سوءظن یا بدگمانی از رذایل اخلاقی که در قرآن و روایات از آن نهی شده و مورد نکوهش قرار گرفته است. این صفت در جایی که بدون دلیل، به اعتقاد قلبی فرد تبدیل گردد، یا آثارش در رفتار و سخن او پیدا شود، حرام است. البته در مسائل امنیتی یا در محیط فاسد و یا در مواجهه با دشمن، داشتن سوءظن را جایز شمرده‌اند.
آلودگی درون، معاشرت با افراد بدسیرت، زندگی در محیطِ فاسد، حسد و تکبر، از عوامل مؤثر در ابتلا به سوءظن است. برای سوءظن پیامدهایی چون از بین رفتن ایمان و آرامش، انحراف فکری، تنهایی، دشمنی و عدم همکاری با دیگران معرفی کرده‌اند. راه درمان بدگمانی را نیز، اندیشیدن در آثار زیان‌بار آن و پرهیز از عوامل ایجاد آن و نیز توجیه صحیح اعمال و گفتار دو پهلوی دیگران دانسته‌اند.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
مفهوم و جایگاه
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ..
(ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید از بسیاری از گمانها بپرهیزید که پاره‌ای از گمانها گناه است.)
سوره حجرات، آیه ۱۲.
سوءظنّ یا بدگمانی از رذایل اخلاقی است[۱] و آن را مرتبه‌ای از حقّ‌الناس دانسته‌اند.[۲] سوءظن، به برداشتِ نادرست از کاری گویند که قابلیت تفسیر به صحیح یا غلط را دارد.[۳] آیهٔ ۱۲ سوره حُجُرات از سوءظن نهی کرده و آن را مقدمه‌ای برای تجسّس و غیبت شمرده است.[۴] در تعدادی از آیات نیز از سوءظن به خدا مذمت شده[۵] و منظور از آن را فراموشی وعده‌های خدا به هنگام مشکلات و روی آوردن به گناه دانسته‌اند.[۶]
سوءظن در احادیث معصومان(ع) نیز مورد نکوهش قرار گرفته[۷] و آن را بدترین نوع دروغ،[۸] از بین برندهٔ ایمان[۹] و عبادت[۱۰] و موجب سنگینی بار گناهان شمرده‌اند.[۱۱]
اقسام سوءظن و حکم آن
سوءظن را مکروه می‌دانند؛[۱۲] اما چنانچه به مرحله عمل برسد، حکم حرمت بر آن بار می‌شود.[۱۳] شهید ثانی از فقیهان شیعه در قرن دهم قمری معتقد است، بدگمانی نسبت به دیگران چنانچه بدون دلیل قطعی، به اعتقاد قلبی فرد تبدیل گردد، حرام است،[۱۴] اما صرف خطور ذهنی چون اختیاری در آن نیست، حرام نبوده و مورد بخشش است. وی شاهد سخنش را آیه «..إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»[۱۵] معرفی می‌کند.[۱۶]
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز سوءظن را بر سه قسم می‌داند:
- سوءظنی که هیچ اثر خارجی نداشته و بدون اختیار به ذهن انسان می‌آید؛ چنین سوءظنی مشمول تکالیف شرع نیست.
- سوءظنی که اثر ظاهری ندارد، ولی با تفکر و جلوگیری از مقدمات خارجی (مثل عدم همنشینی با افراد بدبین)، از بین می‌رود؛ این‌گونه سوءظن احتمال دارد مشمول ادله حرمت باشد.
- سوءظنی که انسان بر آن ترتیب اثر داده و آثارش در سخن و رفتار او پدیدار می‌گردد؛ این سوءظن حرام است.[۱۷]
عوامل و ریشه‌ها
ریشه سوءظن به خدا بیشتر ضعف ایمان دانسته شده است.[۱۸] برای سوءظن نسبت به افراد نیز عواملی برشمرده‌اند؛ از جمله:
- آلودگی درون؛ افرادی که خود آلوده‌اند، دیگران را همچون خود آلوده می‌پندارند.[۱۹]
- همنشینی با افراد بدسیرت؛ از امام علی(ع) نقل است که همنشینی با بدان سبب بدگمانی نسبت به نیکان می‌گردد.[۲۰]
- زندگی در محیط فاسد؛ زندگی در چنین محیطی انسان را نسبت به همۀ افراد، حتی نسبت به نیکان بدبین می‌کند.[۲۱]
- حسد و کینه؛ زیرا حسود می‌خواهد از این طریق از مقام فرد مورد حسد بکاهد.[۲۲]
- تکبر و غرور؛ فرد متکبر برای تحقیر دیگران متوسل به سوءظن می‌شود.[۲۳]
- اختلال شخصیتی؛ به گفته برخی روانشناسان، این اختلال که در علم روانشناسی از آن به پارانوئید یاد شده است، موجب می‌شود افراد، بدون دلیل گمان کنند که دیگران قصد آزار و فریب آنها را دارند.[۲۴]
آثار و پیامدها
برای سوءظن آثار فردی و اجتماعی متعددی بیان شده است؛ از جمله:
آثار فردی
- از بین رفتن آرامش؛ انسانِ دارای سوءظن، مضطرب است و گمان می‌کند دیگران بر ضد او گام بر می‌دارند و دائماً باید از خود دفاع کند.[۲۵]
- انحراف فکری؛ از امام علی(ع) نقل است: کسی که سوءظن دارد تفکر او خراب می‌گردد.[۲۶]
- از بین رفتن ایمان و عبادات و سنگینی بار گناه؛ همانطور که برخی روایات به آن اشاره دارد.[۲۷]
- ترس، بُخل و حرص که با توجه به برخی احادیث،[۲۸] آنها را نتیجه سوظن به خدا دانسته‌اند.[۲۹]
- تنهایی و از دست دادن دوستان؛ در روایتی از امام علی(ع) آمده است: انسانِ دارای سوءظن، هرگز میان او و دوستانش صلح و صفا برقرار نمی‌شود.[۳۰]
آثار اجتماعی
- تجسس در کار دیگران و ارتکاب غیبت از آنها.[۳۱]
- سرچشمۀ دشمنی، نزاع، جنگ‌ها و ازهم‌پاشیدگی خانواده‌ها.[۳۲]
- عدم درک صحیح اجتماعی؛ بدبینی موجب تحلیل غلط درباره افراد، حوادث و رویدادهای اجتماعی می‌شود.[۳۳]
- مانع همکاری‌های اجتماعی؛ چراکه سوءظن موجب سلب اعتماد به دیگران است.[۳۴] در روایات نیز آمده است: فرد بدگمان، دیگران را خائن می‌پندارد.[۳۵]
راه درمان
امام علی(ع):
ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَی أَحْسَنِهِ حَتَّی یَأْتِیَکَ مَا یَغْلِبُکَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیْرِ مَحْمِلا
(ترجمه: کار برادر دینی‌ات را به بهترین وجه آن تفسیر کن، تا وقتی که راه توجیه بر تو بسته شود، و هیچ گاه به سخنی که از دهان او بیرون آید گمان بد مبر، تا جایی که برای آن سخن توجیه خوبی می‌یابی.)
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۲.
از جمله راه‌های درمان و پیشگیری از سوءظن را موارد زیر دانسته‌اند:
موارد استثناء و جواز سوء ظن
در مواردی سوءظن جایز شمرده شده است؛ از جمله:
- در مسائل امنیتی و اطلاعاتی که به سرنوشت جامعه مربوط است.[۳۹]
- در محیط فاسد؛ امام علی(ع) داشتن حسن‌ظن در جامعه‌ای که اکثر افرادش دچار فسادند را فریفتن خود می‌داند.[۴۰]
- در مواجهه با دشمن؛ چه بسا دشمن دم از صلح، دوستی و تغییر رویه می‌زند، در این صورت نباید حسن‌ظن داشت و سریع به او اعتماد کرد.[۴۱] امام علی(ع) در نامه‌ای به مالک اشتر دستور به احتیاط و ترک حُسْن‌ظن در چنین مواردی داده است.[۴۲]
تک‌نگاری
کتاب سوءظن، نوشته هیئت تحریریه پیام انقلاب در سال ۱۳۶۲ش. این کتاب به بررسی سوءظن به عنوان یکی از موانع رسیدن به اخوّت اسلامی پرداخته است.
پانویس
- ↑ نراقی، معراج السعادة ۱۳۷۸ش، ص۲۳۲.
- ↑ مظاهری، اخلاق در خانه، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۸۱ و ۱۸۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سورهٔ فتح، آیه ۶؛ سورهٔ احزاب، آیه ۱۰؛ سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۳۰.
- ↑ حمیری، قرب الإسناد، ۱۴۱۳ق، ص۲۹.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۷۰.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۷۱.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۷۱.
- ↑ شیرازی، ألف مسألة فی بلاد الغرب، ۱۴۲۸ق، ص۴۶۱.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۳۷۴.
- ↑ شهید ثانی، کشف الریبه، ۱۳۹۰ق، ص۲۰.
- ↑ سوره حجرات، آیهٔ ۱۲.
- ↑ شهید ثانی، کشف الریبه، ۱۳۹۰ق، ص۲۰.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۰.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۷۱، حدیث ۱۹۲۵.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، زندگی در پرتو اخلاق، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، زندگی در پرتو اخلاق، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۰.
- ↑ «بی‌اعتمادی و بدبینی، مهم‌ترین نشانه اختلال شخصیت پارانوئید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۳۶.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۷۰-۷۷۱.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۸۸، حدیث۳۱۵.
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، نامهٔ ۵۳، ص۴۳۰.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۵۸۲.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۷۹.
- ↑ سورهٔ حجرات، آیهٔ ۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، زندگی در پرتو اخلاق، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، زندگی در پرتو اخلاق، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۳۶.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۴۱، حدیث۱۱۸۳.
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۳۶۰، ص۵۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، زندگی در پرتو اخلاق، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۰.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۵.
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۱۱۴، ص۴۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۵.
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، نامهٔ ۵۳، ص۴۴۲.
منابع
- نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- «بی‌اعتمادی و بدبینی، مهم‌ترین نشانه اختلال شخصیت پارانوئید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: ۲۹ فروردین ۱۴۰۳ق، تاریخ درج: ۱۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، محقق و مصحح: رجائی، سید مهدی، دار الکتاب الإسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۸ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، کشف الریبه، بی‌جا، دار المرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیرازی، سید صادق، ألف مسألة فی بلاد الغرب، مصحح: جلال عبد الرزاق معاش، بیروت، دارالعلوم، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، اصفهان، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- قمی، عباس، اخلاق و آداب، قم، نور مطاف، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مظاهری، حسین، اخلاق در خانه، قم، نشر اخلاق، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، زندگی در پرتو اخلاق، قم، نشر سرور، ۱۳۸۶ش.
- نراقی، احمد، معراج السعادة، قم، هجرت، ۱۳۷۸ش.