رساله سیر و سلوک (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید محمدمهدی بحرالعلوم (درگذشت ۱۲۱۲ق) |
| موضوع | سیر و سلوک |
| زبان | فارسی |
| به کوشش | سید محمدحسین حسینی تهرانی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | انوار ملکوت |
| محل نشر | مشهد |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۰ش |
رساله سیر و سلوک کتابی به زبان فارسی با موضوع سیر و سلوک، منتسب به سید محمدمهدی بحرالعلوم فقیه شیعه (درگذشت ۱۲۱۲ق) است. در این رساله حقیقت سلوک، عالم خلوص و عوالم قبل و بعد از آن و نیز راه و روش سلوک بیان شده است.
توجه دادن به رعایت آداب و شرایط دینی و شرعی در سیر و سلوک، جامعیت و اختصار و توجه عارفان به آن، از ویژگی‌های این اثر دانسته شده است.
کتاب با تصحیح و مقدمه علامه تهرانی (درگذشت ۱۴۱۶ق)، از عارفان شیعه در سال ۱۳۸۰ش، توسط انتشارات انوار ملکوت، در مشهد و در یک جلد به چاپ رسیده است.
سید محسن امین (درگذشت ۱۳۷۱ق)، شرح‌حال‌نگار شیعه این رساله را نوشته بحرالعلوم نمی‌داند.
انتساب به بحرالعلوم
رساله سیر سلوک کتابی با موضوع سیر و سلوک، منتسب به سید محمدمهدی بحرالعلوم (درگذشت ۱۲۱۲ق) است. سید محمدحسین حسینی تهرانی (درگذشت ۱۴۱۶ق)، عالم و عارف شیعه، کتاب را از سید محمدمهدی بحرالعلوم (۱۲۱۲ق-۱۱۵۵ق) می‌داند. او دو دلیل بر گفته خود دارد: یکی اینکه سید عبدالهادی شیرازی (درگذشت ۱۳۸۲ق) از فقیهان شیعه و آقابزرگ تهرانی (درگذشت ۱۳۸۹ق) کتابشناس شیعه، کتاب را جز بخش‌های انتهایی آن، نوشته بحرالعلوم می‌دانند.[۱] دیگری آنکه نسخه اصل آن، تنها در کتابخانه بحرالعلوم و نزد خاندان بحرالعلوم وجود دارد.[۲]
سید محمدحسین طباطبائی فیلسوف و مفسّر شیعه نیز، به دلیل تأیید عالمانی چون اسماعیل محلاتی (درگذشت ۱۳۴۳ق)، و نیز استادش سید علی قاضی طباطبایی (۱۳۶۶ق) از عارفان شیعه، کتاب را از بحرالعلوم می‌داند.[۳]
سید محسن امین (درگذشت ۱۳۷۱ق) شرح‌حال‌نگار شیعه، این رساله را به دلیل آنکه محتوای آن مطابق با اندیشه‌های صوفیان است، از بحرالعلوم نمی‌داند.[۴] به نظر او، از جمله مطالبی که موافق با اندیشه صوفیه است یکی در خاطر آوردن سیمای مرشد هنگام خواندن «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و دیگری کمک‌خواهی از روحانیت و قداست ستاره عطارد در ضمن یک رباعی است.[۵] با این حال سید محمدحسین حسینی تهرانی معتقد است در هیچ جای این رساله، در خاطر آوردن سیمای مرشد هنگام گفتن «ایاک نعبد و ایاک نستعین» نیامده است. همچنین به گفته او استمداد از معنویت و قداست عطارد، سخن نسخه‌نویس است و ربطی به بحرالعلوم ندارد.[۶]
برخی از عالمان بخش‌های انتهایی این رساله را از بحرالعلوم نمی‌دانند،[۷] اما علامه طهرانی به این دلیل که سراسر متن با سبک نگارش واحدی تألیف یافته، همه متن رساله را از بحرالعلوم می‌داند.[۸]
ویژگی‌ها
«پس مادامی که بنده در راه کشته نشود داخل عالم خلوص لله نگردد و کشته شدن عبارت است از قطع علاقه روح از بدن»
بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ص۵۷.
ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه معتقد است که علامه بحرالعلوم در سیر و سلوک دارای سبک و روش مخصوص است.[۹] برخی ویژگی‌های کتاب عبارت‌اند از:
- توجه دادن به رعایت آداب و شرایط دینی و شرعی در سیر و سلوک: برخلاف برخی صوفیه، بحرالعلوم رعایت آداب و کسب شرایط سیر و سلوک را در چارچوب شرع یعنی آیات و روایات می‌بیند.[۱۰]
- جامع ولی مختصر: سید محمدحسین تهرانی کتاب را جامع، مفید، روان و مختصر می‌داند.[۱۱] سید علی قاضی طباطبایی (درگذشت ۱۳۶۶ق) عارف شیعه نیز کتاب را پرمطلب و خالی از مطالب اضافه معرفی می‌کند.[۱۲]
به گفته برخی، سید علی قاضی طباطبایی توجه بسیاری به این اثر داشته است او اجازه به جا آوردن اوراد و اذکار اشاره شده در این کتاب را به دیگران نمی‌داد.[۱۳]
محتوا
کتاب در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول چهار فصل دارد و در آن حقیقت سلوک، منازل عالم خلوص و عوالم قبل و بعد از آن مطرح شده است. در بخش دوم کتاب نیز چگونگی سلوک به سوی خداوند به دو صورت اجمالی و تفصیلی ارائه شده است.[۱۴]
«آری تا کشور امکان را در نبرّد، پا در بساط عِنْدَ رَبِّهِمْ نتواند گذاشت و لباس حیات ابدیه نتواند پوشید و حال انکه بندگاه مخلَصین را عطای حیات ابدیه ثابت و در نزد پروردگار خود حاضرند.»
بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ص۵۳.
بنا به آنچه در رساله سیر و سلوک بحرالعلوم آمده، برای سیر و سلوک، چهار عالم یا منزلگاه وجود دارد که عبارت‌اند از: اسلام، ایمان، هجرت و جهاد. و براى هر يك از اين عوالم چهارگانه، سه مرحله وجود دارد. سالک پس از طی کردن این مراحل دوازده‌گانه وارد عالم خلوص مى‌گردد. مراحل دوازده‌گانه شامل اسلام اصغر، ایمان اصغر، اسلام اکبر، ایمان اکبر، هجرت صغری، هجرت کبری، جهاد اکبر، پیروزی بر لشکر شیطان، اسلام اعظم، ایمان اعظم، هجرت عظمی، جهاد اعظم و عالم خلوص است.[۱۵]
روش سیر و سلوک از دیدگاه بحرالعلوم، شناخت اصول و فروع دین از منابع معتبر و پس از آن عمل به ۲۵ دستورالعمل است.[۱۶]این دستورات عبارت است از:
ترک عادت‌ها، رسم‌ها و امور رایجی که برای سلوک مانع ایجاد می‌کند (توبه)، عزم، رفق و مدارا، وفا، ثبات و دوام، مراقبه، محاسبه ، مؤاخذه، مسارعت، ارادت، ادب نگاهداشتن نسبت به خداوند، رسول خدا(ص) و جانشینان او، نیت، صمت (سکوت) و اقسام آن، جوع و کم‌خوری، خلوت، شب‌زنده‌داری، دوام طهارت، تلاش فراوان در تضرّع و خاکساری در درگاه خداوند، دوری از خواسته‌های بدن و نفس به قدر توان، کتمان سِرّ، شیخ و استاد، وِرد، نفی خواطر، فکر و ذکر.[۱۷]
چاپ و نشر
این اثر با تصحیح و مقدمه سید محمدحسین حسینی تهرانی، در سال ۱۳۸۰ش و در انتشارات انوار ملکوت، به چاپ رسیده است. همچنین انتشارات نهضت زنان مسلمان آن را به کوشش رضا استادی تحت عنوان دو رساله در سیر و سلوک، به همراه رساله حسین قونوی، در سال ۱۳۶۰ش منتشر کرده است.[۱۸]حسن مصطفوی نیز با شرح و مقدمه آن را در سال ۱۳۶۷ش و در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسانیده است.[۱۹]
همچنین نسخه‌ای از کتاب با نام تحفة الملوک فی السیر و السلوک نزد آقابزرگ تهرانی بوده است.[۲۰]
پانویس
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۵-۱۴.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۹-۱۸.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷-۱۶.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۶.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۶.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۶.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۵-۱۴.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۸-۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ خاکپور و حمزئیان، «بررسی تطبیقی سیر و سلوک از منظر عزیزالدین محمد نسفی و علامه بحرالعلوم»، ص۷۰
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۷-۵.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۴؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۱۱۰-۸۱.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ خاکپور و حمزئیان، «بررسی تطبیقی سیر و سلوک از منظر عزیزالدین محمد نسفی و علامه بحرالعلوم»، ص۷۰؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۲۰۲-۱۳۵.
- ↑ استادی، دو رساله در سیر و سلوک، ۱۳۶۰ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ مصطفوی، شرح الرسالة فی السیر و السلوک، ۱۳۶۷ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۵.
منابع
- استادی، رضا، دو رساله در سیر و سلوک، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۰ش.
- بحرالعلوم، سید محمدمهدی، رساله سیر و سلوک، مشهد، انوار ملکوت، ۱۴۲۲ق.
- خاکپور، رودابه و عظیم حمزئیان، «بررسی تطبیقی سیر و سلوک از منظر عزیزالدین محمد نسفی و علامه بحرالعلوم»، در مجله عرفانیات در ادب فارسی، شماره ۴۰، پاییز ۱۳۹۸ش.
- مصطفوی، حسن، شرح الرسالة فی السیر و السلوک، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب، ۱۳۷۷ش.