قبیله طی
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | بنی‌طی |
| نژاد | قحطانی |
| بنیانگذار | طی بن اُدد |
| خاستگاه | یمن |
| زمان اسلام آوردن | سال ۹ هجری قمری |
| مکان استقرار | نَجد یمن • کوفه • شام |
| ویژگی | شجاعت |
| شخصیت‌ها | |
| صحابه | عدی بن حاتم • زید الخیر |
| مشاهیر | حاتم طایی • عمار بن حسان طائی • امیة بن سعد طائی • حابس بن سعد طائی |
قبیله طَیّ از قبایل عرب قحطانی و یمنی‌الاصل هستند که تعدادی از آنها شیعه شدند و بنا‌بر گزارشات تاریخی جزو کارگزاران در حکومت امام علی(ع) بودند. این قبیله در سال ۹ هجری قمری اسلام آوردند. پیامبر اکرم(ص) با هدف تخریب بت و بتخانه فُلْس فرماندهی سریه‌ای را به امام علی(ع) واگذار کرد. با وقوع جنگ، طاییان شکست خوردند و اسلام در ناحیه نَجد گسترش یافت. قبیله طی با سخنرانی و روشنگری عدی بن حاتم در جریان ارتداد برخی اقوام در دوره خلافت ابوبکر مرتد نشدند. بخش بزرگی از طاییان (اهل قبیله طی) به کوفه مهاجرت کردند و در فتوحات مسلمانان نیز نقش داشتند.
عدی بن حاتم از افراد سرشناس این قبیله پس از رحلت پیامبر(ص) جزو یاران خاص و سپس فرماندهان سپاه امام علی(ع) شد. به گزارش ابن‌قتیبه دینوری، از تاریخ‌نگاران، ۳۰۰۰ سوار طایی امام را در جنگ جمل یاری کردند. همچنین جمعی از طاییان در جنگ صفین حضور داشتند. البته در مقابل، برخی از افراد این قبیله به فرماندهی حابس بن سعد طائی در لشکر معاویه حضور داشتند. همچنین زید بن حصین طایی در ماجرای حکمیت بر خلاف نظر امام بر داوری ابوموسی اشعری اصرار داشت و سرانجام به همراه افرادی از این قبیله به خوارج پیوست. احمد پاکتچی، پژوهشگر تاریخ اسلام، اواخر حکومت امام علی(ع) را زمان پایان اقتدار سیاسی قبیله طی دانسته است.
پس از دعوت امام حسن(ع) از مردم برای جنگ با لشکر شامیان و معاویه، عدی بن حاتم در میان سکوت و سستی مردم، آنان را به یاری امام تشویق کرد و خود اولین نفری بود که عازم نخیله شد. عمار بن حسان طائی و امیة بن سعد طائی نیز در شمار اصحاب امام حسین(ع) و شهیدان کربلا گزارش شده‌اند. شیخ طوسی نیز طِرِمّاح بن عدی طائی را از اصحاب امام و مجروحان واقعه کربلا برمی‌شمارد.
معرفی
طَی قبیله‌ای یمنی‌الاصل و از قبایل بزرگ عرب قحطانی است و نسب آن به طَی بن اُدَد می‌رسد.[۱] نام اصلی طی را جُلْهُمَه گفته‌اند.[۲] در دوران جاهلیت تعداد زیادی از طاییان چون عدی بن حاتم طائی، مسیحی بودند.[۳] همچنین در این قبیله بتی با نام فُلْس پرستیده می‌شد[۴] و در شمار اندک قبایلی بودند که در ماه‌های حرام هم می‌جنگیدند.[۵] آنان از قبایل قدرتمند ناحیه نَجد در جنوب عربستان بودند.[۶]
حاتم طایی، ضرب‌المثل جود و سخاوت و عهده‌دار ریاست قبیله بود که پیش از اسلام از دنیا رفت.[۷] فرزندش، عدی بن حاتم را هم بزرگ و رئیس قبیله در جاهلیت و پس از اسلام معرفی کرده‌اند.[۸] طوایف زیادی از طاییان (اهل قبیله طی) در شمال حجاز، عراق و شام پراکنده‌اند که بیشتر آنها با نام قبایل شَمَّر شناخته می‌شوند.[۹]
پذیرش اسلام
قبیله طَی در سال ۹ هجری قمری اسلام آوردند. گروهی از نمایندگان قبیلۀ طی به ریاست زید الخیل به مدینه آمدند و در نزد پیامبر(ص) مسلمان شدند. پیامبر به زید الخیل و همراهانش هدایایی داد و او را زید الخیر نام گذاشت.[۱۰] قبیله طی پیش از اسلام، بتخانه و بت فلس را عبادت می‌کردند. پیامبر(ص) با هدف تخریب آن، فرماندهی سریه‌ای را به امام علی(ع) واگذار کرد. با وقوع جنگ و شکست طاییان، عدی بن حاتم به شام فرار کرد و امام پس از تخریب بتکده همراه با غنایم و اسیرانی چون سَفّانه خواهر عدی بن حاتم به مدینه بازگشت. سفانه از پیامبر(ص) تقاضای آزادی کرد و پیامبر آزادش کرد.[۱۱] او مسلمان شد و نزد برادرش رفت و ماجرا و برخورد پیامبر را برایش تعریف کرد، عدی نیز نزد پیامبر رفت و مسلمان شد.[۱۲]
گزارش شده پیامبر(ص) در رجب از سال ۹ق با نامه‌نگاری به قبایل مختلف ازجمله قبیله طی آنان را برای جنگ تبوک فراخواند.[۱۳] همچنین در سال ۱۰ق عدی بن حاتم را مأمور جمع‌آوری زکات از دو قبیله طی و بنی‌اسد قرار داد.[۱۴]
حضور در جنگ با مرتدان و فتوحات اسلامی
قبیله طی در جریان ارتداد برخی اقوام در دوره خلافت ابوبکر مرتد نشدند.[۱۵] به همین دلیل دیانت آنها را استوار توصیف کرده‌اند. علاوه بر اینکه فرمان‌های پیامبر(ص) به برخی از خاندان طایی را نشان‌دهنده توجه رهبر مسلمانان به این قبیله دانسته‌اند.[۱۶] افراد قبیله طی در زمان خلافت ابوبکر در مقابله و جنگ با مرتدان نیز مشارکت کردند. اگرچه در آغاز این ماجرا آنها هم به فکر ارتداد افتادند؛ ولی با سخنرانی و روشنگری افرادی مانند عدی بن حاتم از این فکر دست برداشتند. سپس با جمع‌آوری مقدار زیادی از زکات شتران نزد خلیفه حاضر شدند و در جنگ با مرتدان شرکت کردند.[۱۷]
با مهاجرت و استقرار طاییان در کوفه گفته شده آنان به لحاظ سیاسی با قبیله مذحج متحد شدند، اگرچه در جنگ‌ها مستقل بودند.[۱۸] برخی گزارش‌های تاریخی از همراهی عدی بن حاتم و افراد قبیله طی با خلافت اسلامی در فتوحات و گسترش جغرافیای مسلمانان خبر می‌دهد.[۱۹]
همراهی با امام علی(ع) در حکومت و جنگ‌ها
شیخ مفید نام عدی بن حاتم طائی، بزرگ قبیله طی را در شمار بیعت‌کنندگان با امام علی(ع) پس از کشته‌شدن عثمان گزارش کرده است.[۲۰] بخشی از این قبیله جزو دوستداران و شیعیان امام شدند[۲۱] و در حکومت و جنگ‌های امام مشارکت داشتند. عبدالرحمن بن جزء طایی، کارگزار امام در منطقه سجستان بود که کشته شد.[۲۲] همچنین امام هنگامی که عازم بصره و جنگ جمل بود لام بن زیاد طائی، برادر مادری عدی بن حاتم را بر فرمانداری مدائن گماشت.[۲۳]
قبیله طی در جنگ‌های دوره حکومت امام علی(ع) به شرح زیر حضور داشت:
جنگ جمل
در آستانه جنگ جمل، عدی بن حاتم طائی با اذن امام علی(ع) نزد قبیله طی رفت و آنان را به یاری ایشان دعوت کرد و آنان اعلام آمادگی کردند. به گزارش ابن‌قُتَیْبه دینوری، تاریخ‌نگار اهل‌سنت، در این جنگ ۳۰۰۰ سوار طایی امام را همراهی کردند.[۲۴] گروهی از آنان پیش از جنگ در ناحیه رَبَذه به نزد امام رفتند و اعلام وفاداری کردند. امام علی(ع) در حق آنها دعا کرد و به ویژگی‌های قبیله طی در پذیرش با میل و رغبت دین اسلام، نبرد با مرتدان و دادن زکات و کمک مالی بر مسلمانان اشاره کرد. سعید بن عبید طایی ایستاد و از حقانیت امام به دلیل فضیلت و نسبتش با پیامبر سخن گفت که دعا و رضایت امام را به دنبال داشت.[۲۵] پس از جنگ جمل جمعی از طائیان در کوفه ساکن شدند و یکی از شاخه‌های اصلی جمعیت آن را تشکیل دادند و در آنجا مسجدی به نام بنی‌عدی نیز ساختند.[۲۶]
جنگ صفین
بر‌اساس گزارشات تاریخی طاییان در جنگ صفین جزو لشکر امام علی(ع) بودند. از خود دلاوری نشان داده و هنگام رویارویی با شامیان رجز می‌خواندند.[۲۷] آنها با اذن امام فردی سخنور را نزد معاویه فرستاده و با تشریح موقعیت امام علی(ع) در تضعیف روحیه معاویه و شامیان کوشیدند.[۲۸] عدی بن حاتم پرچمداری و فرماندهی نظامی طاییان را در این جنگ برعهده داشت. این در حالی است که حابس بن سعد طائی از بزرگان قبیله در رأس گروهی از افراد قبیله‌اش به یاری معاویه در لشکر شام رفت.[۲۹] زید بن حصین طایی در ماجرای حکمیت بر خلاف نظر امام بر داوری ابوموسی اشعری اصرار داشت.[۳۰] گفته شده در این جنگ زید بن حصین شخصیت رقیب عدی بن حاتم در لشکر امام علی(ع) بود که بعدها به همراه افرادی از قبیله طی مانند طُرفة بن عدی فرزند عدی بن حاتم طایی به خوارج پیوستند.[۳۱] همچنین حسان بن شریح طایی[۳۲] و سعید بن عبید طایی[۳۳] از شهیدان جنگ صفین بودند.
جنگ نهروان
گروهی از خوارج در سال ۳۷ق علاوه بر عبدالله بن خباب بن ارت و همسر حامله‌اش، سه زن از قبیله طی را کشتند.[۳۴] این جریان سبب آغاز جنگ نهروان شد.[۳۵] در طرف دیگر زید بن حصین طایی در جمع بزرگان خوارج، نهروان را برای اجتماعشان تعیین کرد. او فرماندهی میمنه لشکر خوارج را بر عهده داشت[۳۶] و در همان جنگ کشته شد.[۳۷] احمد پاکتچی، پژوهشگر تاریخ صدر اسلام اواخر حکومت امام علی(ع) را زمان پایان اقتدار سیاسی قبیله طی دانسته است.[۳۸]
دوران امام حسن(ع)
عدی بن حاتم طائی، بزرگ طاییان در خلافت امام حسن مجتبی(ع) نیز مردم را به پیوستن به سپاه او برای جهاد با معاویه تشویق می‌کرد.[۳۹] امام تصمیم خود برای جنگ با معاویه را در مسجد کوفه اعلام نمود. عدی در میان سکوت و سستی مردم آنان را به همراهی امام فراخواند و خود اولین نفری بود که عازم نخیله شد. به دنبال او عده‌ای از قبیله طی و دیگر قبایل به راه افتادند.[۴۰]
حضور در واقعه کربلا
قبیله طی نقش کمرنگی در واقعه کربلا و یاری امام حسین(ع) داشت. عمار (عامر) بن حسان طائی[۴۱] و امیة بن سعد طائی[۴۲] از افراد قبیله طی در شمار اصحاب امام حسین(ع) و شهیدان کربلا گزارش شده‌اند. شیخ طوسی نیز طِرِمّاح بن عدی طائی را از اصحاب امام و مجروحان واقعه کربلا برمی‌شمارد.[۴۳] با این حال بنا بر گزارش طبری، او راهنمای گروهی از کوفیان برای یاری امام حسین(ع) بود. وی از امام اجازه گرفت تا برای خانواده‌اش خرجی ببرد و سپس برگردد. هنگام بازگشت خبر شهادت امام را دریافت کرد.[۴۴] در جبهه مقابل حکیم بن طفیل طایی را در شمار سپاه عمر سعد و قاتلان حضرت عباس(ع) گزارش کرده‌اند.[۴۵]
به گفته محمدهادی یوسفی غروی (زاده ۱۳۲۷ش) پژوهشگر تاریخ اسلام، عدی بن حاتم طائی در همراهی یا مخالفت با قیام مختار مشارکت نداشت.[۴۶]
پانویس
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۱، ص۲۰۱؛ ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، ۱۴۱۸ق، ص۳۹۷.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۳، ص۲۳۴؛ ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، ۱۴۱۸ق، ص۳۹۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، دار المعارف، ج۱، ص۵۲۲، پاورقی۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۸۴.
- ↑ جوهری، الصحاح، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۸۹۵؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۱۱۹، پاورقی۷.
- ↑ منتظر القائم، نقش قبایل یمنی در دفاع از اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۹۶.
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ق، ج۴، ص۲۲۰ ـ ۲۲۱.
- ↑ واقدی، الرده، ۱۴۱۰ق، ص۶۳، پاورقی؛ علی، المفصل، ۱۳۹۱ق، ج۴، ص۲۲۱.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۵۷۷؛ منتظرالقائم، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت(ع)، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۹۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ص۹۸۴، ۹۸۸ ۹۸۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۲۶، ص۳۳۵ ۳۳۶؛ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۵۸۰ ۵۸۱.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۲۹، ص۱۴۳.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۳، ص۱۴۷؛ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۶۰۰.
- ↑ سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ج۱ ص۴۰۶؛ منتظرالقائم، نقش قبایل یمنی در دفاع از اهل‌بیت(ع). ۱۳۸۰ش، ص۱۴۹.
- ↑ منتظر القائم، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۹۷.
- ↑ واقدی، الرده، ۱۴۱۰ق، ص۶۳ ۶۶.
- ↑ منتظر القائم، نقش قبایل یمنی در دفاع از اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۱۶۲ و ۱۶۳.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۳ش، ص۱۱۳ و ۱۱۴؛ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۳، ص۳۴۸ و ج۱۱، ص۵۴۳.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ۱۳۷۱ش، ص۱۰۴.
- ↑ محرمی، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۲.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۳۸۳.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، دار المعارف، ج۲، ص۲۹۶.
- ↑ ابن‌قتیبه، السیاسة و الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۴، ص۴۷۸؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۲۲۵.
- ↑ لویی، خطط الکوفة و شرح خریطها، ۲۰۰۹م، ص۲۱ - ۲۲ و ۵۴.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۰۶؛ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۵، ص۳۰ ۳۱.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۵.
- ↑ پاکتچی، «نظام قبیله‌ای و خاستگاه خوارج نخستین»، ص۱۰۶.
- ↑ کحاله، معجم قبایل العرب، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۶۹۱.
- ↑ پاکتچی، «نظام قبیله‌ای و خاستگاه خوارج نخستین»، ص۱۰۶.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۱، ص۲۲۹.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۲۲۵؛ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۴، ص۴۷۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۵، ص۸۲.
- ↑ بن‌قتیبه، السیاسة و الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۵، ص۸۵.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۴۶.
- ↑ پاکتچی، «نظام قبیله‌ای و خاستگاه خوارج نخستین»، ص۱۰۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، دار المعارف، ج۳، ص۳۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۷۰.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۱، ص۲۲۹.
- ↑ سماوی، ابصار العین، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۷.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، شریف رضی، ص۷۵.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۴۰۴ ۴۰۷.
- ↑ ابن‌شهر‌آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۱۰۸.
- ↑ یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الإسلامی، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۴۰۶.
منابع
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
- ابن‌شهر‌آشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، السیاسة و الامامة، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌مزاحم منقری، نصر، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، مصر، دار المعارف، چاپ اول، بی‌تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- پاکتچی، احمد، «نظام قبیله‌ای و خاستگاه خوارج نخستین»، دو فصلنامه شناخت، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۵ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، بیروت، دار الملایین، ۱۴۰۷ق،
- دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، قم، شریف رضی، ۱۳۷۳ش.
- زرکلی، خیر‌الدین، الاعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹ق.
- سبحانی، جعفر، فروغ ولایت، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۰ش.
- سماوی، محمد، ابصار العین فی انصار الحسین(ع)، تحقیق: محمدجعفر طبسی، قم، مرکز الدراسات الاسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، شریف رضی، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۱ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۵ش.
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۳۹۱ق.
- کحاله، عمر رضا، معجم قبایل العرب، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۳۷۳ش.
- لویی، ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطها، ترجمه: تقی بن محمد مصعبی، بغداد، الوراق للنشر، ۲۰۰۹م.
- محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- منتظر القائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت(ع)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب الرّدة: مع نبذة من فتوح العراق و ذکر المثنی بن حارثة الشیبانی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الإسلامی، قم، مجمع اندیشه اسلامی، ۱۴۱۷ق.