محتشم کاشانی: تفاوت میان نسخه‌ها

شمس‌الشعرای کاشانی، حسان العجم، مولانا سید کمال الدّین علی، فرزند خواجه میر احمد کاشانی متخلّص به محتشم، شاعر اوایل عهد صفوی و از معاصرین [[شاه طهماسب صفوی]] است. او در حدود سال  ۹۰۵  ه‍ ق. در کاشان متولّد شد، نزدیک به  ۹۱  سال زیست و به سال  ۹۹۶  هجری در زادگاه خود، رخت به سرای باقی برد. محتشم، پس از تحصیل مقدمات علوم زمان خود به «شعربافی» پرداخت که در اشعار عدیده‌ای به حرفۀ خود اشاره کرده است. مدفن وی در کاشان به «محلّۀ محتشم» شهرت دارد.<ref>محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳</ref>

محتشم به دلیل درد مزمن پا، سفرهای زیادی نداشته ولی در شمار سفرهای او، چند سفر به [[اصفهان]]، [[عتبات عالیات]] و [[خراسان]] را نوشته‌اند. قصاید او در این سفرها خواندنی است.<ref>محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳</ref>

او اشعاری در مدح سلاطین و شاهزادگان صفوی، به ویژه شاه طهماسب و فرزندان او سرود. همچنین شش [[رباعی (شعر)|رباعی]] در تاریخ جلوس [[شاه اسماعیل دوم]] به سلطنت سروده که مشهور است و از آنها  ۱۱۲۸  مادۀ تاریخ به دست می‌آید. [[وقار شیرازی]] (م ۱۲۹۸ هجری) رساله‌ای در شرح این شش رباعی نوشته است. محتشم در دورۀ گسترش روابط شعرای ایرانی با شبه قارۀ [[هندوستان]] می‌زیست   و با اینکه خود به هندوستان نرفت، ولی اشعارش توسط برادرش عبد الغنی به نزد سلاطین آن خطّه فرستاده شد.<ref>محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳</ref> او اشعاری در مدح شاهان و امرای هند مانند اکبر شاه و [[عبد الرحیم خان خانان|عبد الرحیم خان، خان خانان]] دارد.<ref>نصیری، اثرآفرینان، ج ۴، ص۱۴۰</ref>

شهرت ادبی محتشم به خاطر [[دوازده بند محتشم|دوازده بند]] [[عاشورا|عاشورایی]] اوست اما در یکی از نسخ خطی دیوان او، چند ترکیب در خور دیگر نیز وجود دارد. محتشم علاوه بر شعر، در عرصۀ نثر نیز توانا بوده و این امر را دو رسالۀ جلالیه و نقل عشاق -که آمیزه‌ای از نثر و نظم است- نشان می‌دهد. وی در سرودن «ماده تاریخ» نیز مهارت داشته و در دیوان اشعار او می‌توان نمونه هایی از آن را یافت.<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۴</ref>

دیوان محتشم مشتمل بر: قصاید، غزلیات، مراثی، مدایح، قطعات، رباعیات و مثنویات می‌باشد که قسمت قصاید را «جامع اللطایف» و قسمت غزلیات را «نقل عشّاق» نامیده است.<ref>محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۴</ref> تقی الدین کاشی، از سه دیوان صبائیه، جلالیه، و شبابیه که روی هم هفت هزار بیت می‌شوند و دیوان قصاید ائمه (ع) و مدح پادشاهان که هشت هزار بیت است و رساله معمیات و تواریخ به عنوان آثار محتشم کاشانی نام می‌برد.<ref>نک:تقی الدین کاشی، خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار، ص۱۶</ref> «کلیات محتشم» شامل هفت دیوان: «صبائیه» ، «شبابیه» ، «شیبیه» ، «جلالیه» ، «نقل عشاق» ، «ضروریات» و «معمیات» است که به دست میر تقی الدین کاشی تنظیم شده.<ref> نصیری، اثرآفرینان، ج ۴، ص۱۴۰</ref>

محتشم، از [[محمد صدقی استرآبادی|مولانا صدقی استرآبادی]] فن شعر آموخت. او با [[حیرتی تونی]]، [[وحشی بافقی]]، [[حالی گیلانی]]، [[ضمیری اصفهانی]] رابطۀ دوستانه داشته و مشاعره و مکاتبه می‌کرد.[[محمد حسینی کاشانی|میر تقی الدین محمد حسینی کاشانی]]، صاحب تذکرۀ «خلاصة الاشعار» ، [[مظفرالدین حسرتی]]، [[نوعی خبوشانی]] و [[ظهوری ترشیزی]] از شاگردان وی بودند.<ref> نک: نصیری، اثرآفرینان، ج ۴، ص۱۴۰</ref>

با این که زمانۀ محتشم کاشانی با آغاز رواج سبک اصفهانی معروف به [[سبک هندی]] همزمان بوده است، در آثار وی هیچ اثری از این سبک شعری مشاهده نمی‌شود.<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۵</ref> وی در دو رسالۀ جلالیه و نقل عشاق خود غزلیاتی در سبک وقوع دارد و در سایر غزلیات خود به سبک [[عبد الرحمن جامی]]، [[بابافغانی شیرازی]] و [[وحشی بافقی]] نزدیک می‌شود که با [[سبک عراقی]] ارتباطی تام و تمام پیدا می‌کند ولی در قصیده همانند قدما از [[سبک خراسانی]] سود جسته است. ترکیب بند عاشورایی او، نمونۀ بارزی از سبک عراقی در زبان فارسی است.<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۵</ref>

به نوشته مطربی سمرقندی: جمهور برآن‌اند که از شعرای عراق، خوشگوی‌تر و مشهورتر از محتشم کسی نیست.<ref>مطربی سمرقندی، تذکرة الشعرا، ص۴۹۶</ref> و تقی الدین کاشی، محتشم را [[خاقانی]] زمان و [[سلمان ساوجی|سلمان]] عصر می‌داند و می‌نویسد: با این که محتشم در سرودن انواع شعر تواناست کمتر مثنوی می‌گوید.<ref>تقی الدین کاشی، خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار، ص۱۵</ref>

دوازده بند محتشم در چهار قرن اخیر، پر استقبال‌ترین<ref> استقبال در ادبیات فارسی، به معنای سرودن یک شعر بر وزن و قالب شعر (معمولا معروف) دیگر است. اگر این تقلید همراه با طنز و شوخی باشد، نقیضه خوانده می‌شود.</ref> اثر منظوم عاشورایی در زبان فارسی بوده است. شاعران زیادی با ترکیب بندهایشان به استقبال از دوازده بند رفته‌اند ولی در این میان آن که با اقبال بی‌چون و چرای مردم کوچه و بازار روبه رو بوده و بر کتیبه‌های پارچه‌ای حسینیه‌ها نوشته شده، همان شعر محتشم است.<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۵</ref> آوازۀ دوازده بند او از مرزهای جغرافیایی [[ایران]] فراتر رفته و در کشورهایی چون [[هندوستان]]، [[پاکستان]]، [[افغانستان]] و [[تاجیکستان]] علاقمندان زیادی دارد و حتی عرب زبانانی که با ادبیات فارسی آشنایی دارند، به ترکیب بند عاشورایی محتشم به دیدۀ احترام می‌نگرند.<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۵</ref>

به گفته اسکندر بیک منشی، زمانی که محتشم قصیده‌ای در مدح [[پری خان خانم]] (<small>دختر شاه طهماسب</small>) سرود و خبر آن به شاه طهماسب رسید، وی را به سرودن اشعاری در مدایح و مراثی [[اهل بیت|اهل بیت عصمت]] تشویق کرد .<ref>محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳</ref> پس از این تشویق، محتشم، ابتدا در استقبال از هفت بند [[ملا حسن کاشی]] ترکیب بندی در مدح [[علی (ع)|حضرت علی (ع)]] سرود  و سپس شبی در عالم رؤیا به خدمت امام علی (ع) رسید و امام از او خواست تا در مصیبت [[امام حسین (ع)|حسین (ع)]] مرثیه‌ای بسراید با این مطلع:

محتشم به مصرع «هست از ملال گر چه بری ذات ذوالجلال» رسید و در ادامه درماند تا شبی [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|صاحب الزّمان -عج-]] را در خواب دید که فرمودند: «او در دل است و هیچ دلی نیست بی‌ملال» و شعر را تکمیل کرد.<ref>واله داغستانی،تذکره ریاض الشعراء، ج۴، ص۲۰۵۸-۲۰۵۹</ref>

{{ب|گویا طلوع می‌کند از مغرب آفتاب!|کآشوب در تمامی ذرات عالم است}}{{ب|گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست|این رستخیز عام که نامش محرّم است}}{{ب|در بارگاه قدس که جای ملال نیست|سرهای قدسیان، همه بر زانوی غم است}}{{ب|جن و ملک، بر آدمیان نوحه می‌کنند|گویا عزای اشرف اولاد آدم است}}{{ب|خورشید آسمان و زمین، نور مشرقین|پروردۀ کنار رسول خدا، حسین<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۷-۱۶۱ به نقل از دیوان محتشم ، ص ۲۸۰- ۲۸۵ </ref>}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|این زمین پربلا را نام دشت کربلاست|ای دل بی‌درد! آهِ آسمان سوزت کجاست؟<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۶</ref>}}{{پایان شعر}}

مقبره محتشم کاشانی در خیابان محتشم و کوچه باغبان شهر [[کاشان]] می‌باشد. این مقبره مساحتی بالغ بر ۸۰ متر داشته و سنگ مرمرین مزار محتشم در وسط بقعه قرار گرفته است. گنبدی فیروزه‌ای شکل و کاشیکاری شده به ارتفاع ۱۴ متر روی بقعه قرار دارد و دور تا دور دیوار بقعه آجری و مقرنس کاشیکاری شده است و ابیات این شاعر روی آن نوشته شده است. مردم و اهالی با احترام این شاعر، سرمزار او حاضر شده و برای شادی روحش [[فاتحة الکتاب|فاتحه]] می‌خوانند.<ref>[http://harameyar.org/?part=menu&inc=menu&id=913 سایت حرم یار]</ref>

*کاشی، تقی الدین (محمد بن علی)، خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار، به کوشش: عبدالعلی ادیب برومند، محمدحسین نصیر کهنمویی، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۸۴.

*مجاهدی، محمد علی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، قم، ۱۳۸۶.

*محمد زاده، مرضیه، دانشنامۀ شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، ۱۳۸۶.

*مطربی سمرقندی، سلطان محمد، تذکرة الشعراء، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: علی رفیعی، اصغر جانفدا، مرکز نشر میراث مکتوب، تهران، ۱۳۸۲.

*نصیری، محمدرضا، اثرآفرینان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۸۴.

*واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی، تذکره ریاض الشعراء، مقدمه، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر، تهران، ۱۳۸۴.

  | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->ندارد

  | استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل