الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ملاصدرا |
| موضوع | فلسفه و عرفان |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | سید مصطفی محقق داماد |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | بنیاد حکمت اسلامی صدرا |
| تاریخ نشر | فروردین ۱۳۸۲ ش |
اَلَّشواهِدُ الرُّبوبیَّه فِی الْمَناهِجِ السُّلوکیَّه کتابی در فلسفه و حکمت اسلامی، نوشته حکیم و فیلسوف شیعی، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی. این کتاب از مهم‌ترین آثار فلسفی ملا صدرا است؛ چرا که در آن، همه‌اندیشه‌های فلسفی او(در زمینه‌های مختلفِ الاهیات، طبیعیات، نفس، معاد و...) به صورت مختصر بررسی شده است.
کتاب الشواهد الربوبیه را می‌توان چکیده کتاب اسفار هم به شمار آورد؛ هر چند در بخش‌هایی از آن، مطالبی هست که در اسفار و سایر کتب او دیده نمی‌شود. الشواهد الربوبیه امور اعتقادی را با عرفان و تصوف، آمیخته و با شواهدی از آیات قرآن، همراه کرده است. این کتاب در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. ملا هادی سبزواری بر شواهد تعلیقاتی نوشته است.
مؤلف
محمد بن ابراهیم، صدرالدین شیرازی، معروف به صدرالمتألهین یا ملاصدرا، از حکما و فلاسفه قرن یازدهم هجری قمری است. وی حدود ۹۷۹ ه.ق در شیراز به دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتی در شیراز، برای ادامه تحصیل، به اصفهان سفر کرد. او علوم عقلی را از سید محمد باقر معروف به میرداماد و علوم نقلی را از شیخ بهاءالدین محمد عاملی فرا گرفت. سپس به زادگاهش شیراز بازگشت، ولی به جهت حسادت عده‌ای، مجبور به ترک آن دیار و سکونت در یکی از روستاهای قم به نام کهک شد. ملاصدرا سال‌ها در انزوا به تزکیه نفس پرداخت و پس از طی مراحل سیر و سلوک، تا آخر عمر به نگارش تألیفاتی بر اساس مکتب فلسفی نوبنیاد خویش، حکمت متعالیه مشغول شد.[۱]
ساختار و محتوا
الشواهد الربوبیه مشتمل بر پنج بخش بزرگ یا «مشهد» است. هر «مشهد» به چند «شاهد» تقسیم می‌شود و هر «شاهد» نیز چند «اشراق» را در بر می‌گیرد.
مشهد اول: امور عامه
این مشهد درباره امور عامه و حقایق کلیِ مورد نیاز سایر دانش‌ها است. ملاصدرا مطالب این مشهد را در پنج شاهد بیان کرده است. هر شاهد نیز چند اشراق دارد.
شاهد اول، درباره وجود است. مطالبی چون: قابل تعریف نبودن وجود، تحقق و خارجیت وجود، صِرف‌ْبودن وجود، نحوه اتصاف ماهیت به وجود، تبیین اصالت وجود و مقولات ده‌گانه، از مهم‌ترین مسائل این شاهد است که در دوازده اشراق سامان یافته است.
شاهد دوم، در زمینه ارتباط با وجود ذهنی است. ملاصدرا در ضمن ده اشراق، این مسئله را بر طبق مسلک‌های مختلف بررسی کرده و در آخر بنا بر مَشْرَب و روش خویش، وجود ذهنی را اثبات کرده و اشکالات مطرح‌شده بر آن را پاسخ گفته است.
شاهد سوم، واجب الوجود و اوصاف او را در دوازده اشراق، بررسی کرده و سپس به اوصاف خداوند مانند علم و قدرت پرداخته است. در این شاهد همچنین پس از بیان راه‌هایی که برای اثبات خدا و اوصاف و اسماء او، ذکرشده، صدیقین مطرح می‌شود. قاعده بسیط الحقیقه نیز به صورت کامل بیان می‌شود و برای آن برهان ارائه می‌گردد. ملاصدرا از این قاعده، وحدت شخصیِ را اثبات می‌کند.
شاهد چهارم، تکمیل‌کننده مباحث امور عامه است و اموری چون: تقدم و تأخر، وحدت و کثرت، علت و معلول، قوه و فعل، امکان و وجوب و حرکت و سکون را شامل می‌شود. در این شاهد بر مبنای اصالت وجود، بیان می‌شود که وحدت هم مانند وجود، عَرَض و امری زائد بر حقایق خارجی نیست. وحدت در جمیع احکام، با وجود مشترک و از شئون ذاتی آن است. ملاصدرا در بحث حرکت و سکون، به حرکت جوهری باور دارد و تلاش می‌کند بر این مبنا، حدوثِ زمانی عالَم را اثبات کند.
شاهد پنجم، از اعتبارات ماهیت سخن می‌گوید. در این شاهد، تفاوت میان جنس و فصل و نوع و مباحث مربوط به اعتبارات ماهیت به صورت خلاصه، بیان شده است. ملاصدرا در این شاهد، ملاک تشخص و جزئیت را از ناحیه وجود دانسته و شواهدی بر اصالت وجود بیان کرده است. از نظر او هر موجودی که سبب و علت نداشته باشد(مانند خداوند)، تشخصش ذاتی است. تَشَخُّص عقول مجرد، به وسیله وجود ناشی از فاعل تام و واجب است. در تشخص سایر موجودات هم، وضع و جهت و زمان و سایر لوازم مادی دخالت دارد.
مشهد دوم: وجود حق تعالی و خلق دنیا و آخرت
این مشهد وجود حق تعالی و نحوه صدور کَثَرات از او و کیفیت اِنشاء و ایجاد نشأه آخرت و عالَم ماده را در دو شاهد بررسی کرده است.
شاهد اول، درباره صُنع و ابداع حق تعالی است. ذات حق بی نیاز از غیر و قائم به ذات خود است. فاعلیت او هم بر هیچ چیز توقف ندارد؛ وگرنه می‌بایست حقِّ اول، وجود مطلق و مبدأ حقیقی نباشد. اولین موجودی که از حق اول، قبولِ فیض می‌کند، عقل اول است که واسطه صدور کَثَرات از حق می‌باشد. اطاعت عقولِ طولی و عَرْضی از حق اول، فطری است و عصیان در وجود آنها راه ندارد. از نظر ملاصدرا عالَمِ عقول، یک عالم واحد است و هر عقل کلی نسبت به مادونش( مراتب پایین‌تر از خودش)، بسیط الحقیقه و کُلُّ الاشیاء است. به عقیده وی، هر علتِ تامّه‌ای تمامُ و کمالِ معلول خود است.
شاهد دوم، از صُوَر مُفارِق و مُثُل افلاطونی بحث می‌کند. ملاصدرا در این شاهد، مقصود ارسطو و افلاطون و سقراط را از این مطلب که جمیع افراد و انواع مادی، دارای فردی نوری و عقلی هستند، بیان کرده و براهین متعددی بر وجود مُثُل، اقامه نموده و اشکالات ابن سینا به نظریه مُثُل را پاسخ داده است.
مشهد سوم: حقیقت معاد و کیفیت پیدایش روح
این مشهد مسائل مربوط به معاد را در قالب سه شاهد، سامان داده است.
شاهد اول: احوال آنچه علمِ نشئه ثانیه بر آن متوقف است.
شاهد دوم: إنیّت نفس انسانی و احوال او و آنچه از امور قیامت، پیش روی اوست.
شاهد سوم: مجردشدن برای اثبات معاد نفوس.
مشهد چهارم: اثبات حشر اجسام و اجساد
در این مشهد معاد جسمانی، آن‌گونه که دین اسلام تصریح می‌کند، اثبات شده است. این مشهد سه شاهد دارد.
شاهد اول، درباره اثبات نشأه آخرت است. در این شاهد اصول و قواعدی برای حشر اجسام ارائه شده که اساس فلسفه ملاصدرا را تشکیل می‌دهند. در رأس آن اصول، اصالت الوجود قرار دارد. او پس از بیان اصول معاد جسمانی، به بیان تفاوت‌های عالم آخرت و دنیا پرداخته است.
شاهد دوم، از چگونگی جهان آخرت به صورت مفصل سخن می‌گوید. حقیقت مرگ، ماهیت قبر و عذاب و ثواب، بَعث، حشر، احوال سرزمین محشر، صراط، نشر کتب و صحائف، حساب و میزان، نفخ صور، قیامت صغری و کبری، بهشت و جهنم و کیفیت خلود اهل آتش، از مباحث این شاهد است.
شاهد سوم، بار دیگر به توضیح عالم‌های سه‌گانه(عالم دنیا، عالم حساب و جزاء و عالم قرار و آرامش) می‌پردازد. در اشراق اول از انحصار عالم‌های سه‌گانه هستی و در اشراق دوم از نحوه آمدن انسان از عالم روحانی به عالم جسمانی و در اشراق‌های سوم و چهارم، از شیوه برخورد انسان‌ها با ملائکه و اینکه چگونه آنها نفوس آدمیان را به منازل رحمت و یا عذاب سوق می‌دهند، بحث می‌شود.
مشهد پنجم: نبوات و ولایات
این مشهد با روش اهل اشراق و صوفیه، در دو شاهد از نبوات و ولایات بحث می‌کند.
شاهد اول، در زمینه اوصاف نبی و ویژگی‌های او است. نویسنده در این شاهد، در قالب چندین اشراق، نبوت و ویژگی‌های آن را بیان می‌کند. مسائلی چون: درجه نبوت نسبت به سایر درجات انسان، معجزه، وحی، الهام و تعلیم و تفاوت آنها با یکدیگر، چگونگی دریافت وحی توسط پیامبر و ویژگی‌های وی، از مهم‌ترین مطالب این شاهد است.
شاهد دوم، به اثبات نبی و لزوم قوانین آسمانی می‌پردازد. ملاصدرا در این شاهد ضمن اشراقاتی، بر وجود نبی و لزوم قوانین آسمانی در نظام عالم، دلیل آورده و شرایط وجوب اطاعت از او را بیان کرده است. در دیگر اشراقات هم سِرّ تشریع احکام شرعیه، اعم از عبادات و سیاسات و حدود و نکاح و تفاوت نبوت و شریعت و سیاست ذکر شده است.[۲]
شروح و تعلیقات
شروح و تعلیقات زیادی بر کتاب شواهد الربوبیه، نوشته شده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
- حواشی حکیم ملاعلی نوری (م۱۲۴۶ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.
- حواشی حکیم ملاهادی سبزواری به زبان عربی که از جامع‌ترین و دقیق‌ترین حواشی شواهد به شمار می‌آید.
- حواشی عرفانی و فلسفی محمدرضا قمشه‌ای (متوفای ۱۳۰۶ق).
- حواشی علی بن عبدالله مدرس زنوزی(متوفای ۱۳۰۷ق). این حاشیه مربوط به بخش‌های آغازین کتاب است.
- شرح شواهد الربوبیه از میرزا علی اکبر حکمی یزدی.
- مشاهد الألوهیه یا شرح کبیر بر شواهد الربوبیة نوشتهٔ غلامحسین رضانژاد «نوشین».
- ترجمه شواهد الربوبیه از ابوالقاسم یزدی.
- ترجمه و تفسیر شواهد الربوبیه، به قلم جواد مصلح.
پانویس
منابع
- باقری خرمدشتی، با همکاری فاطمه عسگری، کتابشناسی جامع ملاصدرا، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، مقدمه، تصحیح و تعلیق: سیدجلال الدین آشتیانی، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
- صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح، تعلیق و مقدمه: سید مصطفی محقق داماد، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.