تبصرة المتعلمین فی احکام الدین (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | فقه |
| سبک | فقه فتوایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه الأعلمی للمطبوعات |
| محل نشر | بیروت |
| وبسایت ناشر | http://alaalami.ir/product/noaman-283/ |
| ترجمه فارسی | |
| مترجم | ابوالحسن شعرانی |
| نسخه الکترونیکی | تبصرة المتعلمین فی احکام الدین |
تَبصِرَةُ المُتَعلِّمین فی اَحکامِ الدین کتابی فقهی به زبان عربی نوشته علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) است. سبک این نوشتار، فقه فتوایی است و همه ابواب فقهی را به‌صورت خلاصه در بر دارد. پیراستگی از احکام و فروع زائد فقهی، از ویژگی‌های این اثر بیان شده است.
این کتاب، نسخه‌های خطی متعددی دارد که بر قدیمی‌ترین نسخه آن، دستخط نویسنده و فرزندش مبنی بر تأیید نوشتار دیده می‌شود. حاشیه‌ها و شرح‌های مختلفی، مانند فقه الصادق(ع)، اثر سید محمدصادق روحانی بر تبصرة المتعلمین نوشته شده و افرادی چون ابوالحسن شعرانی این اثر را به زبان فارسی ترجمه کرده‌اند.
درباره مؤلف
حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (۶۴۸-۷۲۶ق) معروف به علامه حلّی از فقیهان و متکلمان شیعه در قرن هشتم هجری قمری بود.[۱] محقق حلی و سید ابن طاووس از مشهورترین اساتید و قطب‌الدین رازی و فخرالمحققین از معروف‌ترین شاگردان وی بودند.[۲] برای حضور او در ایران و در دربار سلطان محمد خدابنده نقش مؤثری در ترویج مذهب شیعه در ایران گزارش شده است.[۳]
علامه حلی، کتاب‌های بسیاری در رشته‌های مختلف مانند فقه، کلام، تفسیر، منطق، اصول و رجال نگاشته است؛ از جمله منتهی المطلب، تذکرة الفقهاء، الجوهر النضید، خلاصة الاقوال، کشف المراد، قواعد الاحکام و مختلف الشیعة.[۴]
معرفی و جایگاه
تبصرة المتعلمین فی احکام الدین کتابی فقهی است که به زبان عربی و به‌سبک فقه فتوایی نوشته شده و همه ابواب فقهی را در بر دارد.[۵] این کتاب از مهمترین و معروف‌ترین آثار فقهی قرن هشتم قمری به‌شمار آمده است.[۶] فقیهان، همواره به این اثر توجه داشته و آن را در محیط‌های علمی تدریس کرده‌اند.[۷] به‌گفته برخی از پژوهشگران، کتاب تبصرة المتعلمین برای طلاب مُبتدی علوم دینی تدوین شده،[۸] چنان‌چه علامه خود در مقدمه بدان تصریح کرده است. [۹][یادداشت ۱] این اثر مختصرترین کتاب فقهی علامه حلی به‌شمار می‌آید.[۱۰]
ویژگی‌ها
ابوالحسن شعرانی این کتاب را از احکام و فروع زائد فقهی پیراسته می‌داند.[۱۱] برخی از فضلا باشمارش کردن مسائل تبصره معتقدند بر خلاف حجم اندک کتاب، چهار هزار مسئله فقهی در آن بیان شده است.[۱۲] به‌گفته آقابزرگ تهرانی، این اثر به‌دلیل داشتن عبارت‌های کوتاه و روان، همواره مورد توجه فقیهان بوده و از همین رو شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی بر آن نوشته شده است؛[۱۳] در مقابل سید مصطفی محقق داماد، از فقیهان معاصر معتقد است بر خلاف مختصر بودن مباحث کتاب و پرهیز نویسنده از طرح مباحث مفصل، چه‌بسا بعضی از عبارت‌های آن دشوارتر از عبارت‌های نویسنده در دیگر کتاب‌ها باشد.[۱۴]
نگاهی به محتوا
آغاز کتاب با مباحث مربوط به طهارت است که با تقسیم آب به مطلق و مضاف شروع شده است. و آب مطلق را آبی دانسته که بدون هیچ قیدی به آن آب گفته می‌شود و نمی‌توان اسم آب را از آن جدا کرد بر خلاف آب مضاف. نویسنده طهارت را در لغت به‌معنای نظافت و در اصطلاح شرع چیزی دانسته که بتوان با آن نماز خواند یعنی: وضو، غسل و تیمم.[۱۵]
پایان‌بخش کتاب، مسائل مربوط به دیه پدر و پسر است؛ هر گاه یکی از آن دو دیگری را عمداً بکشد. دیه از قاتل گرفته می‌شود ولی قاتل ارث نمی‌برد و اگر وارث نداشته باشند، دیه در اختیار امام قرار می‌گیرد؛ و اگر قتل غیرعمدی باشد، دیه بر عهده عاقله است.[۱۶][یادداشت ۲]
علامه حلی، تبصره را در ۲۵ ربیع الثانی سال ۷۵۹ق در شهر حله به پایان برده است.[۱۸]
نسخه‌ها
سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی، کتاب‌شناس و نسخه‌شناس شیعه، برای کتاب تبصرة المتعلمین ۲۳ نسخه خطی برشمرده و کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد، کتابخانه امیرالمومنین در نجف، کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران در تهران و کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم را از محل‌های نگهداری این نسخه‌ها معرفی کرده است.[۱۹] بر اساس گزارش محقق طباطبایی، بر قدیمی‌ترین نسخه کتاب که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می‌شود، دستخط نویسنده و فرزندش (فخرالمحققین)، مبنی بر تأیید نوشتار دیده می‌شود.[۲۰]
شرح‌ها و حاشیه‌ها
حاشیه‌ها و شرح‌های متعددی بر کتاب تبصرة المتعلمین نوشته شده است؛ به‌گونه‌ای که آقابزرگ تهرانی معتقد است حاشیه‌های فتوایی نوشته شده بر این اثر چنان زیاد است که قابل ذکر نیست.[۲۱] بعضی از شرح‌ها خود عنوان مستقلی دارند و برخی دیگر دارای عنوان مستقل و جداگانه‌ای نیستند.[۲۲] آقابزرگ در الذریعه تقریبا پنجاه شرح برای تبصرة المتعلمین ذکر کرده است.[۲۳] از جمله این شروح می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- شرح تبصرة المتعلمین، اثر آقا ضیاء عراقی
- نصرة المستبصرین، نوشته محمدحسن شریعتمدار
- التکملة، به قلم اسماعیل تبریزی
- نفائس التذکرة، اثر محمدرضا غروی نجفی
- نهایة التذکرة، تألیف علی بن جواد مرندی
- کفایة المحصلین، اثر محمدعلی مدرس تبریزی
- حلیة المجتهدین، به قلم سید مهدی حسینی قزوینی[۲۴]
- تبصرة الفقهاء بین الکتاب و السنة علی تبصرة المتعلمین، نوشته محمد صادقی تهرانی[۲۵]
- صراط الیقین فی شرح تبصرة المتعلمین، نوشته احمد بن زین‌الدین احسائی[۲۶]
- فقه الصادق(ع)، تألیف سید محمدصادق روحانی.[۲۷]
ترجمه
ابوالحسن شعرانی کتاب تبصره را به فارسی ترجمه کرده و در مواردی حاشیه‌هایی بر آن نگاشته است.[۲۸] این ترجمه که عنوانش همان عنوان عربی کتاب است، به‌کوشش کتابفروشی اسلامیه تهران در سال ۱۳۷۷ش به چاپ پنجم رسیده است.[۲۹] حمید نیک‌فکر در اثر دیگری با نام «تبصرة المتعلمین فی احکام الدین با ترجمه روان»، این کتاب را به فارسی برگردانده و انتشارات چتر دانش آن را در سال ۱۳۹۶ش چاپ کرده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۹۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۴۰۱ و ۴۰۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۷۹ و ۲۸۰.
- ↑ مدرس ، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۱۷۲-۱۷۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۲۱.
- ↑ آرین‌جاه، «آشنایی با چند کتاب فقهی از علامه حلی»، ص۵۱.
- ↑ «پاسداران بزرگ اسلام(۹)؛ علامه حلی»، ص۶۴.
- ↑ فاضل استرآبادی، «شخصیت و جایگاه علامه حلی (ره) در فقه»، ص۱۸۲.
- ↑ علامه حلی،تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱۷ ص۱۴.
- ↑ «پاسداران بزرگ اسلام(۹)؛ علامه حلی»، ص۶۴.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۳۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۳۳.
- ↑ «آیت‌الله محقق داماد: آشنایی فقهای امروز با نظام‌های مکاتب غیرشیعی ضروری است»، پایگاه خبری شفقنا.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۵-۱۶.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۷۴.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۹۹.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ طباطبایی، مکتبة العلامة الطباطبایی، ۱۳۷۴ش، ص۷۳-۷۶.
- ↑ طباطبایی، مکتبة العلامة الطباطبایی، ۱۳۷۴ش، ص۷۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۳۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۳۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۲۱-۳۲۳ و ج۱۳، ص۱۳۳-۱۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۲۱-۳۲۳.
- ↑ صادقی تهرانی، تبصرة الفقهاء، ۱۳۸۰ش.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۳۹.
- ↑ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۳۵ق.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۷۷ش.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۷۷ش.
- ↑ نیک‌فکر، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین با ترجمه روان، ۱۳۹۶ش.
یادداشت
منابع
- آرین‌جاه، علی‌رضا، «آشنایی با چند کتاب فقهی از علامه حلی»، رهنامه پژوهش، شماره ۱۱، بهار ۱۳۸۷ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- «پاسداران بزرگ اسلام(۹)؛ علامه حلی»، پاسدار اسلام، شماره ۹، شهریور ۱۳۶۱ش.
- حاتمی، اعظم، «آیت‌الله محقق داماد: آشنایی فقهای امروز با نظام‌های مکاتب غیرشیعی ضروری است»، در سایت شفقنا، تاریخ درج: ۱۴ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۴ اردیبهشت، ۱۴۰۱ش.
- خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- روحانی، سید صادق، فقه الصادق(ع)، قم، آیین دانش، ۱۴۳۵ق.
- صادقی تهرانی، محمد، تبصرة الفقهاء بین الکتاب و السنة علی تبصرة المتعلمین، تهران، امید فردا، ۱۳۸۰ش.
- طباطبایی، عبدالعزیز، مکتبة العلامة الطباطبایی، قم، موسسة آل البیت علیهم السلم لاحیاء التراث، ۱۳۷۴ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- فاضل استرآبادی، محمد، «شخصیت و جایگاه علامه حلی (ره) در فقه»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۹، بهار ۱۳۷۶ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- نیک‌فکر، حمید، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین با ترجمه روان، تهران، چتر دانش، ۱۳۹۶ش.