مُخْتَلَفُ الشّیعَة فی أحْکامِ الشّریعَة کتابی فقهی و به زبان عربی اثر علامۀ حلّی(م ۷۲۶ ق). این کتاب، یک دوره کامل فقه مقارنه‌ای و استدلالی از طهارت تا دیات را در بر دارد. مختلف الشیعه، دائرةالمعارف فتاوای مختلف در فقه شیعه می‌باشد و علاوه بر مباحث رجالی و اصولی به اساسی‌ترین مبانی و نظریات فقهی مورد نیاز یک فقیه اشاره شده است. کتاب مختلف الشیعة از معروف‌ترین و معتبرترین آثار فقهی قدماء و از مشهورترین آثار فقهی علامه حلی است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | فقه |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۹جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین |
درباره مؤلف
ابومنصور جمال‌الدین، حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی معروف به علامه حلّی، از بزرگ‌ترین عالمان شیعه است. پس از مرگ محقق حلی در سال ۶۷۶ق که مرجعیت شیعیان را بر عهده داشت، مردم، علامه حلی را برای این امر مهم مناسب یافتند و او در ۲۸ سالگی زعیم و مرجع شیعیان شد. مناظرات و آثار او موجب گرایش سلطان محمد خدا بنده به تشیع و رواج مذهب شیعه در ایران گردید. علامه حلی دارای تألیفات بسیاری در علوم فقه، اصول، عقاید، فلسفه، منطق، دعا و... است.
تاریخ تألیف
شروع تألیف کتاب قبل از سال ۶۹۷ق بوده است. امّا بنا به آنچه در الذریعة ذکر شده، قسمت‌های هفت‌گانۀ کتاب بین سال‌های ۶۹۹ تا ۷۰۸ق، حدود ۱۰ سال تألیف شده است، به این ترتیب که:
- قسمت اوّل آن در سال ۶۹۹ق
- قسمت دوم در سال ۷۰۰ق
- قسمت سوم در سال ۷۰۲ق
- قسمت چهارم در سال ۷۰۶ ق
- قسمت هفتم در سال ۷۰۸ق پایان یافته است.[۱]
محتوای کتاب
علامۀ حلّی مباحث کتاب را در ۷ قسمت کلی و ۱۸ کتاب تقسیم نموده که عبارتند از:
- قسمت اول، طهارة و صلاة
- قسمت دوّم، زکات، خمس، صوم و قسمتی از حج تا مبحث طواف و سعی
- قسمت سوّم، بقیۀ کتاب حج و جهاد
- قسمت چهارم، اجاره، عطایا و توابع آن و قسمتی از نکاح تا مبحث صداق
- قسمت پنجم، بقیۀ نکاح، عتق و توابع آن، ایمان و توابع آن
- قسمت ششم، صید و ذبائح و توابع آن، قضاء و شهادات، میراث
- قسمت هفتم، حدود، قصاص و دیات.
تقسیم مجلدات
- جلد اول، کتاب طهارت
- جلد دوّم، قسمتی از کتاب صلاة
- جلد سوّم، بقیه کتاب صلاة و کتاب زکاة و کتاب صوم
- جلد چهارم، کتاب حج و جهاد
- جلد پنجم، کتاب متاجر و قسمتی از کتاب دیون
- جلد ششم، بقیه کتاب دیون، کتاب‌های امانات و اجاره.
- جلد هفتم، کتاب‌های نکاح، طلاق و توابع آن
- جلد هشتم، کتاب‌های عتق و توابع آن،اَیمان و توابع آن، صید و توابع آن، قضاء و توابع آن.
- جلد نهم، کتاب‌های فرائض، حدود، قصاص و دیات.
حواشی و شروح
عالمان و فقیهان شیعه به‌دلیل اهمیت کتاب مختلف الشیعة و اسلوب و روش خاص آن، توجه خاصی به این اثر داشته‌اند و شروح و حواشی متعددی بر آن نوشته‌اند که عبارتند از:
- حاشیۀ محقق کرکی.
- حاشیۀ سلطان العلماء (م ۱۰۶۴ق)
- حاشیۀ محقق داماد (م ۱۰۴۰ق)
- میرزا عبدالله بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی (م ۱۱۳۰ق)
- میر صدرالدین بن محمد باقر رضوی قمی
- حسن بن زین الدین عاملی، صاحب معالم (م ۱۰۱۱ق)
- شیخ محمدعلی بن شیخ عباس بلاغی نجفی
- محمد بن حسن، سبط شهید ثانی (م ۱۰۳۰ق)
- بهاءالدین عاملی (م ۱۰۳۱ق)
- سید رفیع‌الدین محمد بن حیدر طباطبایی نائینی (م ۱۰۸۲ق)
- ملا مراد بن علی خان تفرشی (م ۱۰۵۱ق)
- منهاج الشریعة (مفتاح الشریعة) فی شرح مختلف الشیعة تألیف سید فیض‌الله بن عبدالقاهر حسینی تفرشی.[۲] [۳]
ویژگی‌ها
مختلف الشیعه، دارای یک دوره فقه کامل نسبت به دیگر آثار فقهی علامه خصوصاً کتب مفصل اوست و ترتیب و طریق استدلال علامه، آن را ممتاز می‌سازد. در این کتاب، بسیاری از فتاوا و نظریات فقهایی همچون ابن جنید، ابن ابی عقیل، پدر شیخ صدوق که در سایر کتب فقهی دیده نمی‌شود، وجود دارد. فتاوای برخی علما منحصراً در کتاب مختلف الشیعه بیان شده که در جای دیگر نیامده است مانند فتاوای پدر شیخ صدوق.[۴]
نسخه‌ها
به‌دلیل اعتبار و جایگاه کتاب و مؤلف آن، دارای نسخه‌های متعددی است. در الذریعة به نسخه‌های متعددی اشاره شده که عبارتند از:
- چند نسخه به‌خط شیخ وشاح بن محمد بن عتیبه که بعضی از نسخه‌ها در زمان زندگانی علامۀ حلی در بین سال‌های ۷۱۷ق تا ۷۲۶ق و بعضی نیز بعد از وفات وی در سال‌های ۷۲۸ق نوشته شده است. این نسخه‌ها متعلّق به کتابخانۀ شیخ محمد جواد جزائری در نجف اشرف و کتابخانه علامه سید مهدی آل حیدر کاظمی در کاظمیه و کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد مقدس است.
- نسخۀ کتاب‌های موقوفۀ شیخ عبدالحسین تهرانی در کربلا به‌خط فضل الله بن محمد مربوط به سال ۹۷۴ق که احتمالا نویسندۀ آن از شاگردان مقدس اردبیلی است.
- نسخۀ کتابخانۀ میرزا باقر شهید زاده در تهران به خط وشاح بن علی بن محمود بن موسی مربوط به سال ۷۲۴ق.
- نسخۀ کتابخانۀ سید محمد یزدی در اصفهان تا آخر کتاب الصلاة مربوط به سال ۷۷۴ ق.[۵]
در مقدمه کتاب إرشاد الأذهان به ۷ نسخه اشاره شده که عبارتند از:
- نسخه دارالکتب الوطنیة در تبریز که در سال ۶۹۷ق نوشته شده است.
- نسخه کتابخانه فخرالدین نصیری در تهران که در سال ۷۰۲ق به خط ابراهیم بن یوسف استرآبادی نوشته شده و از نسخۀ اصلی که به خط مصنف بوده است نسخه‌برداری شده و پس از خواندن در نزد مؤلف، علامۀ حلّی آن را اجازه داده است.
- نسخه کتابخانه دانشگاه تهران که شامل کتاب‌های زکاة، خمس، صوم و قسمتی از حج است این نسخه به خط مؤلف در سال ۷۰۰ نوشته شده است.
- نسخه کتابخانه امام رضا(ع) که در سال ۷۰۱ق نوشته شده است.
- نسخه دیگری از کتابخانۀ امام رضا(ع) که در سال ۷۰۸ق نوشته شده است.
- نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌خط محمد بن ابوطالب شاگرد مؤلف که در سال ۷۰۴ق نوشته شده است.
- نسخه کتابخانه نجفی مرعشی به‌خط جعفر بن حسین استرآبادی مربوط به سال ۷۰۵ق است.[۶]
در چاپ کتاب انتشارات جامعه مدرسین از ۷ نسخه استفاده شده که عبارتند از:
- نسخه متعلّق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی از اول کتاب طهارت تا آخر امر به معروف و نهی از منکر که با رمز(م ۱) مشخص شده است.
- نسخه دیگر متعلّق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی با شمارۀ ۴۲۲۵، از اول طهارت تا آخر کتاب دیون که با رمز(م ۲) مشخص شده است.
- نسخه دیگر از کتابخانه مجلس شورای اسلامی که با رمز(م ۳) مشخص شده است.
- نسخه کتابخانه ملی ملک در تهران تابع کتابخانۀ امام رضا(ع) در مشهد که با رمز(ق) مشخص شده است.
- نسخه دیگر متعلّق به کتابخانه ملّی ملک در تهران که با رمز(ق ۲) مشخص شده است.
- نسخه کتابخانه فخرالدین نصیری در تهران به خط ابراهیم بن یوسف استرآبادی مربوط به سال ۷۰۲ق که مورد تأیید مؤلف واقع شده و غالبا به این نسخه اعتماد شده و با رمز(ن) مشخص شده است.
- نسخه چاپ‌شده با حواشی آن.[۷]
- این کتاب توسط انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و با تصحیح گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامى در سال در ۹ جلد به چاپ رسیده است.[۸]
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، دارالاضواء، ج۲۰، ص۲۱۹.
- ↑ تهرانی، الذریعه، دار الاضواء، ج۱۴، ص۶۲.
- ↑ حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۶۱، ۱۶۲.
- ↑ حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ تهرانی، الذریعة، دار الاضواء، ج۲۰، ص۲۱۸-۲۲۱.
- ↑ حلی، ارشاد الأذهان، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۲، ۱۰۳.
- ↑ حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ https://lib.eshia.ir/71559/1/4
یادداشت
منابع
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت،دار الاضواء، بی تا.
- حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
- حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰ق.