حسن بن محمد دیلمی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | قرن هشتم |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | ارشاد القلوب . غرر الاخبار . اعلام الدین |
حسن‌بن محمد دیلمی محدّث و واعظ امامی در قرن هشتم هجری قمری است. مهم‌ترین اثر وی ارشاد القلوب است که مباحث اعتقادی، اخلاقی و مناقب امیرالمؤمنین را شامل می‌شود. کتاب‌های اعلام الدین، غرر الاخبار و درر الآثار و الاربعون حدیثاً از دیگر آثار اوست. فقهای متأخر از آثار او نقل کرده‌اند.
زندگی‌نامه
از سال و محل تولد و وفات و زندگانی او چیزی دانسته نیست. با توجه به انتسابش به دیلم، باید اهل گیلان در شمال ایران بوده باشد. براساس مطالبی که خود در اعلام الدین نوشته،[۱] پیداست که در فقر و غربت، روزگار را می‌گذراند. با توجه به آنکه دیلمی در غررالاخبار[۲] به گذشت یکصد سال از برافتادن خلافت عباسیان (حک : ۱۳۲ـ۶۵۶) به دست مغولان اشاره کرده و از سوی دیگر ابن‌فهد حلّی در عُدّة الداعی که آن را در ۸۰۱ق نوشته است از ارشادالقلوب دیلمی نقل کرده،[۳] باید زندگانی دیلمی را در قرن هشتم دانست.[۴]
حیات علمی
با توجه به محتوای روایی و اخلاقی آثار دیلمی، حر عاملی [۵] او را «فاضل، محدّث و صالح» خوانده است و علامه مجلسی[۶] و افندی اصفهانی [۷] به تبعیت از او با عنوان «شیخ عارف» از وی نام برده‌اند.
آثار
آثار شناخته‌شده دیلمی که همگی به زبان عربی است عبارت‌اند از:
- اَعلام‌الدین فی صفات‌المؤمنین
این کتاب در موضوع اصول و فروع دین و فضائل و رذائل اخلاق و اعمال است. این کتاب، یکی از مآخذ بحارالانوار و مستدرک الوسائل است.
- غررالاخبار و دُرر الآثار فی مناقب ابی‌الائمة الاطهار
کتابی درباره فضایل امام علی(ع) اثر حسن بن ابی الحسن ديلمى عالم شیعه امامیه در قرن هشتم قمری. محتواى کتاب اعم از مناقب امام علی(ع)است و نویسنده افزون بر این، به مناقب اهل‌بیت(ع)، مثالب و مطاعن دشمنان آنان، نشانه‌هاى امام و مطالب گوناگون ديگر نیز پرداخته است. غررالاخبار از منابع برخی متون شیعی مانند عدة الداعی و بحارالانوار است.
- الاربعون حدیثآ
حدیث نخست این کتاب، حدیث جنود عقل و جهل و حدیث سوم آن حدیث غدیر است.[۸]
از این چهار اثر، ارشادالقلوب (بیروت ۱۳۹۸)، اعلام‌الدین (قم ۱۴۱۴) و غررالاخبار (قم ۱۳۸۵ش) به چاپ رسیده‌اند.
- ارشادالقلوب
این کتاب حاوی مواعظ قرآن و سنت و فضائل امیرالمؤمنین و اهل بیت پیامبر(ص) است. مؤلف، این اثر را برای رهایی مردم از عذاب الهی و تسلط بر قوای غضبیه و شهویه نگاشته است. او در جزء اول کتاب در ۵۴ باب به مواعظ و اندرزهای اخلاقی پرداخته و بخش دوم، در چهار باب به فضائل امیرمؤمنان، قضاوت‌ها و کرامات آن حضرت و صفات و مثالب دشمنانش اختصاص یافته است. ارشاد القلوب، به عنوان کتابی اخلاقی، همواره مورد توجه عالمان دینی بوده و ترجمه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است.
مشهورترین اثر دیلمی ارشادالقلوب است. مجلسی[۹]این کتاب را ستوده و سیدعلی‌خان مدنی [۱۰] ابیاتی در ستایش آن سروده‌است. ارشاد القلوب از منابع حر عاملی در تفصیل وسائل الشیعه [۱۱] و مجلسی در بحارالانوار[۱۲] بوده و شرف‌الدین یحیی بحرانی از شاگردان محقق کرکی، خلاصه‌ای از آن فراهم کرده است [۱۳]
روش‌نگارش
روش دیلمی در آثارش گردآوری احادیث و اشارات اخلاقی برای وعظ و ارشاد بوده است، بااین‌همه فقهای متأخر امامیه همچون بحرانی،[۱۴] صاحب ریاض،[۱۵] آقا رضا همدانی[۱۶] و علی غروی تبریزی[۱۷] در کتب فقهی خود به روایات مذکور در آثار دیلمی استناد کرده‌اند؛ همچنان‌که میرزاحسین نوری بعضی روایات فقهی موجود در آثار دیلمی را در مستدرک‌الوسائل نقل کرده است.[۱۸]
دیلمی طبع شعر نیز داشت و به زبان عربی شعر می‌سرود، چنان‌که در ارشادالقلوب [۱۹] و اعلام‌الدین [۲۰] به مناسبت اشعاری موعظه‌آمیز از خود آورده است.
پانویس
- ↑ دیلمی، اعلام الدین، ص۳۲۶.
- ↑ دیلمی، غرر الاخبار، ص۱۰۱.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ص۲۳۷، ۲۴۱، ۲۶۹.
- ↑ برای رفع التباس او با یک محدّث شیعی قرن پنجم ← آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۵۱۷؛ نیز ← خوانساری، ج۲، ص۲۹۳، که به همنامی دیلمی با حسن‌بن ابی‌الحسن ورامینی معروف به قهرمان که در الفهرست منتجب‌الدین رازی، ص۵۶، از او یاد شده است، اشاره می‌کند.
- ↑ حر عاملی، امل‌الآمل، قسم ۲، ص۷۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۶
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء، ج۱، ص۳۳۸.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۳۳.
- ↑ مدنی، دیوان ابن‌معصوم، ص۵۹۱، ۶۴۲.
- ↑ برای نمونه ← وسائل الشیعه، ج۱، ص۳۸۲، ج۵، ص۱۹۹، ج۱۵، ص۳۱۳.
- ↑ برای نمونه ←بحارالانوار، ج۱۰، ص۱۲۶، ج۱۳، ص۲۱۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۵۱۸، ج۴، ص۴۱۹.
- ↑ برای نمونه ←یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۲، ص۱۴۱، ج۴، ص۱۴۹، ج۷، ص۲۶۰، ۲۸۳.
- ↑ برای نمونه ←علی‌بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ برای نمونه ← رضابن محمدهادی همدانی، مصباح‌الفقیه، ج۲، قسم ۱، ص۱۹۷، قسم ۲، ص۳۹۶.
- ↑ برای نمونه ←علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیت‌اللّه ابوالقاسم خوئی، ج۹، ص۲۱۶.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۵۵، ۲۷۲، ۳۲۹، ۳۶۱، ج۵، ص۱۵۷، ۲۰۷، ۲۷۹.
- ↑ دیملی، ارشاد القلوب،ج۱، ص۱۱۳، ۱۲۷.
- ↑ دیلمی، اعلام الدین، ص۳۳۲.
منابع
- آقابزرگ طهرانی
- ابن‌فهد حلّی، عدّة الداعی و نجاح‌الساعی، چاپ احمد موحدی‌قمی، قم: مکتبة‌الوجدانی، بی‌تا.
- عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
- یوسف‌بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام‌العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
- محمدبن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ? ۱۳۸۵، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
- همو، تفصیل وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۰۹/ ۱۴۱۲؛ خوانساری.
- حسن‌بن محمد دیلمی، ارشادالقلوب، بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
- همو، اعلام‌الدین فی صفات‌المؤمنین، قم ۱۴۱۴.
- همو، غررالاخبار و دررالآثار فی مناقب ابی الأئمة الاطهار، چاپ اسماعیل ضیغم، قم ۱۳۸۵ش.
- علی‌بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل فی بیان احکام‌الشرع بالدلائل، ج۲، قم ۱۴۱۲.
- علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیت‌اللّه ابوالقاسم خوئی، ج۹، ص۱۴۱۴.
- مجلسی.
- علی‌خان‌بن احمد مدنی، دیوان ابن‌معصوم، چاپ شاکر هادی شکر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- علی‌بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
- حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸.
- رضابن محمدهادی همدانی، مصباح‌الفقیه، چاپ سنگی، بی‌جا: مکتبة‌الصدر، بی‌تا.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : مدخل دیلمی، حسن بن محمد از دانشنامه جهان اسلام