علی بن غراب
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | علی بن عبدالعزیز الفزاری الکوفی |
| کنیه | ابوالحسن |
| محل زندگی | بغداد، کوفه |
| وفات | ۱۸۴ق، پس از امام صادق(ع) |
| مذهب | امامیه |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام صادق(ع) |
| راویان از او | عبدالله بن مسکان، محمد بن ابی عمیر، ابان بن عثمان و صفوان بن یحیی |
| اعتبار | ثقه |
| تعداد روایات | ۱۸ مورد |
| تألیفات | کتاب الحدیث در فقه |
| شهرت | ابن غراب |
علی بن غُراب یا علی بن عبدالعزیز فزاری از اصحاب امام صادق(ع) و از بزرگان و محدثان شیعه قرن دوم هجری قمری است. در منابع شیعه و اهل سنت به روایات نقل شده از او اشاره شده است. وی را نویسنده یکی از کتاب های اصول حدیثی در زمینه فقه نیز دانسته‌اند. وی معتقد بود که امام صادق(ع) از جانب خداوند سخن گفته و او بهترین جعفرها می‌باشد.
در کتاب‌های رجالی به چندین نفر با نام «علی بن عبدالعزیز» با پسوندهای مختلف اشاره شده که این موضوع سبب اختلاف نظر در بین رجالیان شده است به گونه‌ای که برخی او را از اصحاب امام باقر(ع) نیز دانسته‌اند.
ابن ندیم با شیعه خواندن او معتقد است که روایات فقهی را از ائمه(ع) نقل کرده است. عالمان شیعه چون عبدالله مامقانی او را امامی مجهول الحال قلمداد کرده‌اند. عالمان اهل سنت نیز به شیعه بودنش اشاره کرده و او را ثقه و احادیث او را صحیح دانسته‌اند؛ هر چند تعدادی از آنها او را به خاطر شیعه بودنش مورد طعن قرار داده‌اند.
معرفی اجمالی
علی بن غراب الفزاری الکوفی[۱] المحاربی[۲] یا علی بن عبدالعزیز الفزاری[۳] معروف به ابن غراب،[۴] نویسنده و محدث[۵] و از بزرگان شیعه[۶] قرن دوم هجری قمری دانسته شده است. برای او نام‌های دیگری چون علی بن ابی الولید[۷] و ابن ابی المغیره الازدی[۸] نیز ذکر شده است. در اینکه کنیه او ابوالحسن[۹] یا ابوالولید[۱۰] و یا ابویحیی است[۱۱] اختلاف نظر وجود دارد.
شیخ طوسی[۱۲] و به تبعیت از او عالمان دیگر،[۱۳] ابن غراب را از اصحاب امام صادق(ع) و نویسنده کتابی از اصول حدیثی[۱۴] با عنوان «الحدیث»[۱۵] در زمینه فقه دانسته‌اند؛[۱۶] چنانکه او را از بهترین محدثان امامیه قلمداد کرده‌اند.[۱۷] او سخنان امام صادق(ع) را از جانب خداوند می‌دانست،[۱۸] و در برخی موارد قبل بیان روایت از امام، او را بهترین جعفرها قلمداد می‌کرد.[۱۹]
علی بن غراب از کوفه به بغداد آمد و به نقل روایت پرداخته[۲۰] و منصب قضاوت را بر عهده گرفت.[۲۱] ابن سعد نویسنده کتاب الطبقات الکبری[۲۲] و دیگران[۲۳] زمان مرگ او را در سال ۱۸۴ق و در شهر کوفه دانسته‌اند.
اشتراک نام در چند نفر
مشترک بودن نام علی بن عبدالعزیز در چند نفر[۲۴] سبب اختلاف نظر در بین رجالیان شده است.
نجاشی،[۲۵] برقی[۲۶] و شیخ صدوق به نام علی بن عبدالعزیز بدون پسوند، اشاره کرده‌اند؛ اما در رجال شیخ طوسی این نام با پسوندهای مختلفی آمده است؛ به‌گونه‌ای که یکبار این نام با پسوند کوفی از اصحاب امام باقر(ع)[۲۷] و در موارد دیگر با پسوندهایی چون فزاری،[۲۸] المزنی الکوفی[۲۹] و الاموی کوفی[۳۰] و حتی در یک مورد بدون پسوند ذکر شده[۳۱] که همگی از اصحاب امام صادق(ع) دانسته شده‌اند؛[۳۲] همین امر سبب شده که برخی از محققان، پسوندها را در یک نفر جمع کرده[۳۳] و حتی او را از اصحاب امام باقر(ع) نیز بدانند.[۳۴]
شوشتری نویسنده قاموس الرجال معتقد است که این پسوندها در یک نفر جمع نمی‌شود و قطعا افراد متفاوتی خواهند بود؛[۳۵] چنانکه برخی دیگر آنها را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داده‌اند.[۳۶]
وجود چندین علی بن عبدالعزیز سبب شده است که برخی از رجالیان او را مجهول‌الحال بدانند.[۳۷] برای مثال، مامَقانی هرکسی را که به این نام خوانده شده، قابل توثیق ندانسته و مُهمل شمرده است؛ زیرا معتقد است که این اشخاص را نمی‌شود از هم تمیز داد.[۳۸]
مذهب
ابن ندیم نام او را به عنوان یکی از بزرگان شیعه که روایات فقهی را از ائمه(ع) نقل کرده، آورده است.[۳۹] بسیاری از عالمان اهل‌سنت او را شیعه[۴۰] و حتی شیعه غالی[۴۱] معرفی کرده‌اند. نویسنده مستدرکات علم رجال الحدیث او را به خاطر شیعه بودنش از بزرگترین مذمومین نزد اهل سنت دانسته است.[۴۲]
مامقانی معتقد است که از ظاهر کلام نجاشی و شیخ طوسی چنین برداشت می‌شود که او امامی مذهب باشد.[۴۳] عده‌ای با توجه به پاره‌ای از روایات منقول از ابن غراب معتقدند که او سنی مذهب بوده است؛[۴۴] هر چند مامقانی این نوع برداشت را رد کرده و قول ابن ندیم مبنی بر شیعه بودن او را با توجه به متقدم بودن ابن ندیم بر دیگران، دلیل بر شیعه بودن و حداقل دلیل بر حُسن او عنوان کرده است.[۴۵]
برخی از محققان به روایات دیگری از او اشاره کرده که شیعه بودنش را اثبات کرده و آن را دلیلی بر حُسن و کمال او قلمداد کرده‌اند.[۴۶]
شوشتری همه کسانی را که در کتاب رجال طوسی با نام علی بن عبدالعزیز آمده را از رجال شیعه ندانسته و معتقد است که آمدن نام آنها در رجال شیخ طوسی دلیل بر شیعه بودن آنها نخواهد بود؛ زیرا رجال شیخ، عام بوده و شامل تمامی اصحاب امامان از مذاهب مختلف می‌شود.[۴۷]
راوی حدیث
نام او به عنوان راوی حدیث در رجال نجاشی[۴۸] و رجال برقی آمده[۴۹] و روایاتی از او در کتب شیعه[۵۰] و صحاح سته اهل سنت نقل شده است.[۵۱] که این موضوع مورد توجه خلیل بن ایبک صفدی نویسنده کتاب الوافی بالوفیات قرار گرفته است.[۵۲]
علاوه بر ذکر روایت از امام صادق(ع)، راویتی از امام رضا(ع) نیز به او منسوب شده است.[۵۳] برخی از محققان تعداد روایات او را ۱۸ مورد دانسته‌اند.[۵۴] تعدادی از اصحاب اجماع چون عبدالله بن مسکان، محمد بن ابی عمیر، ابان بن عثمان و صفوان بن یحیی از او روایت نقل کرده‌اند.[۵۵]
وثاقت
شیخ صدوق ابن غراب را از معتمدین[۵۶] و کتابش را مورد اعتماد[۵۷] دانسته است. نقل روایت برخی از افراد چون احمد بن محمد بن عیسی از او که تنها از افراد ثقه روایت نقل می‌کنند را دلیل بر توثیق او دانسته‌اند.[۵۸]
در مورد وثاقت او میان اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد. بیشتر اهل سنت او را محدثی صدوق، ثقه و قابل اطمینان و احادیث او را صحیح پنداشته‌اند. تعدادی از اهل سنت، شیعه بودنش را دلیلی بر ضعف او دانسته و وی را متهم به تدلیس در حدیث کرده‌اند؛ اما برخی از آنها او را علی‌رغم شیعه دانستنش، ثقه و محدثی صدوق معرفی کرده‌اند.[۵۹]
پانویس
- ↑ حسینی، التذکرة بمعرفة رجال الکتب العشرة، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۰۷؛ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۴۲۳.
- ↑ نجف، الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۵؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۸.
- ↑ طوسی، الفهرست، بیروت، ص۲۸۰؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۱۴۲-۱۴۳؛ قهپایی، مجمع الرجال، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ نجف، الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۵۷.
- ↑ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۹۹.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۳۶۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۵۱۶.
- ↑ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۹۸.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۲۱، ص۳۸۰.
- ↑ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۷۶؛ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۳۵۱؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۵۳۰.
- ↑ طوسی، الفهرست، بیروت، ص۲۸۰؛ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۷، ص۴۳۲؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۸۹؛ خدامیان آرانی، فهارس الشیعة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۵۷۲؛ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۷۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۳۵۰.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ص۳۰۸.
- ↑ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۳۴؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۷، ص۱۸.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۲۵۰، ۲۹۱؛ بروجردی، جامع أحادیث الشیعة، ۱۳۸۶ش، ج۲۲، ص۷۱۰.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۴۵؛ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۱۱؛ نجف، الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۵۷.
- ↑ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۱۱؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۲۱، ص۳۸۰.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۶۳.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۲۱، ص۳۸۰؛ ابن العماد الحنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۸۲؛ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ مرتضی، زبدة المقال، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۶۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۶.
- ↑ برقی، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۲۵.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۱۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۶.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۶.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۲۹۵.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۴۹۲.
- ↑ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۷۶؛ نراقی، شعب المقال، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۰.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۴۹۲.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۸۹؛ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۷۶؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۲۶، ص۲۲۳؛ قهپایی، مجمع الرجال، ۱۳۸۴ش، ج۴، الفهرس، ص۱۵، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ مرتضی، زبدة المقال، ۱۴۲۶ق، ص۶۳، ۷۰؛ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۲۹۵.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ص۳۰۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: مظفر، الإفصاح، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۱۹۸-۲۰۱.
- ↑ ابن العماد الحنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۸۲.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۴۲۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۲۹۵، ۳۰۱.
- ↑ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۳۰۱.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۴۲۳.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۴۹۲-۴۹۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۶.
- ↑ برقی، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۲۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۲، ج۵، ص۷۲؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۳۴؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۲۵۰، ۲۹۱؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۷، ص۱۸؛ بروجردی، جامع أحادیث الشیعة، ۱۳۸۶ش، ج۲۲، ص۷۱۰.
- ↑ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۰۳، ج۴، ص۱۰۹؛ نسایی، سنن نسایی، عمان، ج۳، ۲۸۴، ج۵، ص۴۳۹، ۴۶۸.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۲۱، ص۳۸۰.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۴۲۳ از تاریخ بغداد؛ نجف، الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ مرتضی، زبدة المقال، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۶۳.
- ↑ مظاهری، الثقات الأخیار، ۱۴۲۸ق، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۴۲۳. به نقل از شیخ صدوق.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۲۶، ص۲۲۴. به نقل از شیخ صدوق.
- ↑ مظاهری، الثقات الأخیار، ۱۴۲۸ق، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۴۵-۴۷؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۲، ص۳۰۵-۳۰۶؛ مظفر، الإفصاح، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۱۹۸-۲۰۱.
یادداشت
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- ابن العماد الحنبلی، ابوالفلاح عبدالحی بن احمد العکری، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، بیروت،دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، ۱۳۲۵ق.
- ابن ماجه، محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۸ق.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت،دار المعرفة، بی‌تا.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم...، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت،دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- برقی، احمد بن محمد، کتاب الرجال، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
- بروجردی، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، ۱۳۸۶ش.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۳۷۷ش.
- حسینی، محمد بن علی، التذکرة بمعرفة رجال الکتب العشرة، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۴۱۸ق.
- خدامیان آرانی، مهدی، فهارس الشیعة، قم، موسسة تراث الشیعة، ۱۴۳۱ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شبستری، عبدالحسین، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، قم، مؤسسة النشرالإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، نجف اشرف، مکتبة المرتضویة، بی‌تا.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دارالنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۱ق.
- قهپایی، عنایةالله، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، رحلی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مرتضی، بسام، زبدة المقال من معجم الرجال، بیروت،دار المحجة البیضا، ۱۴۲۶ق.
- مظاهری، حسین، الثقات الأخیار من رواة الأخبار، قم، موسسة الزهراء(ع) الثقافیة الدراسیة، ۱۴۲۸ق.
- مظفر، محمد حسن، الإفصاح عن أحوال رواة الصحاح، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، ۱۴۲۶ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- نجف، محمد مهدی، الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا(ع)، ۲جلد، مشهد، المؤتمر العالمی للإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۷ق.
- نراقی، ابوالقاسم بن محمد، شعب المقال فی درجات الرجال، قم، کنگره بزرگداشت محققان ملامهدی و ملااحمد نراقی چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.
- نسائی، احمد بن علی، المجتبی من السنن (المشهور بسنن النسائی)، عمان، بیت الأفکار الدولیة، بی‌تا.
- نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مولف، ۱۴۱۴ق.
- نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.