مغیرة بن اخنس: تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
پدرش [[اخنس بن شریق|اخنَس بن شَریق]] را از سران مشرکان می‌دانند که پس از [[فتح مکه]] اعلام کرد [[مسلمان]] شده است. ابوالحکم برادر مغیره در [[غزوه احد|جنگ اُحُد]] به دست امام علی(ع) کشته شد. همچنین فرزند و برادرزادۀ مغیره در [[جنگ جمل|جنگ جَمَل]] با امام علی(ع) جنگیدند و کشته شدند. یعقوب بن عتبة و عثمان بن محمد از [[مجتهد|فقیهان]] قرن دوم [[مدینه]]، نوۀ او بودند. | پدرش [[اخنس بن شریق|اخنَس بن شَریق]] را از سران مشرکان می‌دانند که پس از [[فتح مکه]] اعلام کرد [[مسلمان]] شده است. ابوالحکم برادر مغیره در [[غزوه احد|جنگ اُحُد]] به دست امام علی(ع) کشته شد. همچنین فرزند و برادرزادۀ مغیره در [[جنگ جمل|جنگ جَمَل]] با امام علی(ع) جنگیدند و کشته شدند. یعقوب بن عتبة و عثمان بن محمد از [[مجتهد|فقیهان]] قرن دوم [[مدینه]]، نوۀ او بودند. | ||
== معرفی == | == معرفی == | ||
مُغیرة بن اَخنَس بن شریق ثقفی در خطبۀ ۱۳۵ [[نهج البلاغه|نهج‌البلاغه]] مورد خطاب امام علی(ع) قرار گرفته است.<ref>نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبۀ ۱۳۵، ص۱۹۳.</ref> او پسرعمه و یکی از نزدیکان [[عثمان بن عفان|عثمان]] خلیفه سوم است.<ref> ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۴۴.</ref> طبق برخی منابع، [[مروان بن حکم]] ([[سال ۲ هجری قمری|۲]]-[[سال ۶۵ هجری قمری|۶۵ق]]) که خود از کارگزاران عثمان بود، او را کارگزار بحرین | مُغیرة بن اَخنَس بن شریق ثقفی در خطبۀ ۱۳۵ [[نهج البلاغه|نهج‌البلاغه]] مورد خطاب امام علی(ع) قرار گرفته است.<ref>نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبۀ ۱۳۵، ص۱۹۳.</ref> او پسرعمه و یکی از نزدیکان [[عثمان بن عفان|عثمان]] خلیفه سوم است.<ref> ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۴۴.</ref> طبق برخی منابع، [[مروان بن حکم]] ([[سال ۲ هجری قمری|۲]]-[[سال ۶۵ هجری قمری|۶۵ق]]) که خود از کارگزاران عثمان بود، او را کارگزار بحرین{{یاد| بحرین، ناحیه‌ای در جنوب غربی خلیج‌فارس بوده است و منطقه‌ای بزرگتر از کشور [[بحرین]] را شامل می‌شده است (خسروی، «بحرین»، ص۱۳۲.).}} قرار داد.<ref> بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۴۳۷.</ref> خیرالدین زِرِکْلی تاریخ‌نگار [[مصر|مصری]] از او به عنوان [[صحابه|صحابه پیامبر(ص)]] و شاعر یاد کرده است.<ref>زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۷۶.</ref> او را از کشته‌شدگان در ماجرای قتل عثمان در [[سال ۳۵ هجری قمری|سال ۳۵ق]] می‌دانند.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۳۸۲.</ref> | ||
مغیره از [[قبیلۀ بنی‌ثقیف]] بود که طبق برخی از روایات، از قبایل مورد نفرتِ پیامبر(ص) بوده است.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸.</ref> در کتاب [[الطبقات الکبری (کتاب)|الطبقات الکبری]]، از یعقوب بن عتبة بن مغیره (متوفای [[سال ۱۲۸ هجری قمری|۱۲۸ق]]) و عثمان بن محمد بن مغیره (متوفای [[سال ۱۳۰ هجری قمری|۱۳۰ق]]) به عنوان [[محدث]] و [[مجتهد|فقیه]] قرن دوم [[مدینه]] یاد شده است.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۹۴-۳۹۵.</ref> | مغیره از [[قبیلۀ بنی‌ثقیف]] بود که طبق برخی از روایات، از قبایل مورد نفرتِ پیامبر(ص) بوده است.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸.</ref> در کتاب [[الطبقات الکبری (کتاب)|الطبقات الکبری]]، از یعقوب بن عتبة بن مغیره (متوفای [[سال ۱۲۸ هجری قمری|۱۲۸ق]]) و عثمان بن محمد بن مغیره (متوفای [[سال ۱۳۰ هجری قمری|۱۳۰ق]]) به عنوان [[محدث]] و [[مجتهد|فقیه]] قرن دوم [[مدینه]] یاد شده است.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۹۴-۳۹۵.</ref> | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
== مرگ در واقعۀ قتل عثمان == | == مرگ در واقعۀ قتل عثمان == | ||
در سال ۳۵ق عده‌ای از مسلمانان که قصد [[قتل عثمان]] را داشتند، خانه او را محاصره کردند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص۱۷۲-۱۷۹.</ref> به گفتۀ مورخان، در هنگام محاصرۀ خانۀ عثمان، مغیرة بن اخنس در [[مکه]] و مشغول [[مناسک حج]] بود. مغیره پس از انجام حج، خود را به [[مدینه]] رساند تا از خلیفه دفاع کنند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص ۱۷۵.</ref> او در آن واقعه در دفاع از عثمان رجز خواند و جنگید.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج ۴، ص ۳۸۹؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص ۱۷۵.</ref> نقل شده است که افرادی همچون [[عبدالله بن زبیر]]، [[عبدالله بن عمر]] و [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|امام حسن(ع)]] نیز در برابر مهاجمان می‌جگنید.<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۴۶-۱۰۴۷.</ref> طبق برخی از نقل‌ها، مغیره به دست [[عبدالله بن بدیل]]، از [[صحابه|صحابه پیامبر(ص)]] و از [[فهرست اصحاب امام علی(ع)|یاران امام علی(ع)]] کشته شد<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۳۸۲.</ref> نقل کرده‌اند که قاتل مغیره در کوچه‌های مدینه می‌گشت و به این عملش افتخار می‌کرد.<ref>بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۴۳۷.</ref> | در سال ۳۵ق عده‌ای از مسلمانان که قصد [[قتل عثمان]] را داشتند، خانه او را محاصره کردند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص۱۷۲-۱۷۹.</ref> به گفتۀ مورخان، در هنگام محاصرۀ خانۀ عثمان، مغیرة بن اخنس در [[مکه]] و مشغول [[مناسک حج]] بود. مغیره پس از انجام حج، خود را به [[مدینه]] رساند تا از خلیفه دفاع کنند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص ۱۷۵.</ref> او در آن واقعه در دفاع از عثمان رجز خواند و جنگید.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج ۴، ص ۳۸۹؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص ۱۷۵.</ref> نقل شده است که افرادی همچون [[عبدالله بن زبیر]]، [[عبدالله بن عمر]] و [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|امام حسن(ع)]] نیز در برابر مهاجمان می‌جگنید.<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۴۶-۱۰۴۷.</ref> طبق برخی از نقل‌ها، مغیره به دست [[عبدالله بن بدیل]]، از [[صحابه|صحابه پیامبر(ص)]] و از [[فهرست اصحاب امام علی(ع)|یاران امام علی(ع)]] کشته شد<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۳۸۲.</ref> نقل کرده‌اند که قاتل مغیره در کوچه‌های مدینه می‌گشت و به این عملش افتخار می‌کرد.<ref>بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۴۳۷.</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
نسخهٔ ۳۰ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۱۹
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | مغیرة بن اخنس بن شریق ثقفی |
| محل زندگی | مدینه |
| نسب/قبیله | بنی‌ثقیف |
| خویشاوندان | عثمان(پسردایی)، اخنس(پدر)، ابوالحکم(برادر)، عبدالله(فرزند)، یعقوب بن عتبة (نوه)، عثمان بن محمد(نوه). |
| درگذشت | سال ۳۵ق در مدینه |
| نحوه درگذشت | در ماجرای قتل عثمان و به دست عبدالله بن بدیل |
| مشخصات دینی | |
| دلیل شهرت | مخاطب امام علی(ع) در خطبه ۱۳۵ نهج البلاغه |
مُغَیرَة بن اَخْنس ثَقَفِی صحابه پیامبر(ص) و پسرعمه عثمان خلیفه سوم مسلمانان بود که در خطبۀ ۱۳۵ نهج البلاغه مورد خطاب امام علی(ع) قرار گرفت. برخی منابع او را شاعر و کارگزار عثمان در بحرین نیز معرفی کرده‌اند. طبق روایات او در دفاع از عثمان خود را هم‌کلام امام علی(ع) قرار داد و با پاسخ تند امام مواجه شد. مغیره در واقعه قتل عثمان همراه عثمان بود و کشته شد.
پدرش اخنَس بن شَریق را از سران مشرکان می‌دانند که پس از فتح مکه اعلام کرد مسلمان شده است. ابوالحکم برادر مغیره در جنگ اُحُد به دست امام علی(ع) کشته شد. همچنین فرزند و برادرزادۀ مغیره در جنگ جَمَل با امام علی(ع) جنگیدند و کشته شدند. یعقوب بن عتبة و عثمان بن محمد از فقیهان قرن دوم مدینه، نوۀ او بودند.
معرفی
مُغیرة بن اَخنَس بن شریق ثقفی در خطبۀ ۱۳۵ نهج‌البلاغه مورد خطاب امام علی(ع) قرار گرفته است.[۱] او پسرعمه و یکی از نزدیکان عثمان خلیفه سوم است.[۲] طبق برخی منابع، مروان بن حکم (۲-۶۵ق) که خود از کارگزاران عثمان بود، او را کارگزار بحرین[یادداشت ۱] قرار داد.[۳] خیرالدین زِرِکْلی تاریخ‌نگار مصری از او به عنوان صحابه پیامبر(ص) و شاعر یاد کرده است.[۴] او را از کشته‌شدگان در ماجرای قتل عثمان در سال ۳۵ق می‌دانند.[۵]
مغیره از قبیلۀ بنی‌ثقیف بود که طبق برخی از روایات، از قبایل مورد نفرتِ پیامبر(ص) بوده است.[۶] در کتاب الطبقات الکبری، از یعقوب بن عتبة بن مغیره (متوفای ۱۲۸ق) و عثمان بن محمد بن مغیره (متوفای ۱۳۰ق) به عنوان محدث و فقیه قرن دوم مدینه یاد شده است.[۷]
پدر مغیره
پدرش اخنَس بن شَریق (متوفای ۱۳ق) را از سران مشرکان می‌دانند که پس از فتح مکه اعلام کرد مسلمان شده و پیامبر(ص) بخشی از غنایم را به او بخشید.[۸] نقل شده که اخنس هم‌پیمان قبیله بنی‌زهره بود و در جنگ بدر آنان را از تقابل با مسلمانان بازداشت.[۹] برخی مفسران معتقدند آیه ۲۰۵ سوره بقره در مذمت اخنس بن شریق نازل شده است.[۱۰]
کشته فرزندان مغیره در جنگ جمل
عبدالله فرزند مغیره، و عبدالله بن ابی‌عثمان برادرزادۀ مغیره نیز در جنگ جمل در برابر امام علی(ع) ایستادند و کشته شدند.[۱۱] همچنین ابوالحکم» برادر مغیره نیز به گفتۀ مورخان در جنگ احد و به دست امام علی(ع) کشته شد.[۱۲]
درگیری لفظی با امام علی(ع)
طبق گزارش کتاب الفتوح، عثمان به شدت از انتقادات امام علی(ع) نسبت به حکومتش ناراحت بود. مغیرة بن اخنس به همراه زید بن ثابت انصاری که از نزدیکان عثمان بود نزد امام علی(ع) رفتند. زید ضمن ستایش از امام و بیان جایگاه او نزد پیامبر از امام خواست تا دست از انتقادات خود بردارد. امام علی(ع) گفت: «به خدا سوگند من نه اعتراض به او را دوست دارم و نه وضع او را رد می‌کنم، مگر اینکه از حق الهی امتناع بورزد. ممکن نیست درباره او جز حقیقت بگویم. به خدا سوگند تا جایی که خودداری ممکن باشد، [از انتقاد به او] خودداری خواهم کرد.» مغیرة پاسخ داد: «به خدا سوگند که باید درباره عثمان خودداری کنی و در غیر این صورت به خودداری وادار می‌گردی؛ زیرا قدرت او بر تو بیش از قدرت تو بر او است. جز این نیست که عثمان این جمع را از روی احترام به تو فرستاده است تا علیه تو شاهد داشته باشد». امام علی(ع) از سخن مغیره خشمگین شد و در پاسخش گفت: «ای پسر آن نفرین‌شده، ای بی‌دنباله و درخت بی‌ریشه و شاخه! تو می‌خواهی پاسخم را بدهی (مرا از سخن گفتن در باره عثمان بازداری؟) به خدا سوگند، خداوند به کسی که تو یاورش باشی عزت نمی‌دهد و کسی که دستش را بگیری از جای برنخواهد خاست. بیرون شو! خدا خیر را از تو دور سازد. پس هر چه می‌خواهی کوشش کن. خدا تو را باقی نگذارد اگر از آن چه می‌توانی فروگذار کنی!» مغیره ساکت شد؛ اما زید بن ثابت گفت: «به خدا سوگند ما نزدت نیامدیم تا شاهدی علیه تو باشیم یا اینکه آمدن ما حجتی بر تو باشد؛ بلکه با نیت اجر الهی به دنبال اصلاح رابطه شما و ایجاد هم‌نظری بین شما هستیم». سپس امام علی(ع) در حق زید و قومش دعای خیر کرد و آنها برخاستند و نزد عثمان رفتند و از دیدارشان گزارش دادند.[۱۳]
نقل روایت در نهج‌البلاغه
در خطبۀ ۱۳۵ نهج‌البلاغه این روایت چنین نقل شده که مجادله‌ای میان عثمان و امام علی(ع) درگرفت. مغیرة بن اخنس به عثمان گفت: من علی را بسنده‌ام (پاسخ او را می‌دهم) و امام آن‌گونه پاسخش را داد.[۱۴] [یادداشت ۲] با این حال، ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه ماجرای این خطبه را به شکلی که در الفتوح آمده صحیح‌تر می‌داند. ابن‌ابی‌الحدید همچنین توضیح می‌دهد که در کلام امام علی(ع) عبارت «پسر آن نفرین‌شده» به نفاق پدر مغیره، و صفتِ (الابتر) «بی‌دنباله» به گمراهی فرزندانش اشاره دارد؛ زیرا مغیره در واقع بدون فرزند نبوده است.[۱۵] همچنین عبارت «درخت بی‌ریشه و شاخه» را اشاره به آیه ۲۶ سوره ابراهیم دانسته‌اند.[۱۶]
مرگ در واقعۀ قتل عثمان
در سال ۳۵ق عده‌ای از مسلمانان که قصد قتل عثمان را داشتند، خانه او را محاصره کردند.[۱۷] به گفتۀ مورخان، در هنگام محاصرۀ خانۀ عثمان، مغیرة بن اخنس در مکه و مشغول مناسک حج بود. مغیره پس از انجام حج، خود را به مدینه رساند تا از خلیفه دفاع کنند.[۱۸] او در آن واقعه در دفاع از عثمان رجز خواند و جنگید.[۱۹] نقل شده است که افرادی همچون عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر و امام حسن(ع) نیز در برابر مهاجمان می‌جگنید.[۲۰] طبق برخی از نقل‌ها، مغیره به دست عبدالله بن بدیل، از صحابه پیامبر(ص) و از یاران امام علی(ع) کشته شد[۲۱] نقل کرده‌اند که قاتل مغیره در کوچه‌های مدینه می‌گشت و به این عملش افتخار می‌کرد.[۲۲]
پانویس
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبۀ ۱۳۵، ص۱۹۳.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۴۴.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۴۳۷.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۷۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۳۸۲.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۹۴-۳۹۵.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۳۰۱-۳۰۲.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۴۳۷.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۵۵-۲۵۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۳۳.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۲، ۱۴۱۱ق، ص۳۸۰.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبۀ ۱۳۵، ص۱۹۳.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۳۰۲-۳۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۴۹۶.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص۱۷۲-۱۷۹.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص ۱۷۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج ۴، ص ۳۸۹؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۳، ص ۱۷۵.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۴۶-۱۰۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۳۸۲.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۴۳۷.
یادداشت
- ↑ بحرین، ناحیه‌ای در جنوب غربی خلیج‌فارس بوده است و منطقه‌ای بزرگتر از کشور بحرین را شامل می‌شده است (خسروی، «بحرین»، ص۱۳۲.).
- ↑ این خطبه در شرح ابن میثم با شمارۀ ۱۳۴ و در نسخۀ ملافتح الله با شمارۀ ۱۵۹ و در نسخۀ مغنیه با شمارۀ ۱۳۳ آمده است.(ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۶۳؛ نهج البلاغه، تصحیح فتح‌الله کاشانی، خطبۀ ۴۳، ج۱، ص۶۳۶؛ مغنیه، فی ضلال نهج‌البلاغه، ۱۹۷م، ج۲، ص۲۸۵.)
منابع
- نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، قم، مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۱۴ق.
- نهج البلاغه، تصحیح فتح‌الله کاشانی (تنبیه الغافیلن و تذکرة العارفین)، تهران، پیام حق، ۱۳۷۸ش.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی‌التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵-۱۳۸۶ق/۱۹۶۵-۱۹۶۶ش.
- ابن‌اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح،بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغة، تهران، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- بَلَاذُری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- خسروی، خسرو، «بحرین»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۸۹م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جماعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۷ش/۱۹۹۰م.
- مغنیه، محمدجواد، فی ظلال نهج البلاغة، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۹م.
- مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امیرالمومنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.