سَجده عملی عبادی به معنای نهادن پیشانی بر زمین به نشانه خضوع فرد در مقابل خدا است که در فرهنگ اسلامی از برترین عبادات به شمار آمده است. بر مسلمانان واجب است در نمازهای روزانه، در هر رکعت دو بار سجده کنند.
در فقه شیعه سجده در نماز تنها بر زمین و روییدنی‌های آن صحیح است؛ ولی اهل سنت سجده بر فرش و مانند آن را نیز جایز شمرده‌اند. به باور همه مسلمانان سجده برای غیر خدا حرام است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
سجده به معنای خضوع، خم شدن و سر فرود آوردن[۲] و نهادن پیشانی بر زمین است.[۳] واژه سجده ۶۰ بار در قرآن استفاده شده است[۴] و نام یکی از سوره‌های قران «سجده» است که در آخرین آیۀ آن سجده را وسیله قُرب و نزدیک شدن به خدا معرفی می‌کند.[۵]
در روایات سجده به عنوان بهترین حالت انسان برای نزدیک شدن به خدا معرفی شده است.[یادداشت ۱] سجده به انسان اختصاص نداشته و همه موجودات و اشیاء خدا را با سجده بر او عبادت میکنند.[یادداشت ۲]
علاوه بر سجده نماز، سجده انواعی دیگری نیز دارد مانند:
- سجده شکر که مستحب است افراد پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب، رسیدن نعمت جدید، دفع بلا و یا پس از توفیق کار خیر یا ترک گناه، آن رابه جای آورند.[۶]
- سجده سهو در هنگام فراموشی برخی اجزای نمازهای واجب یا انجام برخی کارها مانند سخن گفتن غیرعمدی در نماز.[۷]
- سجده‌های قرآن هنگام خواندن یا شنیدن یکی از آیات سجده دار: ۱۵ سوره سجده، ۳۷ فصلت، ۶۲ نجم و ۱۹ علق.[۸]غیراز این موارد چهاگانه در ۱۱ مورد نیز سجده مستحب است. [۹]. [یادداشت ۳]
دو سجده نماز باهم جزو ارکان نماز به شمار می‌رود[۱۰] و طبق برخی احادیث[۱۱] و قاعده لاتعاد[۱۲] و فتاوای فقیهان،[۱۳] هر گونه خلل در دو سجده نماز موجب بطلان نماز می‌شود و نماز باید اعاده شود.
احکام سجده نماز
تمام نمازهای واجب و مستحب در هر رکعت پس از رکوع دو سجده دارند. این دو سجده از ارکان نماز بوده و با ترک عمدی یا سهوی آن نماز واجب باطل می‌شود ولی در نمازهای مستحبی چنانچه از روی فراموشی و سهو هر دو سجده را فراموش کند نماز باطل نمی‌شود.[۱۴]
کیفیت سجده
نمازگزار باید پس از رکوع و قیام متصل به رکوع به سجده برود و هفت عضو یعنی پیشانی، کف دو دست، سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر روی زمین بگذارد و ذکر سجده را بگوید. وی پس از گفتن ذکر واجب سجده، سر از سجده برمی‌دارد و پس از لحظاتی که بدن آرام گرفت(جلسه استراحت) مجددا اعضای هفت گانه را بر روی زمین قرار داده و ذکر می‌گوید، در پایان این ذکرها مجددا می‌نشیند و بقیه اعمال نماز را ادامه می‌دهد.[۱۵]
کیفیت سجده فرد ناتوان
کسی که نمی‌تواند پیشانی را به زمین برساند، باید به قدری که می‌تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن صحیح است، روی چیز بلندی گذاشته و طوری پیشانی را بر آن بگذارد که بگویند سجده کرده است، و نیز باید کف دستها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد.[۱۶]
کسی که به هیچ وجه نمی‌تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره کند و اگر نتواند باید با چشم‌ها اشاره نماید. این فراد اگر می‌توانند باید مهر را به قدری بلند کند که پیشانی را بر آن بگذارد و اگر نمی‌تواند، فردی دیگر مهر را بلند کند و به پیشانی بگذارد و اگر با سر یا چشم‌ها نمی‌تواند اشاره کند، باید در قلب نیت سجده کند و با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.[۱۷]
[[پرونده:سجده فرد معذور.jpg|بندانگشتی|امام خمینی در بیمارستان
واجبات سجده
- در سجده باید تمام اعضای هفت گانه بر روی زمین قرار بگیرد.[۱۸]
- ذکر سجده باید در حال آرامش گفته شود.[۱۹]
- سر برداشتن از سجده نخست و نشستن با آرامش لازم بوده و ترک عمدی آن موجب بطلان نماز است.[۲۰]
- کم و زیاد کردن عمدی یک سجده باعث باطل شدن نماز است ولی چنانچه سجده‌ای را فراموش کند و قبل از رکوع رکعت بعد یادش بیاید، لازم است بنشیند و سجده فراموش شده را انجام دهد، پس از پایان نماز نیز دو سجده سهو واجب است؛ ولی اگر بعد از رکوع یادش بیاید نماز را ادامه داده و پس از پایان نماز، علاوه بر قضای سجده فراموش شده دو سجده سهو انجام دهد.[۲۱]
مستحبات سجده
در کتاب‌های فقهی، مستحباتی برای سجده گفته‌اند که عبارتند از:[۲۲]
- گفتن تکبیر هنگام رفتن از رکوع به سجده، پس از بلند شدن از سجده و هنگام رفتن برای سجده دوم.
- هنگام سجده رفتن از رکوع، مردان نخست دستها و زنان زانوها را بر زمین بگذارند.
- نهادن بینی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است.
- نگاه به دو پَرّه بینی هنگام سجده [۲۳]
- روبه قبله قرار دادن انگشتان و چسبانیدن آنها- جز انگشت شست- به هم.
- تکرار ذکر سجده و ختم آن به عدد فرد، همچون سه، پنج و هفت و گفتن ذکر صلوات و طولانی کردن سجده.
- نشستن به گونه تورّک پس از سجده.(نشستن بر ران چپ و نهادن پشت پای راست بر کف پای چپ)
- استغفار بین دو سجده هنگام نشستن و آرام گرفتن بدن.
- مردان هنگام سجده آرنج‌ها را مانند دو بال باز کند و بانوان آرنج‌ها را به پهلو بچسبانند.
- گذاشتن دستها بر روی ران‌ها هنگام نشستن.
- بلند کردن زانوها از زمین پیش از دستها هنگام برخاستن از سجده برای قیام.
- گفتن ذکر «بِحَولِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أقُومُ وَ أقْعُدُ» یا ذکر« اللهم بحولك وقوتك أقوم وأقعد» هنگام برخاستن جهت قیام.
وصف حماد بن عیسی از سجده امام صادق(ع):
بعد راست ایستادند و چون خوب ایستادند، گفتند: سمع اللّه لمن حمده و در همان حال که ایستاده بودند، دست را تا مقابل صورت خود بلند کردند و گفتند: اللّه اکبر و بعد به سجده رفتند. دو کف دست را پیش زانوها، مقابل صورت خود بر زمین گذاردند و انگشتان آن حضرت به هم گذارده شده بود. سه مرتبه گفتند: سبحان ربّی الاعلی و بحمده. اعضای بدن خود را از یکدیگر باز گرفته و بر هم نگذارده بودند (در حال سجده دست را به بدن نچسبانیده و بدن را بر پا نگذارده بودند) و بر هشت موضع بدن خود که به زمین گذارده بودند، سجده کردند که پیشانی و دو کف دست و دو سر زانو و دو سر انگشت بزرگ پا و سر بینی باشد.
* منبع:کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۱۱
مکروهات سجده
قرآن خواندن در سجده؛ فُوت کردن جای سجده برای برطرف کردن گرد و غبار؛ البتّه اگر در اثر فوت کردن، دو حرف از دهان عمداً بیرون آید، بنابر احتیاط لازم نماز باطل است. بین دو سجده دستها را بر زمین باقی گذاشتن و بر نداشتن و با همان حال به سجدۀ دوّم رفتن؛ به گونه‌ای که با نشستن بین دو سجده، منافات نداشته باشد و اگر منافات داشته باشد نماز باطل است. [۲۴]
ذکر سجده نماز
| قال الصادق(ع): |
| إنّ قَوما أتَوا رسولَ الله صلی الله علیه و آله و سلّم فقالوا: یا رسولَ الله، اضمَن لَنا علی رَبِّک الجَنَّةَ، فقالَ: علی أن تُعِینُونِی بِطُولِ السُّجودِ. |
| امام صادق(ع) فرمود: گروهی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا، از پیشگاه پروردگارت بهشت را برای ما ضمانت کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: به شرط آن که شما نیز با سجده‌های طولانی مرا یاری دهید. |
| شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۶۶۴. |
ذکر خاص سجده، «سُبْحانَ رَبِّی الاَعْلیٰ وَ بِحَمْدِهِ» است. می‌توان سه بار «سُبْحانَ اللهِ» یا هر ذکر دیگری که حداقل به این مقدار باشد نیز گفت.[۲۵]برخی از مراجع جابجایی عمدی ذکر رکوع و سجده را جایز ندانسنته‌اند و نمازگزار تا در حالت رکوع یا سجده است باید ذکر مخصوص رکوع یا سجده را بخواند.[۲۶]
محل سجده
محل سجده باید پاک[۲۷] و از جنس زمین یا آنچه از زمین می‌روید باشد(به شرط آنکه خوردنی و پوشیدنی نباشد)،[۲۸] بنابراین سجده بر کاغذ یا دستمال کاغذی از چوب یا گیاه (به جز پنبه و کتان) صحیح است.[۲۹] بر اساس روایات، برترین سجده‌گاه تربت امام حسین(ع) است.[۳۰]
سجده بر مواد معدنی مانند طلا و نقره و قیر صحیح نیست و بیشتر مراجع تقلید سجده بر سنگهای معدنی مانند عقیق و فیروزه را نیز صحیح نمی‌دانند.[۳۱] اما در حال ضرورت می‌توان بر لباس کتان یا پنبه‌ای سجده کرد و در صورت نبود آن بر هر نوع لباسی، و در صورت نبود آنها در اینکه باید بر پشت دست سجده کرد یا مواد معدنی مانند عقیق، اختلاف نظر وجود دارد.[۳۲]
اهل سنت سجده بر فرش، زیلو و آنچه نجس نباشد را هم جایز می‌دانند.[۳۳] وهابیون سجده شیعیان بر مُهر یا تربت را به بهانه‌هایی مانند شرک، پرستش قبر، تبرک، یا بدعت مورد هجمه قرار داده و در مکانهایی مانند مسجد الحرام و مسجد النبی با آن برخورد تندی میکنند.[یادداشت ۴]
جای پیشانی نمازگزار باید از جای ایستادن او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر یا پایین‌تر نباشد. سجده‌گاه باید استقرار داشته و تکان نخورد؛ بدین معنا که پیشانی روی آن قرار گرفته و ثبات پیدا کند. بنابر این، سجده بر گِل صحیح نیست.[۳۴]
سجده برای غیر خدا
سجده برای غیر خداوند حرام است؛ خواه برای معصومان باشد یا غیر ایشان؛ البته سجده نزد قبر معصومان برای خدا به قصد شکرگزاری بر توفیق یافتن به زیارت قبر ایشان جایز است.[۳۵] جعفر سبحانی، فقیه و مفسر قرآن، گفته است تحریم سجده برای غیرخدا مختص اسلام است و پیش از آن حرام نبود وگرنه حضرت یعقوب و فرزندانش بر حضرت یوسف سجده نمی‌کردند.[۳۶]
از نظر ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مفسر قرآن، نیز سجده برادران یوسف(ع) بر وی و سجده فرشتگان بر آدم، اطاعت از خدا و نوعی احترام و بزرگداشت بود و نه پرستش آنها.[۳۷]
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ذیل واژه «سجد»، ص۳۹۶؛ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «سجد»، ج۳، ص۲۰۴.
- ↑ علامه حلی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۵۳.
- ↑ نوفل، الإعجاز العددی، ۱۹۸۷م، ص۱۴۱-۱۴۳.
- ↑ سوره سجده، آیه ۱۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ سرور، المعجم الشامل للمصطلحات، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ سرور، المعجم الشامل للمصطلحات، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ الطباطبائي اليزدي، العروة الوثقى،الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، ج۲، ص۱۷۱.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۴۸، حدیث ۳.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷-۴۷۹؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳۹.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۹۸۵م، ج۸، ص۲۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۴، ۱۶۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۴، ۱۶۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۹۸۵م، ج۸، ص۲۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۷۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۹-۱۸۹؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷-۱۶۹.
- ↑ الطباطبائي اليزدي، العروة الوثقى، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ الطباطبائي اليزدي، العروة الوثقى، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني ج۲، ص۱۶۷.https://www.sistani.org/persian/book/26575/6763؛ /
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۷۲۸.
- ↑ https://makarem.ir/ahkam/fa/home/istifta/276187/جابه‌جا-گفتن-ذکر-رکوع-و-سجده
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۸، ص۴۳۰-۴۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۶۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۸، ص۴۱۲.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۳۹۴-۳۹۵.
- ↑ زحیلی، الفقه الإسلامی و أدلّته، دار الفکر، ج۱، ص۷۳۱.
- ↑ بروجردی، مستند العروة، مدرسة دار العلم، ج۲، ص۱۹۱.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۵۸۷.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۴۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۸۳.
یادداشت
- ↑ پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «بنده به چیزی با فضیلت‌تر از سجده پنهانی، به خداوند نزدیک نشده است». پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ أَ وَ لَمْ یرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیءٍ یتَفَیؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیمینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ. سوره نحل، آیه ۴۸؛ و یا در اعمال مسجد بزرگ کوفه می‌خوانیم: «اَنْتَ الّذی سَجَدَ لک شُعاع الشّمس»؛ تو آن خدایی هستی که شعاع شمس (خورشید)، برای تو سجده می‌کند.
- ↑ ۱.آخرین سوره اَعراف ۲. آیه ۱۵ سوره رَعد ۳. آیه ۴۸ سوره نحل ۴. آیه ۱۰۷ سوره اِسراء ۵. آیه ۵۸ سوره مریم ۶. آیه ۱۸ سوره حجّ ۷. آیه ۷۷ سوره حجّ ۸. آیه ۶۰ سوره فُرقان ۹. آیه ۲۵ سوره نمل ۱۰. آیه ۲۴ سوره ص ۱۱. آیه ۲۱ سوره انشقاق
- ↑ آیت الله خویی نمونه‌ای از این برخوردها را در تفسیر خود نقل کرده است. ایشان می‌گوید: در سال ۱۳۵۳ برای حج مشرف شدم، شخصی دانشمند- به نام شیخ زین العابدین- در مسجد النبی مراقب بود هر کس روی مهر سجده می‌کرد مهر او را می‌گرفت. به او گفتم: آیا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم تصرف در مال مسلمان را بدون اذن و رضایت او حرام نکرده است؟ گفت: بلی حرام کرده است. گفتم: پس چرا اموال این مسلمانان را از آنها به زور میگیری و حال اینکه اینها شهادت به «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ»* و «محمد عبده و رسوله» میدهند؟ گفت: اینها مشرک هستند و مهر را بت قرار داده و برای مهر سجده میکنند (نه برای خدا). گفتم: حاضر هستی درباره این موضوع با هم مذاکره کنیم؟ گفت: مانعی ندارد. شروع به صحبت کردم و سرانجام آن شخص از کاری که مرتکب شده بود عذر خواهی و استغفار کرد. خویی، البیان فی تفسیر القران، ص۵۲۳.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة النجاة، قم، انتشارات مهر استوار، ۱۹۹۳ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، توضیح المسائل (محشی)، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، بیروت، دار الأضواء، ۱۹۸۵م.
- بروجردی، مرتضی، مستند العروة الوثقی (تقریرات آیة الله خوئی)، قم، مدرسة دار العلم، [بی تا].
- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، به اهتمام غلامحسین مجیدی خوانساری، قم، مؤسسه انصاریان، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق
- خویی، سید أبوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء، بی‌تا.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق، دار القلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- زُحَیلی، وهبة بن مصطفی، الفقه الإسلامی و أدلّته، دمشق، دار الفکر، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سُرُور، ابراهیم حسین، المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة والدینیة، بیروت، دار الهادی، ۲۰۰۸م.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، بغداد، دار البذرة، ۲۰۰۹م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق(علیه‌السلام)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، زیر نظر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مشکینی، علی‌اکبر، مصطلاحات الفقه، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۲ش/۱۴۳۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۱ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.
- نوفل، عبد الرزاق، الإعجاز العددی للقرآن الکریم، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۹۸۷م.
- یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، با تعلیقه سید علی سیستانی، قم، مکتب آیة الله السید السیستانی، ۱۴۲۵ق.