الاقتصاد الهادی، ۱۳۷۵ق، ص۲۳۹، ۳۱۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید به: مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۷۹.
- ↑ https://en-eslami.ir/product/المبسوط-فی-فقه-الامامیه-5-ـ-1/
یادداشت
- ↑ کتاب طهارة، کتاب الصلاة، کتاب صلاة المسافر، کتاب صلاة الجمعه، کتاب صلاة الجماعة، کتاب صلاة الخوف، کتاب صلاة العیدین، کتاب صلاة الکسوف، کتاب الجنائز، کتاب الزکاة، کتاب الفطره، کتاب الحج، کتاب الجهاد و سیرة الامام، کتاب الجزایا و احکامها، کتاب قسمة الفیء و الغنائم، کتاب البیوع، کتاب السلم، کتاب الرهن، کتاب المفلس، کتاب الحجر، کتاب الصلح، کتاب الحواله، کتاب الضمان، کتاب الشرکة، کتاب الوکالة، کتاب الاقرار، کتاب العاریه، کتاب الغصب، کتاب الشفعه، کتاب القراض و المضاربه، کتاب المساقاة، کتاب الاجارات، کتاب المزارعه، کتاب احیاء الموات، کتاب الوقوف و الصدقات، کتاب الهبات، کتاب اللقطه، کتاب النفقات، کتاب العتق، کتاب المکاتب، کتاب التدبیر، کتاب امهات الاولاد، کتاب الایمان، کتاب النذر، کتاب الصید و الذبائح، کتاب الاطعمه، کتاب السبق و الرمایه کتاب الوصایا کتاب الفرائض و المواریث، کتاب الودیعه، کتاب النکاح، کتاب الصداق، کتاب القسم، کتاب الخلع، کتاب الطلاق، کتاب الرجعه، کتاب الایلاء، کتاب الظهار، کتاب اللعان، کتاب العدد، کتاب الرضاع، کتاب الجراح، کتاب الدیات، کتاب القسامه، کتاب کفارة القتل، کتاب قتال اهل البغی، کتاب المرتد، کتاب الحدود، کتاب السرقة، کتاب قطاع الطریق، کتاب الاشربه، کتاب قتال اهل الرده، کتاب دفع عن النفس، کتاب الشهادات و کتاب الدعاوی و البینات عناوین اصلی المبسوط است.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم و تهران، اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- ابن ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۰ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، تصحیح: محمدتقی ایروانی و سید عبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۵ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، مکتبة اسماعیلیان، بی‌تا.
- دوانی، علی، هزاره شیخ طوسی: مقاله‌ها و خطابه‌هایی به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۶ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح سید محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران، کتابخانه جامع چهل ستون، ۱۳۷۵ق.
- صدر، سید رضا، «مقام فقهی شیخ طوسی: در سه کتاب پرارج وی: نهایه، خلاف و مبسوط»، در هزاره شیخ طوسی: مقاله‌ها و خطابه‌هایی به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، مقدمه، ترجمه و تدوین علی دوانی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۶۸.
پیوند به بیرون