شعائر حسینی
شَعائر حسینی مجموعه‌ای از مناسک و آیین‌های مرتبط با امام حسین(ع) است که شیعیان یا غیرشیعیان به‌ویژه در مراسم سوگواری محرم انجام می‌دهند. اندیشمندان شیعی، شعائر حسینی را جزئی از شعائر دینی محسوب کرده و معتقدند تعظیم این‌گونه شعائر همانند تعظیم شعائر الهی مطلوب است. خطابه، مرثیه‌سرایی، نوشتن کتاب و اقامه عزا از مصادیق شعائر حسینی محسوب شده است. به باور پژوهشگران تاریخی، با حاکمیت خاندان‌های شیعی در سرزمین‌های اسلامی و تسهیل اقامه شعائر حسینی، این امر باعث گسترش مذهب امامیه در میان توده مردم شده است.
پژوهشگران دینی با تمسک به آیات قرآن، روایات و ادله عقلی به استخراج دلائلی برای لزوم تعظیم شعائر حسینی دست‌یافته‌اند. به گفته آنان رشد باورهای مذهبی در جامعه با حضور در مراسم سوگواری امام حسین(ع)، اقامه امر به معروف و نهی از منکر، احیای سیره اهل‌بیت(ع) در جامعه و عمل به دستور پیامبر(ص) مبنی بر مودت اهل‌بیت(ع) از جمله این دلائل است. فقهای شیعی نیز با توجه به کارکردهای مثبت شعائر حسینی برای حفظ و رشد جامعه معتقدند که اقامه این شعائر مستحب مؤکد است و در صورت بی‌توجهی برخی از افراد جامعه به آن بر دیگران واجب کفایی است که نسبت به تعظیم این شعائر اقدام کنند.
شعائر حسینی از مصادیق شعائر دینی
اندیشمندان شیعی، شعائر حسینی را جزو شعائر دینی و امور عبادی دانسته‌اند که باعث تقرب به خدا می‌شود.[۱] به گفته برخی از آنان، عزاداری بر امام حسین(ع) از بزرگ‌ترین شعائر دینی محسوب می‌شود[۲] و حتی عده‌ای بودن شعائر حسینی جزو شعائر دینی را از ضروریات مذهب امامیه دانسته‌اند.[۳]
عده‌ای از مفسران شیعی با توسعه در مفهوم و مصادیق شعائر الله، هر چیزی که انسان را به یاد خدا و عظمت او می‌اندازد، آن را نشانه دین خدا (شعائر الهی) می‌دانند،[۴] به همین دلیل گفته شده که شعائر حسینی نیز جزو شعائر دینی است و قائل به تعظیم آن شده‌اند.[۵] به گفته مرتضی مطهری اندیشمند شیعی، عزاداری برای امام حسین(ع) از این جهت که امام حسین(ع) سمبل عدالت و مبارزه با ظلم است، تعظیم شعائر الهی محسوب می‌شود.[۶]
برخی از فقهای شیعی درباره حکم تعظیم شعائر حسینی معتقدند که به دلیل ثمرات زیاد شعائر حسینی برای حفظ مذهب تشیع، تعظیم آن مستحب مؤکد است؛ ولی اگر زمانی در تعظیم آن سستی از طرف شیعیان صورت گرفت، تعظیم آن از باب واجب کفایی خواهد بود.[۷]
تعریف و اقسام
شعائر حسینی را مناسک و آیین‌های عزاداری دانسته‌اند که شیعیان یا دیگر مسلمانان و حتی غیرمسلمانان در مراسم سوگواری امام حسین(ع) و یارانش در عرصه‌های اجتماعی انجام می‌دهند.[۸] اندیشمندان دینی نیز با استناد به آیات و روایات تعدادی از این شعائر را مورد تأیید قرار می‌دهند[۹] و در مقابل، بعضی از آنها را غیرمشروع می‌دانند.[۱۰]
شیخ محمد سند در کتاب خود با عنوان الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، شعائر حسینی را به خطابه (سخنرانی)، سرودن شعر (مرثیه‌سرایی)، نوشتن کتاب و اقامه عزا (مانند گریه بر مصائب امام حسین(ع)، سیاه‌پوشی، زنجیرزنی، مشعل‌گردانی، شبیه‌خوانی، برافراشتن موکب، خراشیدن صورت و قمه‌زنی) تقسیم می‌کند؛[۱۱] اگرچه در نهایت نتیجه می‌گیرد که شعائر حسینی را نمی‌توان محصور در موارد ذکر شده دانست و مصادیق آن بر اساس شرایط زمانی و مکانی توسعه پیدا می‌کند.[۱۲] او معتقد است که شعائر حسینی مرسوم قابلیت نقض و ابرام دارد و باید ضوابط مشروعیت آنها را بررسی کرد.[۱۳]
تأثیر شعائر حسینی بر گسترش تشیع
بر اساس گزارشات تاریخی با ضعیف شدن خلفای عباسی و در مقابل قدرت گرفتن حاکمان آل بویه و حمدانیان در سرزمین‌های اسلامی، این دو سلسله با در پیش‌گرفتن سیاست تسامح مذهبی به ایجاد فضای نسبتا آرامی برای شیعیان کمک کردند تا آنها به بسط و گسترش عقائد خود بپردازند.[۱۴] در این دوران برگزاری عزاداری عاشورا و جشن غدیر حتی در بغداد که مقر حکومت عباسی بود، رواج یافت.[۱۵] به باور پژوهشگران، رواج این‌گونه آیین‌ها به‌ویژه عزاداری روز عاشورا باعث گسترش مذهب امامیه در میان بسیاری از توده‌های مردم شد.[۱۶]
دلائل لزوم تعظیم شعائر حسینی
پژوهشگران دینی برای لزوم تعظیم شعائر حسینی دلائلی را از آیات قرآن، روایات و ادله عقلی استخراج کرده‌اند. رشد باورهای مذهبی در جامعه، اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر، احیای سیره اهل‌بیت(ع) در جامعه و عمل به دستور پیامبر(ص) مبنی بر مودت اهل‌بیت(ع) از جمله این دلائل است.
رشد باورهای مذهبی در جامعه
آیه ۱۲۰ سوره هود که حکایت کردن سرنوشت پیامبران گذشته را برای ثبات‌قدم پیامبر اکرم(ص) در راه تبلیغ دین و همچنین برای انذار مؤمنان مناسب می‌داند،[۱۷] از دلائل مورد استناد اندیشمندان دینی برای تعظیم شعائر حسینی است. بر این اساس گفته شده بیان اهداف امام حسین(ع) از قیامش که معمولا در قالب مراسم سوگواری رخ می‌دهد، بهترین راه انتقال آموزه‌های دینی به اقشار مختلف مردم است که نتیجه آن سازندگی و آماده‌سازی فرد و جامعه برای رشد باورهای مذهبی خواهد بود.[۱۸]
مودت اهل‌بیت(ع)
آیه ۲۳ سوره شوری مبنی بر لزوم مودت اهل‌بیت(ع) از دیگر دلائلی است که در این باره به آنها استناد شده است.[۱۹] مفسران شیعی منظور از واژه «القربی» در آیه مودت را اهل‌بیت(ع) دانسته‌اند که شامل امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و یازده امام از نسل آنها هستند.[۲۰] طبق این استدلال محبت به خاندان رسالت واجب است و اقتضای این دوستی، گریستن در مصیبت آنها و شادمانی در سرور آنان است.[۲۱] محمد محمدی ری‌شهری حدیث‌پژوه شیعه، عزاداری برای اهل‌بیت و از جمله عزاداری بر امام حسین(ع) را از راه‌های اظهار محبت به آنان و از مهم‌ترین مصداق‌های تعظیم شعائر دانسته است.[۲۲]
اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر که به‌عنوان یکی از دلائل اصلی قیام امام حسین(ع) معرفی شده،[۲۳] همچنین از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دلائل تعظیم شعائر حسینی یاد شده است. به گفته محمد سند، بهترین راه تحقق احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه، اقامه شعائر حسینی است.[۲۴]
احیای امر اهل‌بیت(ع)
برخی از پژوهشگران، بزرگداشت شعائر حسینی را ذیل عنوان کلی‌تر احیای امر اهل‌بیت قرار داده‌اند که در چند روایات از امام باقر(ع)[۲۵] و امام رضا(ع)[۲۶] بر آن تأکید شده است. به گفته آنان، تلاش‌گران در راه بسط و نشر معارف اهل‌بیت(ع) که بخشی از آن در قالب اقامه عزای حسینی محقق می‌شود، ذیل رحمت الهی قرار می‌گیرند.[۲۷]
پانویس
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۶۲؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۵، ص۳۷۰؛ احمدی، «الشعائر الحسینیة بین الشرعیة و العقلانیة»، مندرج در سایت نصوص معاصرة.
- ↑ الجوینی، «تاریخ الماتم الحسینی من الشهادة و حتی عصر القاجاری» ص۱۹؛ حسینی و خردمرزی، «اقامه عزا برای امام حسین(ع) از منظر قرآن»، ص۲۳.
- ↑ عبدالنبی التمیمی، الشعائر الحسینیة بین الافراط و التفریط، ۱۴۳۹ق، ص۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۹۶؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۳۹؛ منتظری، رساله مفتوحة (نامه‌ای سرگشاده)، ۱۳۸۵ش، ص۷۱ و ۷۲؛ حسینی و خردمرزی، «اقامه عزا برای امام حسین(ع) از منظر قرآن»، ص۲۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۵، ص۳۷۰.
- ↑ عندلیب همدانی، «بررسی فقهی شیوه‌های مرسوم عزاداری»، مندرج در سایت حوزه؛ قیومی، «شعایر حسینی» مندرج در سایت تبیان.
- ↑ حمزه، «کارکردهای شعائر حسینی در حوزه قدرت اجتماعی در عصر قاجار»، ص۳۹.
- ↑ حمزه، «کارکردهای شعائر حسینی در حوزه قدرت اجتماعی در عصر قاجار»، ص۳۹.
- ↑ حب الله، «نقطه اصلی اختلافات در مساله شعائر حسینی در کجاست؟» مندرج در سایت مجله الکترونیکی اخوت.
- ↑ سند، الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، ۱۴۲۴ق، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ سند، الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، ۱۴۲۴ق، ص۲۲۰-۲۲۱.
- ↑ سند، الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، ۱۴۲۴ق، ص۲۱۹-۲۲۱ و ۲۲۵.
- ↑ حسینی و همکاران، «سیاست‌های حاکمان شیعه در گسترش تشیع...»، ص۴۴۵۲.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۴۰ و ۲۳۶.
- ↑ حسینی و همکاران، «سیاست‌های حاکمان شیعه در گسترش تشیع...»، ص۴۴۵۲-۴۴۵۴ و ۴۴۶۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۷۱.
- ↑ حسینی و خردمرزی، «اقامه عزا برای امام حسین(ع) از منظر قرآن»، ص۳۰-۳۴.
- ↑ حسینی و خردمرزی، «اقامه عزا برای امام حسین(ع) از منظر قرآن»، ص۳۴-۳۷؛ سند، الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، ۱۴۲۴ق، ص۲۰۹.
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۱۹۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۴؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۷۲ و ۵۷۳.
- ↑ حسینی و خردمرزی، «اقامه عزا برای امام حسین(ع) از منظر قرآن»، ص۳۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۱-۱۲.
- ↑ اسفندیاری، عاشوراشناسی، ۱۳۸۷ش، ص۳۳؛ خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۱۳۹۴ش، ص۱۷۹.
- ↑ سند، الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، ۱۴۲۴ق، ص۲۰۸.
- ↑ الکوفی، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه‌السلام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۰۴
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۲۷، ص۹۲.
- ↑ سند، الشعائر الحسینیة بین الاصالة و التجدید، ۱۴۲۴ق، ص۲۱۲-۲۱۳.
منابع
- ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن جوزی، ابوالفرج جمال الدین عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۴ق.
- احمدی، محمدامین، «الشعائر الحسینیة بین الشرعیة و العقلانیة»، مندرج در سایت نصوص معاصرة، تاریخ درج ۳۰ آبریل ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید ۱۱ تیر ۱۴۰۳ش.
- اسفندیاری، محمد، عاشوراشناسی پژوهشی درباره هدف امام حسین(ع)، قم، صحیفه خرد، ۱۳۸۷ش۱۴۳۰ق.
- الجوینی، محمدصالح، «تاریخ الماتم الحسینی من الشهادة و حتی العصر القاجاری»، در کتاب جدل و مواقف فی الشعائر الحسینیة، به کوشش حیدر حب الله، بیروت، دارالهادی، ۱۴۳۰ق.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة، قم، مهر، ۱۴۱۷ق.
- حب الله، حیدر، «نقطه اصلی اختلافات در مساله شعائر حسینی در کجاست؟» مندرج در سایت مجله الکترونیکی اخوت، تاریخ درج ۱۰ اسفند ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید ۱۱ تیر ۱۴۰۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- حسینی، سید محمدرضا و محمدطاهر یعقوبی و مهدی عبادی، «سیاست‌های حاکمان شیعه در گسترش تشیع:مطالعه موردی دولت آل بویه و حمدانیان»، در ماهنامه جامعه شناسی سیاسی ایران، سال پنجم، شماره ۱۱، ۱۴۰۱ش.
- حسینی، فاطمه و نیره پورحمزه خردمرزی، «اقامه عزا برای امام حسین(ع) از منظر قرآن»، در فصلنامه پژوهش‌نامه معارف حسینی، شماره ۵، ۱۳۹۶ش.
- حمزه، حسین، «کارکردهای شعائر حسینی در حوزه قدرت اجتماعی در عصر قاجار»، در فصلنامه پژوهش‌نامه معارف حسینی، شماره ۲۸، ۱۴۰۱ش.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- خامنه‌ای، سید علی، انسان ۲۵۰ ساله، تهران، صهبا، چاپ پنجاهم، ۱۳۹۴ش.
- سند، محمد، الشعائر الحسینیة بین الأصالة والتجدید، قم، دارالغدیر، ۱۴۲۴ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- عبدالنبی التمیمی، زهیر قاسم، الشعائر الحسينية بين الافراط والتفريط، نجف (عراق)، مؤسسة وارث الأنبياء للدراسات التخصصية في النهضة الحسينية، ۱۴۳۹ق.
- عندلیب همدانی، محمد، «بررسی فقهی شیوه‌های مرسوم عزاداری»، مندرج در سایت اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج ۱۷ آذر ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید ۱۲ تیر ۱۴۰۳ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قیومی، حسن، «شعایر حسینی»، مندرج در سایت تبیان، تاریخ درج ۲ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید ۱۲ تیر ۱۴۰۳ش.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق محمد الکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب(ع) للکوفی، قم، مجمع احیای فرهنگ اسلامی، ۱۴۲۳ق/۱۳۸۱ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش،
- منتظری، حسینعلی، رساله مفتوحه (نامه‌ای سرگشاده)، بی‌جا، نشر سایه، ۱۳۸۵ش،