شیوع ویروس کرونای ۲۰۱۹

مقاله قابل قبول
بدون ناوبری
عدم جامعیت
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از کروناویروس)

شیوع ویروس کرونای ۲۰۱۹ به فراگیر شدن بیماری کووید ۱۹ (COVID-19) در زمستان سال ۱۳۹۸ش در ایران و برخی دیگر از کشورها اشاره دارد که به تعطیلی یا ایجاد محدودیت در زیارت اماکن مقدس مسلمانان از جمله مسجد الحرام در مکه، حرم امام علی(ع) در نجف و حرم امام رضا(ع) در مشهد منجر شد. مراجع تقلید شیعه در پیام‌هایی اجازه مصرف بخشی از سهم امام در امور مرتبط با پیشگیری و درمان بیماری کرونا را صادر کردند و از مردم خواستند به توصیه‌های بهداشتی عمل کنند.

شیوع کرونا منجر به تعطیلی حوزه‌های علمیه، برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی و مراسم دینی و مذهبی از قبیل حج تمتع، نماز جماعت، نمازجمعه و هیئت‌های عزاداری شد.

با نزدیک شدن به ماه رمضان، مراجع تقلید شیعه، از جمله حسین وحید خراسانی و سید علی سیستانی با پاسخ به استفتائاتی درباره روزه‌داری در وضعیت شیوع کرونا، ترک روزه در ماه رمضان را تنها در صورتی لازم دانستند که روزه‌داری موجب ابتلا به ویروس کرونا شود یا احتمال ابتلا به ویروس کرونا در پی روزه‌داری، قابل توجه باشد.

سید هادی خسروشاهی، پژوهشگر و محقق حوزوی، حسین شیخ‌الاسلام معاون بین‌الملل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، سید هاشم بطحایی نماینده مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری، سید‌عباس موسویان، عضو شورای فقهی بانک مرکزی، داوود فیرحی، نظریه‌پرداز فقه سیاسی و سید محمد ضیاءآبادی از جمله کسانی بودند که بر اثر ابتلا به کرونا درگذشتند.

پس از انتشار متنی در اواخر فروردین ۱۳۹۹ که ادعا می‌شد حدیثی از امام علی(ع) درباره پیشگویی شیوع ویروس کرونا است و حدیث کرون خوانده شد، محمدجواد فاضل لنکرانی، از فقیهان شیعه، متن مذکور را ساختگی و متفاوت با شیوه بیانی امام اول شیعیان دانست.

اطلاعات کلی

شیوع ویروس کرونا در ایران در ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ش با اعلام ابتلای دو تن شروع شد و در ۸ اسفند ایران از نظر تعداد مبتلایان پس از چین، کره جنوبی، ژاپن و ایتالیا، با ۲۴۵ مورد ابتلا به این ویروس، در رتبه پنجم جهان قرار گرفت.[۱] از این‌رو کمیته‌ای با عنوان ستاد ملی مبارزه با کرونا در ایران شکل گرفت تا تصمیم‌گیری درباره شیوه مواجهه با کرونا را بر عهده بگیرد.[۲] همچنین بیمارستان‌های ویژه برای مراقبت و درمان بیماران مبتلا به کرونا در شهرهای مختلف از جمله تهران و قم اختصاص یافت.[۳] بنابر اعلام ستاد ملی کرونا، این ویروس از اوایل بهمن ۱۳۹۸ در ایران چرخش داشته است.[۴]

بنابر اعلام ستاد ملی مبارزه با کرونا در ایران، روند افزایشی شیوع کرونا و همچنین افزایش مرگ‌ومیر ناشی از ابتلا به ویروس کرونا سبب شد تا محدودیت‌های شدیدی از اول آذر ۱۳۹۹ش به اجرا گذاشته شود که زمان آن دست‌کم دو هفته اعلام شد.[۵] بر این اساس، محدودیت‌ها در ۴۴۸ شهرستان، که از آن جمله ۱۶۰ شهر با وضعیت قرمز، ۲۰۸ شهر با وضعیت نارنجی، و ۸۰ شهر با وضعیت زرد هستند، اعمال شده است.[۶]

پیامدها در کشورهای اسلامی

فراگیری ویروس کرونا در خاورمیانه موجب شد بسیاری از کشورها، اماکن عمومی را تعطیل کنند؛ دولت عربستان سعودی سفرهای زیارتی به این کشور برای انجام حج عمره و زیارت مسجدالنبی را ممنوع اعلام کرد و بسیاری از کشورها از جمله ترکیه، عراق، کویت، تاجیکستان، امارات متحده عربی، قطر، ترکمنستان، هندوستان، عمان و بحرین، ممنوعیت‌هایی برای ورود و خروج مسافران اتخاذ کردند.[۷] دولت عراق نیز با اعلام تعطیلی اماکن عمومی، سفر شهروندان خود به برخی از کشورها را ممنوع اعلام کرد[۸] و بر همین اساس سفر زمینی به شهرهای زیارتی عراق از جمله نجف و کربلا نیز برای ایرانیان ممنوع اعلام شد.[۹]

بنابر تصمیم احمد الطیب، شیخ الازهر، نمازهای جمعه و جماعت در مسجد جامع الازهر به مدت دو هفته تعطیل اعلام شد.[۱۰] همچنین در کشورهای مراکش، تونس و عراق، قانون منع آمد و شد اجرا شد.[۱۱]

تعطیلی اماکن فرهنگی و مذهبی

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران تمامی برنامه‌های فرهنگی، هنری و سینمایی را تعطیل اعلام کرد.[۱۲] دانشگاه‌ها[۱۳] و هیئت‌های عزاداری نیز تعطیل شدند.[۱۴] بنابر اعلام ایرج حریرچی، قائم‌مقام و سخنگوی وزارت بهداشت در ایران، فوت‌شدگان بر اثر ویروس کرونا، بر اساس ضوابط ویژه سازمان جهانی بهداشت دفن خواهند شد.[۱۵]

بنابر اعلام دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، با اتکا به مصوبه ستاد ملی کرونا درباره محدودیت جابجایی استانی، اعزام مبلغان ماه رمضان به سراسر کشور نیز در سال جاری انجام نخواهد شد.[۱۶] دفتر تبلیغات حوزه، سالانه اعزام ۱۲ هزار مبلغ را در ماه رمضان ساماندهی می‌کند.[۱۷]

آمار مبتلایان و درگذشتگان

اولین بار کووید ۱۹ در آخرین روزهای سال ۲۰۱۹م در شهر ووهان(به انگلیسی: Wuhan) در چین شیوع پیدا کرد.[۱۸] بر اساس آمار رسمی منتشر شده تا اول آذر ۱۳۹۹ش، بیش از ۵۸ میلیون نفر در سراسر جهان به ویروس کرونای ۲۰۱۹م مبتلا شده‌اند.[۱۹] از این تعداد بیش از ۴۰ میلیون نفر بهبود یافته و بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر جان باخته‌اند.[۲۰] در ایران بیش از ۸۴۰ هزار نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند که بیش از ۵۹۶ هزار نفر آنان بهبود یافته و نزدیک به ۴۴ هزار نفر جان باخته‌اند.[۲۱] ویروس کرونا در همه کشورهای جهان افرادی را مبتلا کرده است.[۲۲]

توصیه‌های علما و مراجع تقلید

پس از شیوع ویروس کرونا در ایران، بسیاری از مراجع تقلید و بزرگان حوزه‌های علمیه ضمن تشکر از پزشکان، پرستاران و کادر درمانی، بر ضرورت انجام اعمال غسل میت، کفن و دفن درگذشتگان بر اساس احکام شرعی تأکید کردند و همچنین از مردم خواستند ضمن توجه به توصیه‌های بهداشتی، از حضور در اجتماعات بپرهیزند.

  • سید علی سیستانی، مرجع تقلید شیعه ساکن نجف، اقدامات درمانی در مواجهه با بیماری کرونا را مانند حضور رزمندگان در سنگرهای دفاع از وطن خواند و درمان بیماران و همچنین مراقبت از مبتلایان به کرونا را برای همه کسانی که قادر به انجام کاری در این زمینه باشند، واجب کفایی دانست.[۲۶] حسین وحید خراسانی، لطف‌الله صافی گلپایگانی و ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعیان، اجر کار پزشکان و پرستاران و کادر درمانی را بسیار عظیم دانستند و از مردم خواستند به توصیه‌های بهداشتی عمل کنند و از حضور در اجتماعات دوری کنند.[۲۷] مکارم شیرازی همچنین سهل‌انگاری در سرایت بیماری کرونا را موجب ضمان اعلام کرد؛ بر این اساس در صورتی که سهل‌انگاری در این باره منتهی به مرگ دیگران شود، پرداخت دیه بر فرد سهل‌انگار واجب می‌شود.[۲۸] وی همچنین رعایت موازین شرعی در انجام غسل میت، کفن، نماز و دفن درگذشتگان را تا آنجا که ممکن است لازم دانست، مگر مواردی که تغییر آنها ضرروی باشد.[۲۹]
  • سید موسی شبیری زنجانی،‌ از مراجع تقلید شیعه نیز در پاسخ به استفتایی درباره کسانی که به توصیه‌های بهداشتی و از جمله لزوم تعطیل کردن کلاس‌های درس، مراسم و مجالس مذهبی و غیرمذهبی توجه نمی‌کنند، رعایت ضوابط بهداشتی و پزشکی را بر همگان لازم دانست و از مسئولان خواست تدابیر لازم و فوری را برای جلوگیری از شیوع بیشتر بیماری، با جدیت دنبال کنند.[۳۰]
  • سید محمدسعید حکیم از مراجع تقلید عراق در بیانیه خود ضمن تأکید بر لزوم رعایت توصیه‌های بهداشتی در مقابله با کرونا، از پزشکان و پرستاران قدردانی کرد و اقدامات آنان را سبب برخورداری از اجر و ثواب دانست.[۳۱] وی همچنین از مسئولان و مردم خواست در چنین شرایطی به نیازمندان و تهیدستان توجه بیشتری کنند.[۳۲]

اجازه مصرف سهم امام

تعدادی از مراجع تقلید شیعیان، در پاسخ به استفتائاتی اجازه صرف بخشی از سهم امام برای درمان بیماران مبتلا به کرونا را صادر کردند؛ بنابر اعلام دفتر سید علی سیستانی در قم، مصرف نیمی از سهم امام در مداوای بیماران و پیشگیری از بیماری کرونا جایز است.[۳۳]

همچنین لطف‌الله صافی گلپایگانی در پاسخ به خواسته خیرین استان قم درباره مصرف سهم امام در امور درمانی، به آنها اجازه داد نصف سهم امام را برای درمان بیماری کرونا هزینه کنند.[۳۴] ناصر مکارم شیرازی نیز صرف یک سوم سهم امام برای کمک به نجات بیماران و خانواده‌هایی که عضوی از خانواده خود را از دست داده‌اند، جایز دانست.[۳۵]

سید موسی شبیری زنجانی، از مراجع تقلید شیعه، اجازه پرداخت نیمی از سهم امام را به کسانی که در جریان شیوع ویروس کرونا دچار مضیقه شدید مالی شده‌اند صادر کرد. وی همچنین از مردم خواست در این شرایط به خویشاوندان و همسایگان خود کمک کنند.[۳۶]

روزه‌داری در وضعیت شیوع کرونا

با نزدیک شدن به ماه رمضان، مراجع تقلید شیعه با پاسخ به استفتائاتی درباره روزه‌داری در وضعیت شیوع کرونا، ترک روزه ماه رمضان را تنها در صورتی لازم دانستند که روزه‌داری موجب ابتلا به ویروس کرونا شود.[۳۷]

حسین وحید خراسانی، مرجع تقلید شیعیان، در پاسخ به استفتایی تصریح کرد که اگر احتمال داده شود که روزه ضرر قابل توجه دارد، نباید روزه گرفت و روزه‌داری در چنین شرایطی باطل است.[۳۸] سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران و مرجع تقلید شیعه، روزه را از ضروریات دین دانست و ترک آن را تنها در صورتی جایز تلقی کرد که روزه‌داری موجب ایجاد یا تشدید بیماری، افزایش طول بیماری یا تأخیر در سلامتی شود. وی با این حال تأکید کرده است که گرچه در این موارد روزه ساقط می‌شود اما قضای آن لازم است.[۳۹] ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید ساکن قم نیز در پاسخ به استفتایی درباره تأثیر مصرف مایعات در افزایش سطح ایمنی بدن و حکم روزه‌داری در چنین شرایطی، بر وجوب روزه ماه رمضان تأکید کرد و چنین دلیلی را برای ترک روزه‌داری کافی ندانست.[۴۰] وی با این حال افزود کسی که می‌داند یا احتمال قابل توجهی می‌دهد که روزه‌داری برای او ضرر دارد، نباید روزه بگیرد.[۴۱]

سید علی سیستانی، مرجع تقلید شیعه ساکن نجف، ضمن تأکید بر اینکه روزه نگرفتن در ماه رمضان تنها در صورتی جایز است که عذر واقعی وجود داشته باشد، تأکید کرد که اگر فردی بیم آن داشته باشد که روزه گرفتن با وجود همه احتیاط‌های لازم منجر به ابتلا به ویروس کرونا می‌شود، روزه بر او واجب نیست.[۴۲] سید موسی شبیری زنجانی نیز در پاسخ مشابهی افزوده است که گرچه کسی که احتمال آسیب دیدن از روزه‌داری را می‌دهد نباید روزه بگیرد، اما نباید مرتکب تظاهر به روزه‌خواری شود.[۴۳] محمداسحاق فیاض، مرجع تقلید ساکن نجف نیز تأکید کرد که ترک روزه تنها به‌دلیل توصیه‌های عمومی و بدون تحقق ترس واقعی از ابتلا به کرونا جایز نیست.[۴۴]

در همین زمینه، علیرضا مرندی، رییس فرهنگستان علوم پزشکی ایران در نامه‌ای خطاب به مراجع تقلید و مسئولان تأکید کرد که روزه‌داری نه‌تنها عارضه‌ای در افراد سالم ایجاد نمی‌کند بلکه سبب تقویت ایمنی بدن و بهبود واکنش بدن می‌شود.[۴۵]

پیامدها و محدودیت‌های مراسم مذهبی

شیوه ویروس کرونا موجب شد حضور مردم در بسیاری از اماکن مقدس با محدودیت مواجه شود. بر اساس اخبار منتشر شده، علاوه بر تشدید ضدعفونی مسجدالحرام و کعبه، تدابیری برای ضدعفونی و همچنین محدودیت حضور زائران در حرم امام علی(ع) در نجف، حرم امام رضا(ع) در مشهد، حرم حضرت معصومه(س) در قم و حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری اجرا شد. علاوه بر این برگزاری مراسم نمازجمعه در بسیاری از شهرهای ایران لغو شد و همچنین هشتمین اجلاس رسمی مجلس خبرگان رهبری به تعویق افتاد.

تعطیلی مسجدالحرام به دلیل جلوگیری از شیوع ویروس کرونا

محدودیت در مسجدالحرام

در پی افزایش نگرانی‌ها درباره شیوع ویروس کرونا، مسجدالحرام در ۱۶ اسفند ۱۳۹۸ برای ضدعفونی تعطیل شد. با این حال در روز شنبه بخش مَطاف بازگشایی شد؛ با این حال بخش‌های دیگر از جمله صفا و مروه همچنان تعطیل ماند.[۴۶]

مسجدالحرام در مکه و از جمله خانه کعبه، روزانه با حضور بیش از ۳۵۰۰ کارگر، چهار بار ضدعفونی می‌شود.[۴۷]

تعطیلی حج تمتع

با تصمیم دولت عربستان، مراسم حج تمتع سال ۱۳۹۹ش مصادف با ۱۴۴۱ق برای زائران خارجی لغو شد و با تعداد محدودی از حاجیان کشور عربستان برگزار گردید.[۴۸]

تعطیلی اماکن زیارتی

با هدف جلوگیری از شیوع ویروس کرونا و به دلیل احتمال ازدحام جمعیت در ایام پایانی و لحظه تحویل سال جدید شمسی، حرم حضرت معصومه و مسجد جمکران در قم، ۲۶ اسفند ۹۸ تعطیل شد.[۴۹] این تعطیلی با اعتراض برخی از زائران مواجه شد و خبرهایی مبنی بر شکستن یکی از درهای ورودی حرم حضرت معصومه(س) انتشار یافت.[۵۰]

همچنین بنابر ابلاغ ستاد ملی مبارزه با کرونا، حرم‌های سراسر ایران از جمله حرم امام رضا(ع) در مشهد، حرم حضرت معصومه(ع) در قم و حرم عبدالعظیم حسنی در ری، از سه‌شنبه ۲۷ اسفند به طور موقت تعطیل اعلام شدند.[۵۱] حرم احمد بن موسی (شاهچراغ) در شیراز نیز از ۱۰ اسفند ۱۳۹۸ تعطیل اعلام شد.[۵۲] آرامگاه امام خمینی نیز از ۶ اسفند ۱۳۹۸ش با هدف پیشگیری از شیوع بیماری کرونا تعطیل شد.[۵۳]

تصاویری از بسته شدن درهای حرم امام علی(ع) نیز برای پیشگیری از انتقال ویروس کرونا منتشر شد.[۵۴] حرم حضرت زینب و حرم حضرت رقیه در دمشق نیز در ۲۸ اسفند ۱۳۹۸ تعطیل اعلام شد.[۵۵]

بنابر اعلام استاندار کربلا، این استان در عراق به طور کامل توسط ارتش و پلیس بسته شده و اجازه ورود و خروج به شهروندان داده نمی‌شود.[۵۶] همچنین جشن‌های نیمه شعبان در کربلا لغو شده است.[۵۷]

پیام علما درباره کافی بودن زیارت از راه دور

چند تن از عالمان ساکن مشهد، از جمله سید جعفر سیدان، رجبعلی رضازاده و مصطفی اشرفی شاهرودی، با تأکید بر عدم ضرورت حضور در حرم امام رضا(ع) برای زیارت در شرایط شیوع ویروس کرونا، زیارت از راه دور را کافی دانستند و از مردم خواستند بهداشت فردی را رعایت کنند.[۵۸]

علمای شناخته‌شده بحرین نیز از جمله سید عبدالله الغریفی، محمد صالح الربیعی و محمد صنقور، در بیانیه‌ای از مدیران اماکن دینی و هیئت‌های مذهبی خواستند تمامی فعالیت‌های اجتماعی و دینی خود را برای جلوگیری از انتشار بیشتر ویروس کرونا تعطیل کنند.[۵۹]

تعطیلی نماز جمعه

شورای سیاستگذاری ائمه جمعه به درخواست سعید نمکی، وزیر بهداشت و رئیس ستاد ملی مبارزه با کرونا، عدم برگزاری نمازجمعه در روز نهم اسفند ۱۳۹۸ش در ۲۳ مرکز استان از جمله تهران، قم، رشت، شیراز و مشهد را اعلام کرد.[۶۰] عدم برگزاری نمازجمعه در مراکز استان‌های ایران، تا ۲۳ اسفند ۱۳۹۸ تمدید شد.[۶۱] نمازجمعه کربلا نیز در ۲۳ اسفند ۱۳۹۸ تعطیل اعلام شد.[۶۲]

سید احمد علم‌الهدی، امام جمعه مشهد، به رغم اظهار مخالفت با تعطیلی نمازجمعه، تصریح کرد که از دستورالعمل‌های بهداشتی تبعیت کرده و نمازجمعه برگزار نشده است.[۶۳] گرچه در ابتدا اخباری مبنی بر تصمیم شورای سیاستگذاری ائمه جمعه قم انتشار یافت که حاکی از برنامه‌ریزی برای برگزاری نمازجمعه در نهم اسفند ۱۳۹۸ش بود،[۶۴] اما سرانجام نمازجمعه قم هم مانند بسیاری از مراکز استان‌های ایران برگزار نشد.[۶۵]

بنابر اعلام ستاد برگزاری نمازجمعه اهل سنت زاهدان در ۲۰ اسفند ۱۳۹۸، مراسم نمازجمعه با هدف جلوگیری از شیوع کرونا تا اطلاع ثانوی در زاهدان برگزار نخواهد شد. بر این اساس اعلام شده که تأکید حضور در نماز جماعت از نمازگزاران ساقط است و افراد می‌توانند در خانه نماز بخوانند.[۶۶]

هشتمین اجلاس رسمی مجلس خبرگان که برای برگزاری آن در روزهای ۱۳ و ۱۴ اسفند ۱۳۹۸ش برنامه‌ریزی شده بود، بنابر اعلام دبیرخانه آن به زمان دیگری موکول شد.[۶۷] تشکیل جلسات مجلس شورای اسلامی ایران نیز به دلیل احتمال شیوع بیشتر بیماری کرونا متوقف شد.[۶۸] همچنین جامع الازهر مصر تمامی فعالیت‌های ورزشی و اجتماعی خود را تا اطلاع ثانوی تعطیل اعلام کرد.[۶۹]

عدم برگزاری مراسم شب‌های قدر

به دلیل ادامه بحران بیماری کرونا تا ماه رمضان و تعطیلی مساجد و اماکن مذهبی ‌مراسم شب‌های قدر مثل قرآن به سر گرفتن و قرائت دعای جوشن کبیر نیز در مساجد و حرم‌ها برگزار نشد.[۷۰] در ایران چند سخنران و مداح در اماکن مقدس مثل مرقد امام هشتم در مشهد و مرقد فاطمه معصومه در قم مراسم مذهبی را اجرا کردند و این برنامه از شبکه‌های تلویزیونی پخش شد.[۷۱]

با این حال ستاد ملی کرونا برگزاری مراسم شب‌های قدر را از ساعت دوازده تا دو نیمه‌شب با رعایت ضوابط بهداشتی، مجاز اعلام کرد.[۷۲]

برگزار نشدن راهپیمایی روز قدس

بیمار کرونا باعث شد که راهپیمایی روز جهانی قدس که همه ساله در روز جمعه آخر ماه رمضان در برخی کشورها به ویژه کشورهای مسلمان برگزار می‌شود، تعطیل شود.[۷۳] در ایران آیة الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در یک برنامه زنده که از شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی پخش شد، به سخنرانی درباره روز قدس پرداخت.[۷۴]

تعطیلی نماز عید فطر

بیماری کرونا در ایران باعث ایجاد محدودیت در برگزاری گسترده نماز عید فطر شد و در هیچ یک از شهرهای بزرگ به ويژه در تهران به طور گسترده برگزار نشد، گرچه مساجدی در تهران و شهرهای دیگر ایران، میزبان ادای نماز عید فطر بودند.[۷۵] نماز عید فطر پیش از این در مصلای امام خمینی و با امامت سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران برگزار می‌شد.[۷۶]

محدودیت‌های عزاداری ماه محرم و صفر

به‌دنبال شیوع بیماری کرونا، محدویت‌هایی پیرامون عزاداری و ممنوعیت برخی مراسم‌های ماه محرم در کشورها ایجاد شد. آیت‌الله سیستانی در عراق در پاسخ به استفتایی درباره شیوه عزاداری ماه محرم، همگان را به شیوه‌های دیگر عزاداری مانند افزایش پخش مستقیم مجالس حسینی از طریق تلویزیون و اینترنت، برگزاری مجالس خانگی در ساعات‌ معینی از شب یا روز و توزیع گسترده نمادهای عاشورایی از طریق برافراشتن پرچم‌ها و پلاکاردهای سیاه در میادین‌، خیابان‌ها، کوچه‌ها و دیگر فضاهای عمومی توصیه کرد.[۷۷] آیت‌الله خامنه‌ای هم در ایران در سخنرانی روز عید قربان به همه عزاداران و هیئات مذهبی سفارش کرد که باید بر اساس قوانین و ضوابط ستاد ملی مقابله با بیماری کرونا عمل کنند.[۷۸] از این‌رو پروتکل‌های بهداشتی درباره شیوه عزاداری از سوی وزارت بهداشت صادر شد.[۷۹]

تقدیر از پزشکان و نیروهای بهداشت و درمان

علاوه بر مراجع تقلید، از جمله سید علی خامنه‌ای،[۸۰] حسین وحید خراسانی،[۸۱] لطف‌الله صافی گلپایگانی،[۸۲] ناصر مکارم شیرازی[۸۳] و سید موسی شبیری زنجانی[۸۴] که در پیام‌های خود از پزشکان، پرستاران و کادر پزشکی به دلیل تلاش برای درمان بیماران و جلوگیری از شیوع ویروس کرونا تشکر و تقدیر کردند، برخی دیگر از بزرگان و اساتید برجسته حوزه علمیه نیز ضمن تشکر از نیروهای بهداشتی و درمانی، مردم را به عدم حضور در اماکن عمومی توصیه کردند. عبدالله جوادی آملی، فیلسوف و استاد تفسیر حوزه علمیه قم، در پیامی از جامعه پزشکی، وزیر بهداشت و همه کسانی که برای درمان بیماری کرونا و تأمین بهداشت مردم تلاش می‌کنند تشکر و برای شفای بیماران دعا کرد.[۸۵] جعفر سبحانی، متکلم و استاد فقه و اصول در حوزه علمیه قم نیز با سپاسگزاری از تلاش‌های دست‌اندارکاران نظام سلامت،[۸۶] اعلام کرد توصیه پزشکان و مسئولان بهداشتی و درمانی کشور برای مقابله با کرونا از جمله عدم حضور در اجتماعات بر ما حجت است.[۸۷]

علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه ایران نیز با صدور بیانیه‌ای آمادگی حوزه‌های علمیه، طلاب و روحانیت برای کمک به مسئولان و مردم تا ریشه‌کنی ویروس کرونا را اعلام کرد.[۸۸] وی همچنین در واکنش به اخباری که ورود کرونا به ایران را ناشی از سفر طلاب چینی جامعة المصطفی العالمیه اعلام کرده بودند، این موضوع را نادرست دانست و تصریح کرد که در دو ماه گذشته دو تن از طلاب از چین پذیرش شده‌اند که روال قرنطینه را طی کرده‌اند.[۸۹]

ابوالقاسم علیدوست از اساتید حوزه علمیه و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در واکنش به کسانی که با دستورات بهداشتی مبنی بر عدم حضور در محل‌های تجمع و از جمله حرم‌های اهل بیت مخالفت می‌ورزند، اعلام کرد که بر اساس احکام فقهی افراد دارای بیماری واگیر حق ندارند در مکان‌های عمومی حاضر شوند. وی همچنین از مردم خواست به نظر کارشناسان و پزشکان توجه کنند.[۹۰]

درگذشتگان

در جریان شروع ویروس کرونا، تعدادی از چهره‌های حوزوی و برخی از نزدیکان یکی از مراجع تقلید درگذشتند.

حدیث کرونا و مرگ سفید

  • حدیث کرونا

در فروردین ۱۳۹۹ در فضای مجازی شعری به امام علی(ع) نسبت داده شد که در آن، به شیوع ویروس کرونا اشاره شده است. در این شعر، به منشا و پیامدها و اسم ویروس کرونا به شکل دقیق اشاره شده و گوینده‌اش ادعا کرده این شعر را از کتاب «عظائم الدهور» به قلم علی الدبیزی(متوفای ۵۶۵ق) نقل می‌کند و این کتاب در کتابخانه امیرالمومنین(ع) نگهداری می‌شود: «دنیا در قرن بیستم مبتلا به کورون می‌شود، شروع آن از خفاش چین است و روم با ناله و ناراحتی به استقبال آن می‌رود، اماکن خالی می‌شود، در ابتدا سبک شمرده می‌شود اما علم پزشکی از درمان آن مأیوس می‌شود و ...».[۱۰۶]
در نقد این ادعا به نکات مختلفی اشاره شده از جمله این که اصلا چنین نویسنده و کتابی توسط تاریخ‌نگاران ثبت نشده و در کتابخانه امیرالمومنین(ع) نیز نسخه‌ این کتاب در دست نیست. افزون بر این که این شعر فاقد فصاحت است و دور از ذهن است سخنوری همچون امام علی(ع) سراینده‌اش باشد. بگذریم از این که اهل‌بیت(ع) در پیش‌گویی‌ها هیچ‌گاه به ذکر جزئیات نمی‌پرداختند و در اشاره به تاریخ حوادث نیز از تاریخ میلادی استفاده نمی‌کردند.[۱۰۷]

  • مرگ سفید

در فضای مجازی با استناد به حدیث «مرگ سرخ و مرگ سفید» در کتاب‌های الغیبة[۱۰۸] و کمال‌الدین و تمام‌النعمة[۱۰۹]، مرگ بر اثر کرونا را -که گاهی به سفید شدن ریه و تنگی نفس و مرگ می‌انجامد- از نشانه‌های ظهور دانستند.[۱۱۰]
در نقد این مطلب گفته شده، اگرچه چنین حدیثی در منابع مذکور ثبت شده، اما تطبیق آن بر کرونا، بدون دلیل است؛ همانطور که از گذشته تاکنون در برهه‌هایی بیماری‌های کشنده شیوع یافتند، ممکن است در آینده نیز بیماری کشنده‌تری داشته باشیم که این حدیث ناظر به آن است.[۱۱۱]

منتقدان ومخالفان قرنطینه در زمان کرونا

در دوران گستردگی کرونا در صنف‌های مختلف مخالفان و منتقدانی و برخی به اسم دین در برابر اعمال ضوابط و محدودیت‌ها در اماکن زیارتی و مذهبی موضع گرفتند.

پانویس

  1. «ببینید | شیوع مبهوت کننده کرونا در دنیا در ۱۳ روز!»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  2. «وزیر راه به ستاد ملی مبارزه با کرونا پیوست»، در خبرگزاری ایرنا.
  3. «اختصاص بیمارستان‌های ویژه برای بیماران مبتلا به کرونا»، در خبرگزاری فارس؛ «قلیان از سریعترین راه‌های انتقال ویروس کرونا است»، در خبرگزاری ایسنا.
  4. «ویروس کرونا از اوایل بهمن در ایران چرخش داشته است»، در خبرگزاری ایرنا.
  5. «آمادگی برای اجرای طرح جامع/ محدودیت‌ها مشمول همه دستگاه‌ها است»، خبرگزاری مهر.
  6. «آغاز محدودیت‌های کرونایی ۴۴۸ شهرستان از امروز»، سایت اطلاع‌رسانی دولت.
  7. «پروازهای ایران به کدام کشورها ممنوع است؟»، در خبرگزاری ایسنا.
  8. «کرونا در کشورهای عربی؛ تعلیق حج عمره تا لغو پروازها»، در خبرگزاری ایرنا.
  9. «سفر به عتبات عالیات تا دو هفته آینده لغو شد»، خبرگزاری مهر.
  10. «تعطیلی مسجد جامع الازهر/کرونا در مصر، ۲۸۵ مبتلا و ۸ فوتی بر جا گذاشت»، در سایت خبری الف.
  11. «تعطیلی مسجد جامع الازهر/کرونا در مصر، ۲۸۵ مبتلا و ۸ فوتی بر جا گذاشت»، سایت خبری الف.
  12. «تعطیلی سینماها و برنامه‌های فرهنگی یک هفته دیگر تمدید شد»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  13. «کرونا دانشگاه‌ها را یک هفته دیگر تعطیل کرد/ تعطیلی مدارس جمعه مشخص می‌شود»، در باشگاه خبرنگاران جوان.
  14. «ادامه تعطیلی هیأت‌ برای جلوگیری از شیوع کرونا/ تجمع مداحان هم لغو شد»، در خبرگزاری فارس؛ «تعطیلی هیأت‌های مذهبی برای جلوگیری از گسترش کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  15. «ببینید | پاسخ رسمی به ابهام درباره تشییع و دفن جان باختگان ویروس کرونا در ایران»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  16. «دفتر تبلیغات اسلامی| تعطیلی اعزام مبلغان دینی ماه رمضان و اجرای طرح های جایگزین»، در سایت شفقنا.
  17. «دفتر تبلیغات اسلامی| تعطیلی اعزام مبلغان دینی ماه رمضان و اجرای طرح های جایگزین»، در سایت شفقنا.
  18. «ویروس کرونا: آخرین اخبار و آمار رسمی ویروس کرونا»، در سایت تجارت‌نیوز.
  19. «ویروس کرونا: آخرین اخبار و آمار رسمی ویروس کرونا»، در سایت تجارت‌نیوز.
  20. «ویروس کرونا: آخرین اخبار و آمار رسمی ویروس کرونا»، در سایت تجارت‌نیوز.
  21. «ویروس کرونا: آخرین اخبار و آمار رسمی ویروس کرونا»، در سایت تجارت‌نیوز.
  22. «ویروس کرونا: آخرین اخبار و آمار رسمی ویروس کرونا»، در سایت تجارت‌نیوز.
  23. «ببینید | توصیه‌های مهم آیت‌الله خامنه‌ای به همه ارگان‌ها برای مقابله با کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین؛ «ببینید | سخنان مهم رهبرانقلاب خطاب به پزشکان و پرستاران در حال مبارزه با کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  24. «رهبر انقلاب خواندن کدام دعا را برای دفع بلای کرونا توصیه کردند؟»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  25. [https://www.yjc.ir/fa/news/7267058/ «نظر رهبر معظم انقلاب درباره غسل، کفن و نماز بر میت فوت شده بر اثر کرونا»، در باشگاه خبرنگاران جوان.
  26. «آیت‌الله سیستانی درباره ویروس کرونا حکم واجب کفائی صادر کرد»، در سایت مشرق‌نیوز.
  27. «کرونا نماز جمعه این هفته تهران را لغو کرد / نماز جمعه در چند شهر دیگر هم برگزار نمی‌شود/تقدیر آیت‌الله وحید خراسانی از تلاش پزشکان و پرستاران»، در خبرگزاری خبرآنلاین؛ «اجازه آیت‌الله صافی گلپایگانی برای مصرف سهم امام در مقابله با کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین؛ «قدردانی مراجع تقلید از اقدامات درمانی و تاکید بر مسوولیت مردم در پیشگیری از کرونا»، در خبرگزاری ایرنا.
  28. «فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی درباره سهل‌انگاری در انتقال بیماری‌های واگیر»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  29. «آیت‌الله‌ مکارم اجازه برداشت یک سوم سهم امام(ع) برای درمان بیماران را صادر کرد»، در خبرگزاری ایسنا.
  30. «پاسخ یک مرجع تقلید به استفتاء در مورد کرونا و تعطیل کردن مجالس مذهبی»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  31. «در پی شیوع ویروس کرونا؛ حضرت آیت‌الله حکیم بیانیه مهمی صادر کرد»، در سایت شفقنا.
  32. «در پی شیوع ویروس کرونا؛ حضرت آیت‌الله حکیم بیانیه مهمی صادر کرد»، در سایت شفقنا.
  33. «اجازه آیت الله سیستانی به استفاده نصف سهم امام در مقابله با کرونا»، در خبرگزاری مهر.
  34. «اجازه آیت الله صافی گلپایگانی برای مصرف سهم امام در مقابله با کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  35. «صدور اجازه برداشت یک سوم سهم امام(ع) برای درمان بیماران توسط آیت الله مکارم/انجام تمامی آداب شرعی دفن برای فوت‌شدگان بیماری کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  36. «اجازه آیت‌الله شبیزی زنجانی برای پرداخت سهم امام به نیازمندان رکود کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  37. «نظر مراجع معظم تقلید در مورد روزه ماه رمضان در سایه شیوع کرونا»، در خبرگزاری حوزه.
  38. «حکم روزه گرفتن در ایام کرونایی/ فتوای حضرت آیت الله وحید خراسانی»، در سایت شفقنا.
  39. «حکم روزه ماه رمضان هنگام شیوع بیماری کرونا»، در سایت دفتر مقام معظم رهبری.
  40. «نظر مراجع معظم تقلید در مورد روزه ماه رمضان در سایه شیوع کرونا»، در خبرگزاری حوزه.
  41. «نظر مراجع معظم تقلید در مورد روزه ماه رمضان در سایه شیوع کرونا»، در خبرگزاری حوزه.
  42. «نظر مراجع معظم تقلید در مورد روزه ماه رمضان در سایه شیوع کرونا»، در خبرگزاری حوزه.
  43. «نظر مراجع معظم تقلید در مورد روزه ماه رمضان در سایه شیوع کرونا»، در خبرگزاری حوزه.
  44. «ترک روزه صرفاً به‌دلیل برخی توصیه‌‌‌های عمومی و بدون تحقق خوف واقعی از ابتلا به کرونا جایز نیست»، در سایت شبکه اجتهاد.
  45. «نامه دکتر علیرضا مرندی به مراجع عظام تقلید درباره روزه داری در شرایط کرونایی/ توصیه به بهبود یافتگان کرونا و عموم مردم»، در سایت شفقنا.
  46. «ببینید | محل طواف به دور کعبه باز شد»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  47. «ببینید | خانه خدا هر روز اینطور ضدعفونی می‌شود»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  48. «عربستان به طور رسمی فریضه حج را تعطیل کرد»، سایت روزنامه جوان
  49. «تعطیلی حرم حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران برای مهار کرونا»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  50. «تعطیلی حرم حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران برای مهار کرونا»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  51. «توقف موقت حضور زائرین در حرم‌های مطهر کشور»، در سایت قدس‌آنلاین.
  52. «حرم شاهچراغ (ع) تعطیل شد»، در باشگاه خبرنگاران جوان.
  53. «جزئیات تماس تلفنی سیدحسن خمینی با وزیر بهداشت /امکانات حرم امام (ره) در خدمت مجموعه بهداشت و درمان است»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  54. «ببینید | درهای حرم امام علی (ع) برای پیشگیری از انتقال ویروس کرونا بسته شد»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  55. «حرم حضرت زینب و حرم حضرت رقیه تعطیل شد»، در خبرگزاری حوزه.
  56. «عراق برگزاری مراسم نیمه شعبان در کربلا را لغو کرد»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  57. «عراق برگزاری مراسم نیمه شعبان در کربلا را لغو کرد»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  58. «علمای مشهد: در شرایط فعلی تشرف به حرم رضوی ضرورت ندارد/ زیارت از راه دور کفایت می کند»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  59. «درخواست علمای بحرین درباره کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  60. «لغو نماز جمعه بخاطر کرونا در این ۲۳ مرکز استان، رسما اعلام شد +اسامی»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  61. «نماز جمعه این هفته در مراکز استان‌ها برگزار نمی‌شود»، در خبرگزاری ایرنا.
  62. «نمازجمعه کربلا به خاطر کرونا برگزار نمی‌شود»، در سایت شفقنا.
  63. «مخالفت علم‌الهدی با تعطیلی نماز جمعه مشهد بخاطر کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  64. «کرونا نماز جمعه این هفته تهران را لغو کرد / نماز جمعه در چند شهر دیگر هم برگزار نمی‌شود/تقدیر آیت‌الله وحید خراسانی از تلاش پزشکان و پرستاران»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  65. «آستان مقدس حضرت معصومه(س): مطلب منتشر شده در سایت نظر شخصی بود/با فرد خاطی برخورد کردیم»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  66. «نماز جمعه اهل‌سنت زاهدان موقتا برگزار نمی‌شود»، در سایت سنی‌آنلاین.
  67. «کرونا اجلاسیه مجلس خبرگان رهبری را هم لغو کرد»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  68. «جزئیات نامه ۳ صفحه‌ای لاریجانی به رهبر انقلاب /دو گِره که به دست رهبری باز شد /چرا ستاد مبارزه با کرونا اجازه جلسه علنی را به پارلمان نداد؟»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  69. «الازهر تمام فعالیت‌های ورزشی و اجتماعی خود را تا اطلاع ثانوی تعطیل کرد»، خبرگزاری حوزه.
  70. «حرم مظهر رضوی در شب‌های قدر بسته خواهد بود»، در خبرگزاری مهر؛ «پخش مراسم احیای شب‌های قدر شبکه یک از حرم رضوی»، در خبرگزاری مهر.
  71. «حرم مظهر رضوی در شب‌های قدر بسته خواهد بود»، در خبرگزاری مهر؛ «پخش مراسم احیای شب‌های قدر شبکه یک از حرم رضوی»، در خبرگزاری مهر.
  72. «تعیین تکلیف بازگشایی آستان‌های مقدس/ بزرگ‌ترین خطای کرونایی مردم»، در خبرگزاری مهر.
  73. «راهپیمایی روز قدس برگزار نمی‌شود»، در خبرگزاری حوزه.
  74. «به مناسبت روز قدس؛ سخنرانی رهبر انقلاب، ساعت ۱۲ ظهر»، در سایت رادیو پیام.
  75. «نماز عید فطر در کدام مساجد تهران اقامه می‌شود؟»، در خبرگزاری برنا؛ «نماز عید فطر در ۱۵۰۰ مسجد خراسان رضوی برپا شد»، در خبرگزاری تسنیم.
  76. «نماز عید فطر به امامت آیت الله خامنه ای اقامه می شود»، در خبرگزاری موج؛ «نماز عید فطر به امامت امام خامنه‌ای اقامه شد»، در خبرگزاری حوزه.
  77. متن دقیق پاسخ حضرت آیت‌الله سیستانی به پرسشی در مورد عزاداری محرم در شرایط کرونا خبرگزاری بین‌المللی شفقنا.
  78. «عزاداری محرم باید بر اساس ضوابط ستاد ملی مبارزه با کرونا برگزار شود»، خبرگزاری تسنیم.
  79. «شیوه‌نامه بهداشتی برگزاری مراسم عزاداری محرم و صفر اعلام شد»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
  80. «ببینید | سخنان مهم رهبرانقلاب خطاب به پزشکان و پرستاران در حال مبارزه با کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  81. «کرونا نماز جمعه این هفته تهران را لغو کرد / نماز جمعه در چند شهر دیگر هم برگزار نمی‌شود/تقدیر آیت‌الله وحید خراسانی از تلاش پزشکان و پرستاران»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  82. «اجازه آیت الله صافی گلپایگانی برای مصرف سهم امام در مقابله با کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  83. «قدردانی مراجع تقلید از اقدامات درمانی و تاکید بر مسوولیت مردم در پیشگیری از کرونا»، در خبرگزاری ایرنا.
  84. «پاسخ یک مرجع تقلید به استفتاء در مورد کرونا و تعطیل کردن مجالس مذهبی»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  85. «تقدیر آیت‌الله جوادی‌آملی از زحمات جامعه پزشکی برای مقابله با کرونا‌»، در خبرگزاری تسنیم.
  86. «پیام دو مرجع تقلید به وزیر بهداشت و جامعه پزشکی»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  87. «تعطیلی هیأت‌های مذهبی برای جلوگیری از گسترش کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  88. «کرونا نماز جمعه این هفته تهران را لغو کرد / نماز جمعه در چند شهر دیگر هم برگزار نمی‌شود/تقدیر آیت‌الله وحید خراسانی از تلاش پزشکان و پرستاران»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  89. «کرونا ربطی به طلاب چینی جامعه المصطفی ندارد»، در حوزه‌نیوز.
  90. «نظر فقهی درباره تجمع‌ها در دوران کرونا»، در خبرگزاری ایسنا.
  91. «تسلیت رهبر انقلاب به آیت‌الله شبیری زنجانی»، در خبرگزاری خبرآنلاین؛ «ببینید | جدیدترین تصویر از آیت الله شبیری زنجانی پس از شایعه قرنطینه»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  92. «"سیدمحمد میرمحمدی" نماینده سابق قم درگذشت»، در خبرگزاری ابنا.
  93. «تسلیت وزیر خارجه در پی درگذشت حجت الاسلام خسروشاهی»، در خبرگزاری خبرآنلاین؛ «پیام تسلیت لاریجانی برای درگذشت حجت‌الاسلام خسروشاهی در اثر کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین؛ «استاد سیدهادی خسروشاهی به دلیل بیماری کرونا درگذشت»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  94. «درگذشت استاد اقتصاد حوزه علمیه قم به دلیل بیماری کرونا»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  95. «مسئول دفتر آیت‌الله سیدکاظم حائری در قم به دلیل کرونا درگذشت»، در خبرگزاری خبرآنلاین.
  96. «حضرت آیت‌الله العظمی سیدکاظم حسینی حائری دامت برکاته: شخصیت ممتاز علمی حوزه‌های علمیه»، در سایت همایش کتاب سال حوزه.
  97. «حسین شیخ‌الاسلام به دلیل ابتلا به کرونا درگذشت»، در خبرگزاری آنا.
  98. «نماینده تهران در مجلس خبرگان رهبری دارفانی را وداع گفت»، در خبرگزاری ایرنا.
  99. «حجت‌الاسلام دکتر داوود فیرحی درگذشت»، خبرگزاری ایسنا.
  100. « حجت‌الاسلام ترابی شهرضایی درگذشت»، در سایت شفقنا.
  101. https://www.khabaronline.ir/news/1361338/محقق-علوم-اسلامی-و-مسئول-ستاد-تفسیر-حوزه-علمیه-قم-به-دلیل-بیماری
  102. درگذشت سیدعباس موسویان به دلیل ابتلا به کرونا + زندگینامه خبرگزاری ایکنا
  103. استاد "جلال‌الدین رحمت" رئیس انجمن اهل‌بیت(ع) اندونزی دار فانی را وداع گفت، خبرگزاری ابنا.
  104. خبرگزاری شفقنا، «آیت الله محمد جواد مهدوی رئیس دفتر حضرت آیت الله العظمی فیاض در نجف اشرف درگذشت»
  105. خبرگزاری ایرنا. مرور خبر در ۳۱ مرداد ۱۴۰۰.
  106. «ااشعاری موهوم از کتابی مجهول»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ «انتساب حدیث درباره کرونا به حضرت علی(ع) جعل است»، در خبرگزاری ایکنا.
  107. «ااشعاری موهوم از کتابی مجهول»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ «انتساب حدیث درباره کرونا به حضرت علی(ع) جعل است»، در خبرگزاری ایکنا.
  108. نعمانی،الغیبة، مکتبة الصدوق، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸.
  109. شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، موسسه نشر اسلامی، ج۱، ص۶۵۵.
  110. «پاسخ به سؤالاتی پیرامون «کرونا و آخرالزمان»، در خبرگزاری ایکنا.
  111. «پاسخ به سؤالاتی پیرامون «کرونا و آخرالزمان»، در خبرگزاری ایکنا.

یادداشت

  1. سید کاظم حائری، از مراجع تقلید شیعیان عراق است که در قم سکونت دارد.[۹۶]

منابع

  • «آستان مقدس حضرت معصومه(س):مطلب منتشر شده در سایت نظر شخصی بود/با فرد خاطی برخورد کردیم»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «آغاز محدودیت های کرونایی ۴۴۸ شهرستان از امروز»، سایت اطلاع‌رسانی دولت، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲ آذر ۱۳۹۹ش.
  • «آمادگی برای اجرای طرح جامع/ محدودیت‌ها مشمول همه دستگاه‌ها است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱ آذر ۱۳۹۹ش.
  • «آیت‌الله سیستانی درباره ویروس کرونا حکم واجب کفائی صادر کرد»، در سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۷ اسفند ۱۳۹۸.
  • «آیت‌الله‌ مکارم اجازه برداشت یک سوم سهم امام(ع) برای درمان بیماران را صادر کرد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب:‌ ۱۴ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «اجازه آیت‌الله شبیری زنجانی برای پرداخت سهم امام‌ به نیازمندان رکود کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۹ فروردین ۱۳۹۹.
  • «اجازه آیت الله صافی گلپایگانی برای مصرف سهم امام در مقابله با کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «اختصاص بیمارستان‌های ویژه برای بیماران مبتلا به کرونا»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ادامه تعطیلی هیأت‌ها برای جلوگیری از شیوع کرونا/ تجمع مداحان هم لغو شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «استاد سیدهادی خسروشاهی به دلیل بیماری کرونا درگذشت»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «الازهر تمام فعالیت‌های ورزشی و اجتماعی خود را تا اطلاع ثانوی تعطیل کرد»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸.
  • «انتساب حدیث درباره کرونا به حضرت علی(ع) جعل است»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۲۶ فروردین ۱۳۹۹.
  • «ببینید | بسته‌بندی و توزیع ۱۰۰ هزار بسته بهداشتی در قم به روایت تصویر»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | پاسخ رسمی به ابهام درباره تشییع و دفن جان باختگان ویروس کرونا در ایران»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | تصاویر یورونیو از عملیات ضدعفونی‌کردن حرم مطهر امام رضا(ع)»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | توصیه‌های مهم آیت‌الله خامنه‌ای به همه ارگان‌ها برای مقابله با کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | جدیدترین تصویر از آیت الله شبیری زنجانی پس از شایعه قرنطینه»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | خانه خدا هر روز اینطور ضدعفونی می‌شود»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | درهای حرم امام علی (ع) برای پیشگیری از انتقال ویروس کرونا بسته شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | سخنان مهم رهبرانقلاب خطاب به پزشکان و پرستاران در حال مبارزه با کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | شیوع مبهوت کننده کرونا در دنیا در ۱۳ روز!»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ببینید | عملیات ضدعفونی و مقابله با کرونا در شهر قم توسط ماشین های نظامی سپاه»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «به مناسبت روز قدس؛ سخنرانی رهبر انقلاب، ساعت ۱۲ ظهر»، در سایت رادیو پیام، تاریخ درج مطلب: ۲ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «بیماری ویروس کرونا، آنچه والدین بایستی بدانند»، در سایت یونیسف، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فوریه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پاسخ یک مرجع تقلید به استفتاء در مورد کرونا و تعطیل کردن مجالس مذهبی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پروازهای ایران به کدام کشورها ممنوع است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پیام تسلیت آیت‌الله مکارم شیرازی در پی درگذشت حجت‌الاسلام سیدهادی خسروشاهی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پیام تسلیت در پی درگذشت حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی»، در سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پیام تسلیت لاریجانی برای درگذشت حجت‌الاسلام خسروشاهی در اثر کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پیام دو مرجع تقلید به وزیر بهداشت و جامعه پزشکی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب:‌ ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «پیکر نویسنده و مورخ برجسته در قم به خاک سپرده شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تسلیت رهبر انقلاب به آیت‌الله شبیری زنجانی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تسلیت وزیر خارجه در پی درگذشت حجت الاسلام خسروشاهی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تصاویر | حرم حضرت عبدالعظیم(ع) ضدعفونی‌ شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تصاویر | حرم حضرت فاطمه معصومه(س) ضدعفونی شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تعطیلی حرم حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران برای مهار کرونا»، در باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۷ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تعطیلی سینماها و برنامه‌های فرهنگی یک هفته دیگر تمدید شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تعطیلی هیأت‌های مذهبی برای جلوگیری از گسترش کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «تعیین تکلیف بازگشایی آستان‌های مقدس/ بزرگ‌ترین خطای کرونایی مردم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «تقدیر آیت‌الله جوادی‌آملی از زحمات جامعه پزشکی برای مقابله با کرونا‌»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «توقف موقت حضور زائرین در حرم‌های مطهر کشور»، سایت قدس‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۷ اسفند ۱۳۹۸.
  • «جزئیات تماس تلفنی سیدحسن خمینی با وزیر بهداشت /امکانات حرم امام (ره) در خدمت مجموعه بهداشت و درمان است»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «جزئیات نامه ۳ صفحه‌ای لاریجانی به رهبر انقلاب /دو گِره که به دست رهبری باز شد /چرا ستاد مبارزه با کرونا اجازه جلسه علنی را به پارلمان نداد؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۳۹۸.
  • «حجت‌الاسلام دکتر داوود فیرحی درگذشت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۱ آبان ۱۳۹۹ش.
  • «حرم حضرت زینب و حرم حضرت رقیه تعطیل شد»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب:‌۲۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲ فروردین ۱۳۹۹ش.
  • «حرم شاهچراغ (ع) تعطیل شد»، در باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۷ اسفند ۱۳۹۸.
  • «حرم مظهر رضوی در شب‌های قدر بسته خواهد بود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «حکم روزه گرفتن در ایام کرونایی/ فتوای حضرت آیت الله وحید خراسانی»، در سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۳۹۹.
  • «حکم روزه ماه رمضان هنگام شیوع بیماری کرونا»، در سایت دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۳۰ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۳۹۹.
  • «در پی شیوع ویروس کرونا؛ حضرت آیت‌الله حکیم بیانیه مهمی صادر کرد»، در سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۹ فروردین ۱۳۹۹.
  • «درخواست علمای بحرین درباره کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «درگذشت استاد اقتصاد حوزه علمیه قم به دلیل بیماری کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «راهپیمایی روز قدس برگزار نمی‌شود»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «رهبر انقلاب خواندن کدام دعا را برای دفع بلای کرونا توصیه کردند؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «سفر به عتبات عالیات تا دو هفته آینده لغو شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «"سیدمحمد میرمحمدی" نماینده سابق قم درگذشت»، خبرگزاری ابنا، تاریخ درج مطلب:‌ ۱۲ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸.
  • شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، قم، موسسه نشر اسلامی، [بی‌تا].
  • «صدور اجازه برداشت یک سوم سهم امام(ع) برای درمان بیماران توسط آیت الله مکارم/انجام تمامی آداب شرعی دفن برای فوت‌شدگان بیماری کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «عراق برگزاری مراسم نیمه شعبان در کربلا را لغو کرد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۹ فروردین ۱۳۹۹.
  • «علمای مشهد:در شرایط فعلی تشرف به حرم رضوی ضرورت ندارد/ زیارت از راه دور کفایت می کند»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی درباره سهل‌انگاری در انتقال بیماری‌های واگیر»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «قدردانی مراجع تقلید از اقدامات درمانی و تاکید بر مسوولیت مردم در پیشگیری از کرونا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «قلیان‌ از سریعترین راه‌های انتقال ویروس کرونا است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۴ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «کرونا اجلاسیه مجلس خبرگان رهبری را هم لغو کرد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «کرونا دانشگاه‌ها را یک هفته دیگر تعطیل کرد/ تعطیلی مدارس جمعه مشخص می‌شود»، در باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «کرونا در کشورهای عربی؛ تعلیق حج عمره تا لغو پروازها»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «کرونا ربطی به طلاب چینی جامعه المصطفی ندارد»، در سایت حوزه‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «کرونا نماز جمعه این هفته تهران را لغو کرد / نماز جمعه در چند شهر دیگر هم برگزار نمی‌شود/تقدیر آیت‌الله وحید خراسانی از تلاش پزشکان و پرستاران»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «لغو نماز جمعه بخاطر کرونا در این ۲۳ مرکز استان، رسما اعلام شد +اسامی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «مخالفت علم‌الهدی با تعطیلی نماز جمعه مشهد بخاطر کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «مسئول دفتر آیت الله سیدکاظم حائری در قم به دلیل کرونا درگذشت»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «نامه دکتر علیرضا مرندی به مراجع عظام تقلید درباره روزه داری در شرایط کرونایی/ توصیه به بهبود یافتگان کرونا و عموم مردم»، در سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۳۹۹.
  • «نتیجه تست کرونای آیت‌الله شبیری زنجانی اعلام شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «نظر فقهی درباره تجمع‌ها در دوران کرونا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۹ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «نظر رهبری درباره غسل، کفن و نماز بر میت فوت شده بر اثر کرونا»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • «نظر مراجع معظم تقلید در مورد روزه ماه رمضان در سایه شیوع کرونا»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۸ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۳۹۹.
  • «نماز جمعه اهل سنت زاهدان متوقتا برگزار نمی‌شود»، در سایت سنی‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۹۸، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۹۸.
  • «نماز جمعه این هفته در مراکز استان‌ها برگزار نمی‌شود»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۹۸، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۹۸.
  • «نمازجمعه کربلا به خاطر کرونا برگزار نمی‌شود»، در سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۹۸، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۹۸.
  • «نماز عید فطر در ۱۵۰۰ مسجد خراسان رضوی برپا شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۴ خرداد ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «نماز عید فطر در کدام مساجد تهران اقامه می‌شود؟»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «نماز عید فطر به امامت امام خامنه‌ای اقامه شد»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۷، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «نماز عید فطر به امامت آیت الله خامنه ای اقامه می شود»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: ۱۲ خرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • «وزیر راه به ستاد ملی مبارزه با کرونا پیوست»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۸.
  • «ویروس کرونا: آخرین اخبار و آمار رسمی ویروس کرونا»، در سایت تجارت‌نیوز، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
  • نعمانی، محمدبن‌ابراهیم، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، [بی‌تا].