آیه الرجال قوامون علی النساء
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه الرجال قوامون علی النساء |
| واقع در سوره | نساء |
| شماره آیه | ۳۴ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | مسائل سرپرستی خانواده |
| سایر | احکام نشوز |
| آیات مرتبط | آیه ۱۲۸ سوره نساء |
آیه اَلرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ (نساء: ۳۴)، به سرپرستی و ریاست مردان بر زنان در خانواده (قوامیت مردان بر زنان) اشاره دارد. در این آیه، همچنین به وظایف زن و شوهر نسبت به یکدیگر، پرداخته شده است؛ مانند تأمین هزینههای زندگی از طرف مرد و حفظ اموال و ناموسِ مرد از طرف زن. در منابع اهلسنت، شأن نزولهای مختلفی برای این آیه نقل شده که مورد نقد مفسران شیعه قرار گرفته است.
بهگفته مفسران شیعه، آیه سه مضمون اصلی دارد: اول، تبیین نقش مرد در سرپرستی خانواده با تأکید بر قوامیت بهمعنای مدیریت، تکفل و مراقبت، دوم، اشاره به وظایف متقابل زن و شوهر شامل نفقه و حفظ شأن خانواده؛ و سوم، ارائه راهکارهایی برای مواجهه با نافرمانی همسر، با ترتیبی از موعظه تا ترک بستر و در نهایت تنبیه خفیف، با قید رعایت عدالت و پرهیز از خشونت آسیبزا.
در میان مفسران شیعه، محمد صادقی تهرانی و سید حسن مصطفوی، معتقدند که این آیه نه حاوی سرپرستی و ولایت مردان بر زنان، بلکه بیانگر لزوم کارگزاری و انجام امور زنان توسط مردان است. اثر مستقل «رساله بدیعه» از سید محمدحسین حسینی طهرانی، به تحلیل فلسفی و فقهی این آیه پرداخته است.
متن، ترجمه و معرفی
﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا ٣٤﴾ [نساء:34]
﴿مردان سرپرست زنانند به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز] به دلیل آنکه از اموالشان خرج میکنند پس زنان درستکار فرمانبردارند [و] به پاس آنچه خدا [برای آنان] حفظ کرده اسرار [شوهران خود] را حفظ میکنند و زنانی را که از نافرمانی آنان بیم دارید [نخست] پندشان دهید و [بعد] در خوابگاهها از ایشان دوری کنید و [اگر تأثیر نکرد] آنان را ترک کنید پس اگر شما را اطاعت کردند [دیگر] بر آنها هیچ راهی [برای سرزنش] مجویید که خدا والای بزرگ است ٣٤﴾
سوره نساء: آیه ۳۴
آیه الرجال قوامون علی النساء، سیوچهارمین آیه سوره نساء است که به سرپرستی و مدیریت مردان بر زنان[۱] و سرپرستی در خانواده[۲] اشاره دارد. گفته شده که خداوند در این آیه به بررسی جایگاه، مسئولیت و وظایف مرد در خانواده پرداخته، و همچنین وظایف متقابل زن در مقابل همسر و همچنین راهکار حفظ خانواده از فروپاشی بیان شده است.[۳]
شأن نزول
تفاسیر اهلسنت دو سبب نزول برای آیه الرجال قوامون علی النساء ذکر کردهاند:
- سعد بن ربیع از بزرگان انصار زنش حبیبه را به دلیل نافرمانی سیلی زد. حبیبه به همراه پدرش نزد پیامبر(ص) شکایت کرد و پیامبر(ص) فرمود: زن حق قصاص دارد. هنگام بازگشت حبیبه، این آیه نازل شد و پیامبر(ص) فرمود: بازگردید که ما چیزی اراده کردیم، ولی خواست خدا چیز دیگری بود و آنچه خدا خواهد بهتر است.[۴]
- به گفته فخر رازی، آنچه سبب نزول این آیه شده، سؤال و سخن زنان درباره بیشتر میراث بردن مردان بوده، که این آیه در جواب آن سخنان، پرداخت مهریه و نفقه توسط مردان را علت این ارثبری بیشتر دانسته است.[۵]
سید محمدحسین طباطبائی، بر آن است که روایاتِ شأن نزول اول (کتک خوردن حبیبه توسط همسرش سعد بن ربیع) دارای اشکال است؛ زیرا بر فرض صحت این روایات، اولاً پیامبر(ص) حکم نکرده و فقط جواب سؤال را داده، چرا که برای صدور حکم، دو طرف باید در محکمه حاضر باشند؛ ثانیاً بیان این شأن نزول تخطئه رسول خدا(ص) خواهد بود؛ زیرا میخواهد بگوید پیامبر حکمی کرده که اشتباه است و این با عصمت پیامبر(ص) منافات دارد؛ بنابراین چنین شأن نزولی قابل قبول نخواهد بود.[۶]
محتوای آیه
گفته شده که آیه الرجال قوامون علی النساء حاوی مطالبی از جمله سرپرستی و ریاست مردان بر زنان در خانواده (قوامیت مردان بر زنان)، تأمین هزینههای زندگی، وظایف متقابل همسران و راهکارهای حفظ خانواده از فروپاشی در صورت نشوز زنان است.[۷]
سرپرستی و ریاست در خانواده
مفسران فراز «الرجال قوامون علی النساء» در آیه ۳۴ سوره نساء را به سه رویکرد کلی تفسیر کردهاند:
- بسیاری از متفکران و مفسران شیعه، چون شأن مرد را شأن مدیریت خانواده دانستهاند، از مفهوم قوّامون تحت عناوینی چون سرپرستی و قیمومت،[۸] ولایت،[۹] سلطه[۱۰] یاد کردهاند.
- محمد صادقی تهرانی، قوامیت را به مفهوم قیام به امر، مراقبت، تکفل امور زنان و کارگزاری دانستهاند.[۱۱] سید حسن مصطفوی نیز بر آن است که آیه قوامیت فقط بر قیام کردن به امور زنان دلالت دارد، نه سلطه بر آنها.[۱۲]
- برخی دیگر از مفسران با تلفیق دو دیدگاه قبلی (ریاست و کارگزاری) بر این باورند که قوامیت فقط سرپرستی بهمعنای امر و نهی نیست، بلکه همچنین اعتنا به شأن زنان و رسیدگی به امورشان است.[۱۳]
وظایف متقابل همسران
بنابر گفته مفسران شیعه، در بخش دیگری از آیه ۳۴ سوره نساء (وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ)، خداوند به وظایفی که زن و شوهر نسبت به همدیگر دارند پرداخته است. مفسران منظور از این فراز آیه را، تعهد شوهر نسبت به تأمین هزینههای زندگی آبرومندانه از جمله پرداخت نفقه زن و فرزندان و مهریه زنان و همچنین حراست از کیان خانواده دانستهاند.[۱۴]
بر اساس تفاسیر موجود، در مقابل تعهداتی که شوهر نسبت به دیگر اعضای خانواده دارد، خداوند از زن نیز خواسته است خاضع، سازگار و متعهد در برابر نظام خانواده باشد و با اطاعت از شوهر خود و حفظ ناموس و اموال شوهر، نهتنها در زمان حضور، بلکه در غیاب او و حفظ شأن و احترام شوهر، وظیفه همسری خود را بجا آورد و مرتکب خیانت نشود.[۱۵]
راهکارهای حفظ خانواده
در انتهای آیه، چگونگی برخورد با زنان ناشزه (زنانی که وظایف همسری خود را بجا نمیآورند) مطرح شده است. طبق نظر مفسران، مردان در برابر زنانی که ناشزه هستند، باید راهکارهای توصیهشده در آیه را (موعظه، دوری در بستر و تنبیه خفیف)، مرحله به مرحله و بدون خروج از حریم عدالت انجام دهند.[۱۶] طبق تقسیمبندی مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، مراحل برخورد با زن ناشزه چنین است:
- موعظه و نصیحت: اولین مرحله برخورد با زنان ناشزه موعظه و نصیحت دوستانه (فَعِظُوهُنَّ) و بیان نتایج سوء کارهایی است که انجام میدهند.
- دوری در بستر: در صورت عدم تأثیر موعظه و پند، مرحله دوم دوری کردن از زن متخلف در بستر است (وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ). از نظر سید محمدحسین طباطبائی در تفسیر المیزان، ظاهر تعبیر «وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ» ترک بستر و جدا خوابیدن نیست، بلکه منظور این است که با حفظ مضاجعه (خوابیدن در یک بستر) بهعنوان اعتراض کارهایی که نشانه بیاعتنایی و بیمیلی است، مانند پشت کردن یا ترک ملاعبه انجام دهد.[۱۷]
- تنبیه بدنی: بهگفته سید محمدحسین طباطبایی، اگر سرکشی و پشت پازدن به وظایف و مسئولیتها از حد بگذرد و زن با لجاجت، کانون خانواده را در معرض آسیب قرار دهد، مرحله نهایی یعنی زدن خفیف (وَاضْرِبُوهُنَّ) توصیه شده است؛ البته تنبیه زنان باید خفیف باشد، چنانچه در روایات[۱۸] و کتب فقهی[۱۹] آمده، این تنبیه نباید منجر به شکستگی، مجروحیت، یا حتی کبودی در بدن زن گردد.[۲۰]
ممنوعیت حضور زنان در مجلس شورا با استفاده از آیه
سید محمدحسین حسینی طهرانی با استناد به این آیه و ضمیمه برخی روایات به آن، ورود زنان به مجلس شورا را حتی در صورت مجتهد بودن آنان جایز نمیداند. وی معتقد است مجلس شورا در دوران کنونی، تنها نقش مشورتی ندارد، بلکه دارای ریاست عامه بر ملت است و مسئولیت خطمشیگذاری در تمام شئون حکومتی، از جمله امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی (مانند جنگ و صلح) و نظارت بر قوه مجریه را برعهده دارد و این سطح از ولایت و رهبری عمومی با مشارکت زنان در مجلس ناسازگار است.[۲۱]
تکنگاری
رساله بدیعه، اثر سید محمدحسین حسینی طهرانی کتابی است که در تفسیر آیه الرجال قوامون علی النساء نوشته شده است. این کتاب در دو محور کلیِ فلسفه حقوق زن و مرد، و بحث فقهی درباره موقعیت زن در زمینه جهاد و قضا و حکومت ارائه شده است.[۲۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۱۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۶۹.
- ↑ مصطفویفرد و ایماندار، «رویکرد اندیشوران شیعه به مفهوم قوامیت مرد در آیه ۳۴ سوره نسا»، ص۸۲.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۱۵۵؛ بیضاوی، انوار النتزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۷۲.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۷۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۹.
- ↑ مصطفویفرد و ایماندار، «رویکرد اندیشوران شیعه به مفهوم قوامیت مرد در آیه ۳۴ سوره نسا»، ص۸۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۳؛ قرشی بنایی، احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۳۵۴؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۷۳.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۳۱۵؛ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۲۱۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ۶۸.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۳۸.
- ↑ مصطفوی، تفسیر روشن، ۱۳۸۰ش، ج۵، ص۳۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۰؛ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۳۹؛ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۶۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۰؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۳۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۶۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷؛ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۵۱۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۲۱؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۳۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۳- ۳۷۴.
- ↑ حسینی طهرانی، رساله بدیعه، ص۲۱۶و۲۱۷.
- ↑ حسینی طهرانی، «رساله بدیعه»، ص۲۲.
منابع
- بلاغی، عبدالحجه، حجة التفاسیر، قم، حکمت، ۱۳۸۶ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- حسینی تهرانی، سید محمدحسین، «رساله بدیعه»، وبگاه مکتب وحی، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۲ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی الفقه الامامیه، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فضلالله، محمد حسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الاصفی فی تفسیر القرآن، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- قرشی بنابی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بعثت، ۱۳۷۵.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، ۱۴۱۹ق.
- مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۸۰ش.
- مصطفویفرد، حامد و حمید ایماندار، «رویکرد اندیشوران شیعه به مفهوم قوامیت مرد در آیه ۳۴ سوره نساء»، در مجله آموزههای قرآنی، شماره ۲۶، ۱۳۹۶ش.
- مغنیه، محمدجواد، الکاشف فی تفسیر القرآن، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.