زیارت
.jpg)
زیارت به‌معنای حضور نزد قبور پیامبران، امامان و امامزادگان و مؤمنان است. زیارت از اعمال پسندیده اسلامی بوده و در طول تاریخ، مسلمانان به آن عنایت و اهتمام داشته‌اند. این عمل، نزد شیعیان جایگاهی ویژه دارد؛ به‌حدی که آن از نمادهای شیعه می‌دانند.
ابن‌تیمیه و وهابیون، برخلاف سایر فرقه‌های مسلمان، زیارت قبور پیامبران و پیشوایان دینی به قصد شفاعت و استجابت دعا را بدعت و عملی شرک‌آمیز تلقی می‌کنند.
اما عالمان شیعه و بیشتر عالمان اهل‌سنت این دیدگاه را نمی‌پذیرند و با استناد به سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و سیره صحابه و تابعین، اجماع و سیره عملی مسلمانان، زیارت را مشروع و دارای فضیلت می‌شمارند.
در باب مشروعیت زیارت، فضیلت و استحباب آن در اسلام و همچنین در ردّ دیدگاه ابن‌تیمیه درباره زیارت، آثاری از سوی عالمان مسلمان به رشته تحریر درآمده است. کتاب شِفاءُ السَّقام فی زیارَةِ خَیرِ الأنام اثر تقی‌الدین سُبکی و «تُحفَةُ الزُّوّار الی قبرِ النَّبیِّ المُختار» نوشته ابن‌حَجَر هیتمی از جمله این آثارند. کتاب المزار فی کیفیّة زیارات النبی و الأئمة الأطهار، تألیف شهید اول نیز از جمله آثاری است که درباره فضیلت و استحباب زیارت قبور پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) و آداب زیارت قبور آنان نوشته شده است.
جایگاه زیارت در فرهنگ اسلامی
زیارت اصطلاحی دینی، به معنای حاضرشدن کنار قبور اموات، مؤمنان، انسان‌های صالح و به‌ویژه قبور پیامبران، امامان و امامزادگان است که با مناسکی مخصوص صورت می‌گیرد.[۱] به‌گفته جعفر سبحانی، زیارت قبر پیامبر(ص)، اهل‌بیت او و قبور مؤمنان از اصول فرهنگ اسلامی است.[۲]
عالمان اهل‌سنت همچون ابن‌ضیای مکی (درگذشت: ۸۵۴ق)، شوکانی، شمس‌الدین ذهبی (درگذشت: ۷۴۸ق)، عبدالرحمن جزیری نیز زیارت قبر پیامبر(ص) را دارای فضیلت بسیار می‌دانسته[۳] و گزارش کرده‌اند وقتی حاجیان اعمال حج را تمام می‌کردند، به زیارت قبر پیامبر(ص) می‌رفتند.[۴]
جایگاه ویژه زیارت نزد شیعیان
زیارت را نماد شیعه، عامل حیات و هویت آن به شمار می‌آورند. شیعیان به پیروی از روایاتی که از امامان معصوم(ع) درباره ثواب و فضیلت زیارت نقل شده، اهتمام ویژه‌ای به سفررفتن برای زیارت قبور و مرقدهای امامان(ع) و امامزادگان دارند.[۵] سالانه شیعیان زیادی از نقاط مختلف جهان به‌منظور زیارت قبور ائمه(ع) و برخی امامزادگان سفر می‌کنند. برای نمونه، تولیت آستان قدس رضوی، در مرداد ۱۳۹۷ش گزارش کرد که سالانه ۲۸ میلیون نفر، از شهرهای مختلف ایران و برخی کشورهای دیگر، برای زیارت مرقد امام رضا(ع) به مشهد مسافرت می‌کنند.[۶] همچنین به نقل از مرکز آمار حرم حضرت عباس(ع)، تعداد زائران عتبات در پیاده‌روی اربعین در سال ۱۴۰۲ش، بیش از ۲۲ میلیون نفر برآورد شده است.[۷]
زیارتنامه
زیارتنامه، متنی است که هنگام زیارت مرقد و قبور امامان شیعه(ع) خوانده می‌شود و حاوی درودفرستادن و ادای احترام به صاحبان این قبور است.[۸] اگرچه هر زائری می‌تواند از پیش خود و به زبان خودش، برای احترام و متوسل‌شدن به این قبور چیزی بگوید؛ اما به خواندن این زیارتنامهها که سند آن‌ها به خود امامان معصوم می‌رسد و در اصطلاح، به آن‌ها «زیارت‌های مأثور» گفته می‌شود، سفارش شده است.[۹] این زیارتنامهها مشتمل بر برخی مسائل اعتقادی همچون توحید، نبوت، صفات خدا و مضامینی از قبیل شناخت امامان معصوم و فضایل و مقامات آنان، تولی و تبری، شفاعت و توسل است.[۱۰]
زیارت از راه دور
زیارت از راه دور گونه‌ای زیارت شمرده می‌شود که در روایات شیعه، برای کسانی که زیارت حضوری براییشان مقدور نیست توصیه شده است.[۱۱] برای نمونه، در روایتی به نقل از امام صادق(ع) چنین آمده است: کسی که قادر به زیارت از نزدیک نیست، در جای بلندی قرار گیرد و دو رکعت نماز بخواند، سپس به سوی قبور ما رو کند و سلام دهد. سلام او به ما خواهد رسید.[۱۲] در روایت دیگری از وی نقل شده اگر کسی در فضای باز قرار گیرد و به راست و چپ نگاه کند، سپس سر خود را به سوی آسمان بلند کند و به سوی قبر امام حسین(ع) توجه نماید و بگوید: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا اباعَبْدِاللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُاللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ»، ثواب زیارت امام حسین(ع) برای او نوشته می‌شود.[۱۳]
زیارت قبور امامان شیعه نزد اهل سنت
تاریخ‌نگاران مواردی را گزارش کرده‌اند که در آن برخی عالمان اهل‌سنت نیز به زیارت قبور برخی امامان شیعه رفته‌اند.[۱۴] برای نمونه ابن‌حِبّان، محدث‌اهل سنت در قرن سوم و چهارم قمری گفته است که بارها به زیارت قبر امام رضا(ع) در مشهد می‌رفتم و با توسل به او مشکلاتم برطرف می‌شد.[۱۵] همچنین ابن‌حجر عَسقلانی نقل کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، مفسر و محدث اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم قمری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، به همراه دیگرانی از اهل‌سنت به زیارت قبر امام رضا رفته‌اند.[۱۶] سَمْعانی، تاریخ‌نگار، محدث و فقیه شافعی قرن ششم قمری نیز به زیارت قبر امام کاظم(ع) می‌رفته و به او متوسل می‌شده است.[۱۷] از شافعی، که از فقهای چهارگانه اهل‌سنت است نیز نقل شده که قبر امام کاظم را «داروی شفابخش» توصیف کرده است.[۱۸]
ادله مشروعیت زیارت
عالمان مسلمان برای اثبات مشروعیت زیارت به ادله زیر استناد کرده‌اند:
سنت پیامبر(ص)
زیارت قبور از همان صدر اسلام عملی مشروع و رایج بوده است. به‌گزارش ابن‌شَبَّه در کتاب «تاریخ المدینة المنورة»، پیامبر(ص) زمانی که از فتح مکه به سمت مدینه بازمی‌گشت، به زیارت قبر مادرش آمنه رفت و گفت: «این قبر مادر من است. از خداوند زیارت او را خواسته بودم و او اجازه این کار را به من داد.».[۱۹] همچنین نقل شده که وی به زیارت قبور شهدای جنگ احد[۲۰] و زیارت قبور مؤمنان به قبرستان بقیع می‌رفت.[۲۱] در برخی منابع روایی اهل‌سنت نیز برای فضیلت زیارت و توصیه به انجام آن، روایاتی از پیامبر(ص) نقل شده است. برای نمونه روایتی از وی نقل شده که «مَنْ زَارَ قَبْرِي وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِی؛ هرکس قبر مرا زیارت کند، شفاعتم در قیامت نصیب او می‌شود.»[۲۲]
روایات و سیره امامان معصوم(ع)
در منابع روایی شیعه، احادیث فراوانی در فضیلت و استحباب زیارت قبور پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) و قبور مؤمنان وارد شده است. کلینی در کتاب الکافی بابی را با عنوان «بَابُ فَضْلِ الزِّيَارَاتِ وَ ثَوَابِهَا؛ باب فضیلت زیارت‌ها و ثواب آن»، تنظیم کرده و احادیثی در این زمینه گردآوری کرده است.[۲۳] حُر عاملی نیز در وسائل‌الشیعه بابی را با عنوان «أبواب المزار و ما يناسبه» به روایات زیارت اختصاص داده[۲۴] و در ذیل آن روایاتی در فضیلت و ثواب قبور پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) و انبیای الهی، زیارت قبور امامزاد‌ه‌هایی همچون حضرت معصومه(س) و حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، زیارت قبور شهداء و مؤمنان، زیارت برادر مؤمن چه در حال صحت و چه بیماری و...را در ۱۰۶ باب مختلف گردآوری کرده است.[۲۵]
در منابع تاریخی نیز مواردی از سیره امامان شیعه در زیارت قبور نقل شده است: حاکم نیشابوری در «اَلمُستدرَکُ عَلَی الصَّحیحَین» در روایتی چنین نقل کرده است که حضرت زهرا(س) هر جمعه به زیارت قبر حمزة بن عبدالمطلب می‌رفت و در آنجا نماز می‌خواند و گریه می‌کرد.[۲۶] در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که امام حسین(ع) هر شب جمعه به زیارت قبر امام حسن(ع) می‌رفت.[۲۷] در کامل‌الزیارات روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است که امام سجاد(ع) به زیارت قبر امام علی(ع) می‌رفت، کنار قبر می‌ایستاد، گریه می‌کرد و سلام می‌داد.[۲۸]
عمل صحابه و تابعین و اجماع عالمان
سُبکی عالم اهل‌سنت در قرن هشتم قمری، در کتاب شِفاءالسِّقام، به چندین روایت از منابع مختلف روایی اهل سنت[۲۹] استناد کرده است که برپایه آن‌ها، برخی از صحابه و تابعین به زیارت قبر پیامبر(ص) و مؤمنان می‌رفتند و به اهل قبور سلام می‌فرستادند.[۳۰]
ابن‌تیمیه و وهابیون، مخالفان زیارت
به نقل از محمد عبدالحی لکنوی (درگذشت: ۱۳۰۴ق)، فقیه و محدث حنفی اهل هند، هیچ‌یک از فقیهان چهارگانه اهل‌سنت و عالمان مسلمان، زیارت قبور مؤمنان، به‌ویژه قبر پیامبر(ص) و سفربستن برای انجام آن را نامشروع نمی‌دانستند.[۳۱] به‌گفته او، ابن‌تیمیه (۶۶۱-۷۲۸ق) نخستین کسی بود که به مخالفت با این اجماع پرداخت و در مشروعیت زیارت قبور تشکیک کرد.[۳۲] از نظر او، سلام‌فرستادن و دعا برای صاحبان قبور مشروع است؛ اما طلب حاجت از آنان و واسطه قراردادن آنان و خداوند را به آنان قسم‌دادن برای طلب حاجت، عملی نامشروع است.[۳۳] او این نوع زیارت را بدعت و شرک می داند.[۳۴]
چند قرن پس از ابن‌تیمیه، یعنی در قرن دوازدهم، مخالفت با مشروعیت زیارت از سوی وهابیون دوباره مطرح شد و آنان تا به امروز (قرن پانزدهم هجری) نیز این عمل را حرام می‌پندارند و مسلمانان را از انجام آن باز می‌دارند.[۳۵]
نقد دیدگاه ابن‌تیمیه و وهابیون از سوی عالمان مسلمان
بیشتر عالمان اهل‌سنت همچون نووی[۳۶] ابن‌حجر عَسقلانی،[۳۷] غزالی،[۳۸] ملا علی قاری حنفی،[۳۹] شمس‌الدین ذهبی،[۴۰] جصاص،[۴۱] ابن‌عابدین فقیه حنفی،[۴۲] زرقانی فقیه مالکی،[۴۳] ابن‌قدامه حنبلی[۴۴] و برخی دیگر بر این باورند که حدیث شَدُّ رِحال که ابن‌تیمیه برای نامشروع‌بودن زیارت به آن استناده کرده،[۴۵] در مقام نهی از زیارت قبور، به‌ویژه قبر پیامبر(ص) نیست؛ بلکه در مقام بیان فضیلت مساجد سه‌گانه مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاقصی است.
جعفر سبحانی گفته است زیارت قبور و توسل‌جستن به صاحبان آن‌ها بدین معنا نیست که آنان مستقل از اذن و رحمت الهی، حاجات زیارت‌کنندگان یا توسل‌کنندگان را برآورده می‌کنند تا شرک پیش بیاید؛ بلکه بدین معنا است که به جهت مقام و منزلتی که نزد خداوند دارند، واسطه بندگان و خداوند برای برآوردن حاجات قرار داده می‌شوند.[۴۶]
آداب زیارت
شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان براساس روایات نقل‌شده از امامان شیعه(ع) برای زیارت آدابی ذکر کرده که برخی از آن‌ها به بیان زیر است:
- انجام غسل زیارت؛
- پوشیدن لباس‌های پاک و پاکیزه؛
- مشغول‌ساختن زبان به ذکر خداوند؛
- وضوداشتن و طهارت بدن؛
- بجا آوردن نماز زیارت؛
- تلاوت قرآن نزد قبور؛
- توبه و استغفارکردن از گناهان؛
- ترک کلام بیهوده؛
- بلندنکردن صدای خود در هنگام زیارت.[۴۷]
تک‌نگاری
برخی از آثاری که درباره زیارت و فضیلت آن تألیف شده به بیان زیر است:
- کتاب کامل‌الزیارات: اثری روایی از ابن‌قولویه است که در آن روایاتی از امامان معصوم(ع) در فضیلت و ثواب، چگونگی و آداب زیارت قبور آنان گردآوری شده است.[۴۸]
- کتاب المزار فی کیفیّة زیارات النبی و الأئمة الأطهار، معروف به «کتاب المزار» نوشته شهید اول: این کتاب دو بخش دارد[۴۹] که بخش اول آن درباره زیارت‌ها و مشتمل بر هشت فصل و یک خاتمه در آداب و فضیلت زیارت ائمه معصومین(ع) است.[۵۰]
- تُحفَةً الزُّوار الی قبرِ النبیِّ المُختار تألیف ابن‌حجر هیتمی عالم سنی (۹۰۹–۹۷۴ق): این کتاب در موضوع زیارت قبر پیامبر(ص)، آداب زیارت و اعمال پس از آن و مشتمل بر یک مقدمه و چهار فصل است.[۵۱]
- کتاب آداب زیارت از دیدگاه معصومین(ع): ترجمه «باب المزار» کتاب وسائل‌شیعه به قلم محسن دیمه کارگراب و ابوالفضل کاظمی به زبان فارسی است.[۵۲]
پانویس
- ↑ کیانی فرید، «زیارت»، ص۸۴۷.
- ↑ سبحانی، منشور عقاید امامیه، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۴.
- ↑ مکی، تاریخ المکة المشرفة و المسجد الحرام، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۴؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱۰؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۸۴؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۹۴۶.
- ↑ مکی، تاریخ المکة المشرفة و المسجد الحرام، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۴؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱۰.
- ↑ «زیارت، عامل حیات و هویت شیعه»، سایت روزنامه قدس.
- ↑ «سالانه ۲۸ میلیون نفر زائر حرم امام رضا(ع)»، سایت خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ «تعداد نهایی زائران اربعین امسال ۲۲ میلیون نفر اعلام شد»، سایت خبرگزاری مهر.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۱.
- ↑ علامه مجلسی، تحفة الزائر، ۱۳۸۶ش، ص۴-۵؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۱.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۱-۲۱۲.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۳۰۱-۳۰۵.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۳۰۳.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۳۰۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷؛ عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷.
- ↑ عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۷۹.
- ↑ کعبی، الامام موسی بن الکاظم علیه السلام سیره و تاریخ، ۱۴۳۰ق، ص۲۱۶.
- ↑ ابن‌شبه، تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۷۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به دار قطنی، سنن الدار قطنی، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۳۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۳۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۳۱۹-۶۰۰.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۳۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۰۸.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، مکتبة الصدوق، ص۳۶-۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مالک بن انس، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۶۶؛ صنعانی، مصنف، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰-۵۷۶.
- ↑ تقی‌الدین سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۱۶۶-۱۶۸.
- ↑ لکنوی، ابراز الغی الواقع فی شفاء العی، انتشارات چشمه فیض، ص۳۷.
- ↑ لکنوی، ابراز الغی الواقع فی شفاء العی، انتشارات چشمه فیض، ص۳۷.
- ↑ ابن‌تیمیه، قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، ۱۴۲۲ق، ص۱۵۱؛ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۳۸ و ۴۴۴.
- ↑ ابن‌تیمیه، قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، ۱۴۲۲ق، ص۱۵۱؛ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۳۸ و ۴۴۴.
- ↑ رضوانی، سلسله مباحث وهابیت‌شناسی (زیارت پیامبر و اولیاء)، نشر مشعر، ص۸.
- ↑ نووی، صحیح مسلم مع شرح الامام النووی، ۱۳۹۲ق، ج۹، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ غزالی، إحیاء علوم الدین، دار المعرفة، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ محمد قاری، مرقات المفاتیح، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۵۸۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۶۸.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۳۰۰ق، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ ابن‌عابدین، رد المختار، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۲۷.
- ↑ زرقانی، شرح الزرقانی، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ ابن‌قدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۰.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، ص۲۹۹-۳۰۰.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح‌الجنان، انتشارات اسوه، ص۳۰۶-۳۱۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۱۶.
- ↑ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۹.
- ↑ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۹.
- ↑ ابن‌حجر هیتمی، تحفة الزوار الی قبر النبی المختار، ۱۴۱۲ق، ص۵.
- ↑ دیمه کارگراب، کاظمی، آداب زیارت از دیدگاه معصومین(ع)، ۱۳۹۴ش، ص۱۲.
منابع
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، بی‌جا، مکتبة الفرقان، ۱۴۲۲ق.
- ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، حیدر آباد، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۴۰۲ق.
- ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة الزوار الی قبر النبی المختار، قاهره، دار الصحابه للتراث، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌شبه، ابوزید عمر، تاریخ المدینة المنورة، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المختار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مكتبة القاهرة، ۱۳۸۸ق.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح بهراد جعفری، قم، مطبعة الصدوق، بی‌تا.
- «تعداد نهایی زائران اربعین امسال ۲۲ میلیون نفر اعلام شد»، سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، دارالثقلین، ۱۴۱۹ق.
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۱ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۶ق.
- دیمه کارگراب، محسن و ابوالفضل دائمی، آداب زیارت از دیدگاه معصومین (ترجمه باب المزار کتاب وسائل الشیعه)، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۴ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- رضوانی، علی‌اصغر، سلسله مباحث وهابیت‌شناسی (زیارت پیامبر و اولیاء)، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
- زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی على موطأ الإمام مالک، قاهره، مكتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۴ق.
- «سالانه ۲۸ میلیون نفر زائر حرم امام رضا(ع)»، سایت خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «زیارت، عامل حیات و هویت شیعه»، سایت روزنامه قدس، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ درج مطلب: ۴ خرداد ۱۴۰۳ش.
- سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۳۷۶ش.
- سبکی، تقی‌الدین، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۴۱۹ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدراباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، مصر، دارالحدیث، ۱۴۱۳ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، المزار، قم، تصحیح محمدباقر موحد ابطحی، مدرسه امام مهدی(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنف، هند، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ق.
- عسقلانی، ابن حجر، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، بی تا.
- علامه مجلسی، محمدباقر، تحفة الزائر، قم، مؤسسه پیام امام هادی(ع)، ۱۳۸۶ش.
- غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- قاری، علی بن محمد، مرقاة المفاتيح شرح مشکاة المصابيح، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۲ق.
- قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، قم، انتشارات اسوه، بی‌تا.
- کعبی، علی موسی، الامام موسی بن الکاظم علیه السلام سیره و تاریخ، بی‌جا، مؤسسه الرساله، ۱۴۳۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دار الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- کیانی فرید، مریم، «زیارت»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- لکنوی، محمد عبدالحی بن محمد عبدالحلیم، ابراز الغی الواقع فی شفاء العی، بی‌جا، انتشارات چشمه فیض، بی‌تا.
- مالک بن انس، الموطأ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
- متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز الاعمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم مع شرح الامام النووی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۲ق.