محمد بن سنان
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن حسن بن سنان الزاهری |
| محل تولد | کوفه |
| وفات | ۲۲۰ق |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) |
| مشایخ | عبدالله بن مسکان، مفضل بن عمر جعفی، زیاد بن منذر |
| راویان از او | فضل بن شاذان، یونس بن عبدالرحمن، حسین بن سعید اهوازی، حسن بن سعید اهوازی |
| اعتبار | عدم وثاقت (بنا بر نظر مشهور) |
| تألیفات | کتاب الطرائف، کتاب المکاسب، کتاب الحج |
محمد بن سِنان (درگذشت ۲۲۰ق) از راویان سخنان امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) که نامش در سند صدها روایت آمده است. وی را یکی از مهم‌ترین افراد در انتقال احادیث قرن دوم به راویان قرن سوم قمری دانسته‌اند که در انتقال احادیث زیدیه به امامیه نیز نقش مهمی داشته است.
رجال‌شناسان در وثاقت یا عدم وثاقت محمد بن سنان اختلاف‌نظر دارند. مسئله وثاقت یا عدم وثاقت وی به جهت تأثیر فراوان آن بر احکام شرعی، دارای اهمیت بالایی دانسته شده است. مشهور علما معتقد بر عدم وثاقت ابن‌سنان هستند، اما برخی رجال‌شناسان، به وثاقت او باور دارند.
ابن‌سنان بیش از سی کتاب داشته است. عبدالله بن مسکان، مفضل بن عمر جعفی و زیاد بن منذر از مشایخ و فضل بن شاذان، یونس بن عبدالرحمن و حسین بن سعید اهوازی از راویان روایات اویند.
معرفی و جایگاه
محمد بن حسن بن سنان زاهری[۱] از راویان اهل کوفه و از اصحاب امام کاظم(ع)[۲]، امام رضا(ع)[۳]، امام جواد(ع)[۴] و امام هادی(ع) معرفی شده است.[۵] او در کودکی پدرش را از دست داد و پدربزرگش، سنان، سرپرستی او را به عهده گرفت و به همین دلیل به محمد بن سنان معروف شد.[۶] در برخی گزارش‌ها سال ۲۲۰ق به عنوان تاریخ درگذشت او عنوان شده است.[۷]
ملا اسماعیل خواجوئی، از عالمان علم رجال، معتقد است، روایات محمد بن سنان در فقه از چنان اهمیتی برخوردار است که نادیده گرفتن آنها به تغییر بسیاری از احکام شرعی می‌انجامد.[۸] به گفته سید ابوالقاسم خویی، نویسنده معجم رجال الحدیث، نام محمد بن سنان در سند ۷۹۷ روایت ذکر شده است.[۹] برخی از محققان، ابن‌سنان را یکی از افراد مهم در انتقال احادیث قرن دوم به راویان قرن سوم هجری دانسته، معتقدند وی نقش برجسته‌ای در انتقال احادیث زیدیه به امامیه داشته[۱۰]، کتاب ابوالجارود و طلحة بن زید، دو تن از زیدی مذهبان را نقل کرده است، چنان‌که روایت‌های مَسْعَده و غیاث بن ابراهیم را نیز نقل می‌کند.[۱۱]
در سند روایت‌ها فرد دیگری با نام محمد بن سنان وجود دارد که به گفته آیت‌الله خویی وی برادر عبدالله بن سنان از یاران امام صادق(ع) است و با پسوند هاشمی، از محمد بن سنان زاهری متمایز می‌شود.[۱۲] در سند بعضی از روایت‌ها نیز با تعبیر ابن‌سنان به محمد بن سنان اشاره شده است، که این امر در بعضی مواقع موجب اشتباه شدن او با عبدالله بن سنان شده است.[۱۳]
اختلاف دیدگاه‌ها در اعتبار راوی
عالمان علم رجال در وثاقت یا عدم وثاقت محمد بن سنان رویکردهای مختلفی دارند:
عدم وثاقت راوی
مشهور رجال‌شناسان، روایات محمد بن سنان را معتبر نمی‌دانند.[۱۴] در کتاب رجال نجاشی به ضعیف بودن او اشاره شده است.[۱۵] وی در رجال الطوسی به غلوّ[۱۶] و در کتاب رجال کشّی، به دروغ‌گویی متهم شده است.[۱۷] ابن‌غضائری نیز علاوه بر اینکه او را فردی ضعیف و غالی دانسته، وی را به جعل حدیث متهم ساخته است.[۱۸] همچنین فخر المحققین،[۱۹] شهید ثانی،[۲۰] مقدس اردبیلی،[۲۱] و محقق خویی روایات او را ضعیف دانسته‌اند.[۲۲]
وثاقت راوی
شماری از علما، ابن‌سنان را ثقه دانسته‌اند؛ علامه مجلسی تضعیف او را مورد تأمل دانسته و احادیث او را قبول کرده است.[۲۳] محمدتقی مجلسی[۲۴] و ابوالمعالی کلباسی، از رجال‌شناسان، علاوه بر توثیق ابن‌سنان، او را صاحب سرّ دانسته‌اند.[۲۵] خاقانی، از عالمان شیعه نیز پس از پاسخ به اشکالات مربوط به وثاقت ابن سنان، او را مورد اعتماد دانسته است.[۲۶] سید محمدمهدی بحرالعلوم، نویسنده الفوائد الرجالیة، پس از نقد دلایل تضعیف ابن‌سنان، قول صحیح را ثقه بودن وی دانسته است.[۲۷]
سید موسی شبیری زنجانی نیز به وثاقت ابن‌سنان باور دارد و منشأ تضعیف وی را نقل روایاتی از جانب او دانسته که برای عموم مردم قابل درک نبوده است.[۲۸] برخی از محققان معتقدند، با توجه به رویکرد غلوآمیز محمد بن سنان در بعضی دوران‌ها، حتی در صورت ثقه دانستن وی، به احادیثش که جنبه غلو دارد اعتماد نمی‌شود.[۲۹] اعتماد برخی از بزرگان مانند احمد بن محمد بن عیسی،[۳۰] ثقه معرفی شدن او از جانب شیخ مفید و ذکر نام راوی در اسناد تفسیر قمی از جمله دلیل‌هایی است که بر وثاقت محمد بن سنان ذکر شده است.[۳۱]
موضع‌گیری‌های متناقضانه
برخی از علما در مورد محمد بن سنان موضع‌گیری متناقضی داشته‌اند؛ شیخ مفید که در کتاب الردّ علی اصحاب العدد، ابن‌سنان را ضعیف دانسته،[۳۲] در کتاب دیگر خود، الارشاد او را ثقه و از اصحاب خاص امام کاظم(ع) معرفی کرده است.[۳۳] چنان‌که شیخ طوسی در کتاب الفهرست او را به غلوّ متهم ساخته، ولی در کتاب الغیبة نام او را ذیل وکیلان ستایش‌شده امامان بیان کرده است.[۳۴] علامه حلی نیز که در کتاب خلاصة الاقوال در وثاقت و عدم وثاقت محمد بن سنان توقف کرده،[۳۵] در کتاب مختلف الشیعة وثاقت او را ترجیح داده است.[۳۶]
مشایخ
افراد ذیل از مشایخ (کسانی که روایت از آنها آموخته است.) او هستند:
راویان
افراد ذیل از جمله راویان وی ذکر شده‌اند:
آثار
برای محمد بن سنان بیش از سی کتاب گزارش شده است.[۳۹] برخی از این کتاب‌ها عبارتند از:
- کتاب الطرائف
- کتاب المکاسب
- کتاب الحج
- کتاب الصید و الذبائح
- کتاب الوصیة
- کتاب النوادر.[۴۰]
پانویس
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، مؤسسه نشر اسلامی، ص۳۲۸.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۴۴.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۶۴.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۷۷.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیة، منشورات مکتبة الصادق، ج۳، ص۲۴۹ و ۲۶۹.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، مؤسسه نشر اسلامی، ص۳۲۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، مؤسسه نشر اسلامی، ص۳۲۸.
- ↑ خواجوئی، الفوائد الرجالیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الاسلامیة، ج۱۷، ص۱۴۸.
- ↑ محمدبیگی، ابطحی، چلونگر، «محمد بن سنان و نقش او در انتقال حدیث زیدیه به امامیه»، ص۱۷-۱۸.
- ↑ محمدبیگی، ابطحی، چلونگر، «محمد بن سنان و نقش او در انتقال حدیث زیدیه به امامیه»، ص۱۲.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الاسلامیة، ج۱۷، ص۱۷۲.
- ↑ کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۶۷۰-۶۷۲.
- ↑ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۷۱۹.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، مؤسسه نشر اسلامی، ص۳۲۸.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، منشورات الشریف الرضی، ص۱۴۳.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص ۵۰۷.
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال، ۱۴۲۲ق، ص۹۲.
- ↑ حلی، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۹۴.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۶۹.
- ↑ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الاسلامیة، ج۱۷، ص۱۶۹.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۱۶.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۲۹.
- ↑ کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۶۰۰.
- ↑ خاقانی، رجال الخاقانی، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۱۷۲.
- ↑ بحر العلوم، الفوائد الرجالیة، منشورات مکتبة الصادق، ج۳، ص۲۷۸.
- ↑ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۷۱۹.
- ↑ محمدبیگی، ابطحی، چلونگر، «محمد بن سنان و نقش او در انتقال حدیث زیدیه به امامیه»، ص۱۷.
- ↑ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۷۲۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الاسلامیة، ج۱۷، ص۱۶۹.
- ↑ شیخ مفید، الردّ علی اصحاب العدد، ۱۴۱۳ق،ص۲۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۸.
- ↑ علامه حلی، الخلاصه، ۱۳۸۱ق، ص۲۵۱.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۳۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسةالخویی الاسلامیة، ج۱۷، ص۱۴۸-۱۵۱.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۹۶.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، منشورات الشریف الرضی، ص۱۴۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، مؤسسه نشر اسلامی، ص۳۲۸.
منابع
- ابطحی، علیرضا و دیگران، «محمد بن سنان و نقش او در انتقال حدیث زیدیه به امامیه»، در مجله تاریخ ایران اسلامی، شماره۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- ابن‌غضائری، احمد بن حسین، الرجال، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- بحرالعلوم، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیة (رجال السید بحرالعلوم)، تهران، منشورات مکتبة الصادق، بی‌تا.
- حلی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۷ق.
- خاقانی، علی بن حسین، رجال الخاقانی، قم، مکتب الاعلام السلامی، ۱۴۰۴ق.
- خواجوئی، اسماعیل بن محمد، الفوائد الرجالیة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، مؤسسةالخویی الاسلامیة، بی‌تا.
- شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه رای پرداز، ۱۴۱۹ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسةالمعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دار المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نجف، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الکشی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الردّ علی اصحاب العدد، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفة احوال الرجال، نجف، منشورات المطبعة، الحیدریة، ۱۳۸۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- کلباسی، محمد بن محمدابراهیم، الرسائل الرجالیة، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- مجلسی محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- مدیرشانه‌چی، کاظم، علم الحدیث و درایة الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.