رُکوع از اجزای نماز و به معنای خم شدن نمازگزار تا حدی است که انگشتان دست به زانو برسند. این جزء از واجبات رکنی بوده و لازم است در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب یک بار انجام شود مگر در نماز آیات که هر رکعت آن پنج رکوع دارد.
اهمیت رکوع
رکوع در لغت به معنای خم شدن و پایین انداختن سر است و در اصطلاح شرعی به معنای خم شدن نمازگزار تا حدی است که انگشتان دست به زانو برسد.[۱]
رکوع به عنوان نمادی از عبودیت و نماز در ده آیه از قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته است، مانند آیه ۷۷ سورۀ حجّ: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکمْ وَ افْعَلُوا الْخَیرَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید)[۲].
در روایات اهل بیت نیز بر جایگاه برجسته آن تأکید شده و به طولانی کردن آن مگر در نماز جماعت[۳] سفارش شده است.[۴] در دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک آن ۱۸۲ روایت در موضوع احکام رکوع وجود دارد.
جزء نماز یا عبادتی مستقل
در آیاتی مانند ۷۷ سوره حج که امر به رکوع و سجده شده است، برخی از مفسران با توجه به اینکه رکوع در کنار سجده آمده و سجده علاوه بر جزئی از نماز، عبادتی مستقل نیز هست، رکوع را نیز عبادتی مستقل دانسته‌اند که در غیر نماز نیز می‌توان آن را انجام داد ولی برخی دیگر منظور از رکوع را امر به رکوع در نماز دانسته و آن را عبادتی مستقل نمی‌دانند.[۵]
رکن نماز
رکوع، علاوه بر اینکه جزء واجبی از نماز است، از ارکان آن نیز به حساب می‌آید و در هر رکعت از نمازهای واجب یا مستحب یک بار انجام می‌گیرد. نماز آیات در هر رکعت پنج رکوع دارد.[۶] ارکان نماز اجزائی هستند که ترک یا زیاد کردن آنها چه عمداً و چه از روی فراموشی موجب باطل شدن نماز می‌شود.[۷]
برخی از فقیهانِ گذشته، میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر در دو رکعت آخر، رکوع را غیر ارادی و ناآگاهانه انجام نداده و پس از هر دو سجده متوجه آن شد، می‌تواند برگردد و رکوع را به جا آورد و سجده‌ها را دوباره انجام دهد. در این صورت نمازش صحیح است. این دیدگاه برخلاف نظر مشهور فقها و مراجع تقلید کنونی است.[۸]
واجبات رکوع
جایگاه رکوع در هر رکعت از نمازهای واجب[یادداشت ۱] یا مستحب پیش از به سجده رفتن است، برای انجام این رُکن واجب است به قصد رکوع از حالت ایستاده به اندازه‌ای که دست‌ها به زانوها برسد خم شود،[۹] برخی فقیهان قرار دادن دست بر زانو را نیز لازم می‌دانند.[۱۰]
پس از اینکه بدن در این حالت به آرامش رسید ذکر رکوع به عربی صحیح گفته می‌شود. ذکر خاص رکوع «سُبْحانَ رَبِّی الْعَظِيْم وَ بِحَمْدِهِ» است و می‌توان به جای آن سه بار «سُبْحانَ اللهِ» گفت. برخی مراجع تقلید گفتن ذکرهای دیگر را جایز ندانسته‌اند.[۱۱][۱۲]
ترک عمدی طمأنینه و آرامش هنگام ذکر واجب رکوع باعث بُطلان نماز است ولی ترک سَهوی آن موجب بطلان نماز نیست؛ در این صورت چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متوجه شود باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.[۱۳] پس از پایان ذکر، نمازگزار باید بایستد و پس از آرامش بدن به سجده رود.
ایستادن قبل از رکوع(یا همان قیام متصل به رکوع) نیز از ارکان نماز بوده و ترک سهوی یا عمدی آن باعث باطل شدن نماز است، به همین دلیل افرادی که نمی‌توانند همه نماز را ایستاده بخوانند در صورتی که بتوانند هنگام گفتن تکبیرة الاحرام نماز و رکوع‌ها بایستند، لازم است این کار را انجام دهند.
احکام فراموشی و شک
چانچه پیش از سجده یادش بیاید که رکوع انجام نداده باید کاملا راست بایستد و سپس به رکوع رود. چنانچه در سجده دوم یا پس از آن یادش بیاید که رکوع انجام نداده نمازش باطل است، چرا که رکوع از ارکان نماز بوده و ترک عمدی یا سهوی آن باعث باطل شدن نماز می‌شود.
اگر پیش از سجده شک کند رکوع انجام داده یا نه لازم است آن را انجام دهد و اگر در سجده یا پس از آن این شک ایجاد شود به این شک اهمیتی نداده و نماز را ادامه می‌دهد.[۱۴]
ترک عمدی ذکر در رکوع باعث باطل شدن نماز است ولی اگر بعد از رکوع متوجه شود ذکر نگفته نباید به رکوع برگردد و نمازش صحیح است. برخی مراجع تقلید برای این قبیل کم و زیاد شدنها لازم می‌دانند پس از پایان نماز سجده سهو به جای آورده شود.[۱۵]
حماد بن عیسی در وصف رکوع امام صادق(ع):
در حالی که ایستاده بودند الله اکبر گفتند و پس از آن به رکوع رفتند و کف دو دست را به سر زانوها گرفتند. انگشتان آن حضرت از هم باز بود. زانو را به عقب دادند، چنانکه پا راست شد و پشت آن حضرت طوری مساوی شد که قطره آبی بر آن می گذاشتند، به هیچ طرفی نمی ریخت. گردن خود را کشیده و سر به زیر نینداختند و چشم را بر هم گذاردند و سه مرتبه به آرامی گفتند: سبحان ربّی العظیم و بحمده.
* منبع: کلینی، کافی، ج۳، ص۳۱۱
احکام رکوع در نماز جماعت
اگر نمازگزار به هنگام رکوع امام جماعت به او اقتدا کند و به رکوع وی برسد نمازش صحیح بوده و رکعت اول نماز او حساب می‌شود. اگر پس از اقتدا و قبل از اینکه به رکوع برود امام جماعت از رکوع برخیزد، در اینکه باید نماز را فرادا ادامه دهد یا بایستد تا امام جماعت از سجده بر خیزد و رکعت بعد را رکعت اول جماعت خود قرار دهد یا... اختلاف نظر وجود دارد.[۱۶]
اگر هنگام به رکوع رفتن، امام جماعت از رکوع برخاسته باشد در اینکه نماز باطل است یا به صورت فرادا صحیح است یا... اختلاف نظر وجود دارد.[۱۷]
در نماز جماعت اگر مأموم سهواً پیش از امام سر از رکوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به رکوع رفته و از امام متابعت کند، این زیاد شدن رکوع باعث باطل شدن نماز نمی‌شود.[۱۸]
به قول مشهور، کسی که در نماز جمعه به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.[۱۹]
مستحبات
- مستحب است در حالی که بدن حرکتی ندارد قبل از رکوع ذکر «اَللّهُ اَکْبَرُ» و پس از رکوع ذکر «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» گفته شود.[۲۰]
- گذاشتن کف دست‌ها بر سر زانوها با انگشتان باز.
- بازکردن و گشودن دست‌ها از دو پهلو مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن.
- نهادن دست راست بر زانوی راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوی چپ.
- کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با آن.[۲۱]
- قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.[۲۲]
- فاصله‌انداختن بین پاها به‌اندازه یک وجب.
- تکرار ذکر رکوع و ختم آن به عدد فرد همچون سه، پنج و هفت.
- گفتن ذکر صلوات بر محمد و آل محمد قبل یا بعد از ذکر واجب رکوع.
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ الحدائق الناضرة، ۸/۲۳۴.
- ↑ بقره ۴۳و ۱۲۵، حج ۲۶ و ۷۷
- ↑ تهذیب الاحکام، ج ۲، ص ۷۷
- ↑ کافی، ج ۲، ص ۷۷
- ↑ اسلام کوئست
- ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۶۹؛ العروة الوثقی ۲/۵۳۷.
- ↑ غایة المرام ۱/۱۹۷؛ جواهرالکلام ۱۰/۶۹ و ۱۲/۲۴۳.
- ↑ المبسوط، ۱/۱۰۹.
- ↑ الحدائق الناضرة ۸/۲۳۶-۲۳۸؛ جواهرالکلام ۱۰/۷۳؛ مستند العروة (الصلاة) ۴/۶-۱۱.
- ↑ العروة الوثقی، ۲/۵۳۹.
- ↑ پورتال انهار
- ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۸۹، ۹۷.
- ↑ جواهرالکلام، ۱۲/۲۷۵، ۲۷۶.
- ↑ پورتال انهار
- ↑ پورتال انهار
- ↑ پورتال انهار
- ↑ پورتال انهار
- ↑ مستمسک العروة، ۷/۲۶۹ ۲۷۱.
- ↑ جواهر الکلام، ج۱۱، ص۴۴۵-۴۴۶
- ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۶، ۱۱۶؛ العروة الوثقی، ۲/۵۵۲، ۵۵۳.
- ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۴، ۱۰۵؛ العروة الوثقی، ۲/۵۵۲.
- ↑ الدروس الشرعیة ۱/۱۷۸.
- ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۱۶، ۱۲۱؛ العروة الوثقی ۲/۵۵۳.
یادداشت
منابع
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، به کوشش علی آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، سید محسن، قم، مؤسسه دار التفسیر، ۱۴۱۶ ق.
- شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة، [بی‌تا].
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.