مرجعیت زن: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
مخالفان با مشروعیت تقلید از زنان برای اثبات مدعای خود به دلایلی تمسک کرده‌اند ː | مخالفان با مشروعیت تقلید از زنان برای اثبات مدعای خود به دلایلی تمسک کرده‌اند ː | ||
'''۱. اجماع''' | '''۱. اجماع''': بر اساس نقل شهید ثانی یکی از شرایط مُفْتی (فتوا دهنده)، مرد بودن است و در این مسئله [[اجماع]] وجود دارد.<ref>شهید ثانی، الروضة البهیه فی شرح لمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۶۲.</ref> به عقیده [[علی‌اکبر سیفی مازندرانی|سیفی مازندرانی]]<ref>سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۲.</ref> و [[محمد قائنی]]<ref>قائنی، «تقلید از مجتهد زن (۱)»، ص۳۹.</ref> به دلیل این که در این مسئله فقهای متقدم تصریح نکرده‌اند و در کلمات بقیه نیز اختلاف وجود دارد، نمی‌توان این مسئله را مورد اجماع دانست. | ||
'''۲. آیات''' | '''۲. آیات''': ːآیاتی چون [[آیه الرجال قوامون علی النساء|۳۴ نساء]] که قیمومیت مردان بر زنان را ثابت می‌داند،<ref>ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۲.</ref> [[آیه ۲۲۸ سوره بقره|۲۲۸ بقره]] که بیان‌گر برتری مردان بر زنان است،<ref>ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۳.</ref> [[آیه تطهیر|۳۳ احزاب]] که دستور به در خانه ماندن و [[تبرج|تبرج نداشتن]] زنان می‌دهد<ref>ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۴.</ref> و [[آیه ۱۸ سوره زخرف|۱۸ زخرف]] که نشان دهنده ضعف زنان در استدلال و اقامه برهان است<ref>سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۹.</ref> را دلیل بر ممکن نبودن تقلید از زنان دانسته‌اند. [[محمد سند بحرانی]] (زاده ۱۳۸۲ق) از فقهای شیعه آیات مرتبط با این مسئله در [[قرآن]] را به ۶ دسته تقسیم می‌کند و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که زن به دلیل داشتن ویژگی‌های متفاوت با مردان در خلقت، بر اساس این آیات مناسب مناصبی چون [[مرجع تقلید|مرجعیت تقلید]] نیست.<ref>سند بحرانی، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۱۰۱-۱۰۴.</ref> به عقیده وی این مسئله نشان دهنده حقارت و نقص زنان نبوده بلکه به دلیل وجود تفاوت با مردان چنین بیان شده است. از نظر قرآن در رسیدن به درجات کمال انسانی تفاتی میان زن و مرد نیست.<ref>سند بحرانی، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۱۰۲.</ref> | ||
'''۳. روایات''' | '''۳. روایات''': در این رابطه به [[مشهوره ابی‌خدیجه]]<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۱۲؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۲؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام ۱۳۶۵ش، ج۱۶، ص۳۰۳.</ref> که امام صادق(ع) در ارجاع برای قضاوت، تعبیر «رجل» (مرد) به کار برده استناد کرده‌اند.<ref>سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۹.</ref> همچنین در روایتی راوی از استنباط همسرش با قول [[زرارة بن اعین|زراره]] و [[محمد بن مسلم ثقفی کوفی|محمد بن مسلم]] سخن می‌گوید که امام صادق(ع) اظهار نظر کردن زنان در این مسائل را نفی می‌کنند.<ref>کشّی، رجال، ۱۴۰۹ق، ص۱۶۸-۱۶۹.</ref> گفته شده این روایت به صراحت تقلید از زنان را نادرست می‌داند.<ref>سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۹.</ref> روایات بیان‌گر ضعف رای و قوه استدلال زنان، روایات نهی از مشورت با زنان و روایاتی که لزوم دوری زنان از اختلاط با مردان را تاکید می‌کنند مجموعه‌های دیگری از احادیث هستند که برای مناسب نبودن زنان برای جایگاه مرجعیت مورد استناد قرار قرار گرفته‌اند.<ref>سند بحرانی، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۱۰۴-۱۹۸ː؛ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۷-۱۲۰.</ref> | ||
'''۴. انصراف ادله تقلید به مردان''' | '''۴. انصراف ادله تقلید به مردان:''' ːبر اساس این دلیل، ادله‌ای که در رابطه با حجیت تقلید وجود دارد اگرچه مطلق هستند، اما بر اساس قرائنی [[انصراف]] به مردان پیدا می‌کنند. <ref>بروجردی، رسالة في الاجتهاد و التقلید، مطبعه الخراسان، ص۲۱.</ref> آن چیزی که به صورت یقینی از این روایات برداشت می‌شود حجیت تقلید از مردان است و نمی‌توان به اطلاق آن‌ها برای اثبات حجیت تقلید از زن تمسک کرد.<ref>سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۴-۱۱۷؛ قائنی، «تقلید از مجتهد زن(۲)»، ص۴۱-۵۳.</ref> در نقد این دلیل محمد ابراهیم جناتی معتقد است در ادله موجود برای تقلید نمی‌توان انصراف معتبری را برداشت کرد.<ref>جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۰.</ref> | ||
'''۵. مذاق شارع''' ː [[سید ابوالقاسم خویی]] با نقد ادله روایی مشروط بودن تقلید به مرد بودن مجتهد، دلیل دیگری را مطرح می‌کند. بر اساس این دلیل با توجه به مجموعه ادله‌ای که از شریعت به دستمان رسیده است، می‌توانیم ذائقه و نظر کلّی خداوند در این مسئله را استنباط کنیم. نگاه دین به زن این‌گونه است که برای زن تصدّی امور منزل و دوری از جامعه و پوشیده بودن ترجیح دارد. پس به صورت قطع برای ما ثابت می‌شود که شارع نسبت به مرجعیت زن که لازمه محل رجوع بودن و ریاست مسلمین است رضایت ندارد.<ref>خویی، التنقيح في شرح العروة الوثقى، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۶.</ref> در نقد این دلیل گفته شده است که مرجعیت مستلزم امامت، اختلاط با نامحرم و خروج زنان از پوشش و عفاف نیست.<ref>طباطبایی قمی، مباني منهاج الصالحين، ۱۴۲۶ق. ج۱، ص۳۰.</ref> | '''۵. مذاق شارع:''' ː[[سید ابوالقاسم خویی]] با نقد ادله روایی مشروط بودن تقلید به مرد بودن مجتهد، دلیل دیگری را مطرح می‌کند. بر اساس این دلیل با توجه به مجموعه ادله‌ای که از شریعت به دستمان رسیده است، می‌توانیم ذائقه و نظر کلّی خداوند در این مسئله را استنباط کنیم. نگاه دین به زن این‌گونه است که برای زن تصدّی امور منزل و دوری از جامعه و پوشیده بودن ترجیح دارد. پس به صورت قطع برای ما ثابت می‌شود که شارع نسبت به مرجعیت زن که لازمه محل رجوع بودن و ریاست مسلمین است رضایت ندارد.<ref>خویی، التنقيح في شرح العروة الوثقى، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۶.</ref> در نقد این دلیل گفته شده است که مرجعیت مستلزم امامت، اختلاط با نامحرم و خروج زنان از پوشش و عفاف نیست.<ref>طباطبایی قمی، مباني منهاج الصالحين، ۱۴۲۶ق. ج۱، ص۳۰.</ref> | ||
==دلایل موافقان مرجعیت زنان== | ==دلایل موافقان مرجعیت زنان== | ||
نسخهٔ ۱۹ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۰۳
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
مرجعیت زن به معنای تقلید احکام از مجتهدِ زن است. براساس فتوای مشهور میان فقهای امامی بعد از قرن دهم قمری، مرد بودن از شرایط مرجع تقلید است. شرط مرد بودن در مرجعیت، اولین بار توسط شهید ثانی به صراحت بیان شد و با ذکر آن در کتاب عروة الوثقی، در رساله‌های مراجع تقلید رواج پیدا کرده است.
در مقابل برخی از فقها، به امکان تقلید از زن با وجود شرایط فتوا داده‌اند. از این گروه می‌توان به محمد صادقی تهرانی، یوسف صانعی و محمد ابراهیم جناتی اشاره نمود. به نظر عبدالله جوادی آملی زنان می‌توانند از مجتهد اعلم زن تقلید کنند. در آثار برخی از فقها نیز ادله مشروط بودن فتوا دادن به مردانگی، رد شده یا مورد تردید قرار گرفته است.
مخالفینِ امکان تقلید از زن، برای اثبات ادعای خود به اجماع، آیات قرآن، روایات، انصراف ادله تقلید به مردان و مذاق شارع استناد کرده‌اند. موافقین نیز به آیات دیگری از قرآن، سنت، اطلاق ادله تقلید، سیره متشرعه در رجوع به متخصصان زن و فهم بهتر موضوعات زنانه توسط فقیهان زن استناد کرده‌اند.
در رابطه این موضوع، کتاب‌های «مرجعیت زن در ترازوی نقد» توسط زهرا اکبرزاده و «زنان، افتاء و مرجعیت» توسط مهدی سجادی نگاشته شده‌اند.
تاریخچه بحث در فقه امامیه
شرط مرد بودن در مرجعیت را نظر مشهور فقهای امامیه، مخصوصاً فقهای بعد از سده دهم هجری دانسته‌اند.[۱] گفته شده علت این که فقهای متقدم به مشروط بودن مرجعیت به مردانگی تصریح نکرده‌اند، واضح بودن این شرط نزد آن‌ها با توجه به مشروط بودن قضاوت به این ویژگی یا مطرح نبودن باب اجتهاد و تقلید در کتب فقهی آن دوران است.[۲]
به گفته علی‌اکبر سیفی مازندرانی (زاده ۱۳۳۵ش) از مجتهدان شیعه، شرط مرد بودن در کلمات فقیهان نزدیک به عصر او مطرح شده و در فقیهان تا حدود قرن دهم هجری قمری چنین شرطی دیده نمی‌شود.[۳] گفته شده فقهای[۴] پیش از شهید ثانی[۵] (۹۱۱-۹۵۵ یا ۹۶۵ق) ضمن ذکر شروط مفتی، مرد بودن را ذکر نکرده‌اند.[۶] با ذکر شرط ذکوریت توسط سید محمدکاظم طباطبایی یزدی در کتاب عروة الوثقی،[۷] راه برای فقهای بعد از او در شرط دانستن این ويژگی برای مرجعیت هموار شد.[۸]
برخی از فقهای امامیه این شرط مرد بودن را نپذیرفته‌اند. برخی از آن‌ها همچون محمد صادقی تهرانی[۹] (۱۳۰۵ - ۱۳۹۰ش)، یوسف صانعی (۱۳۱۶ش-۱۳۹۹ش)[۱۰] و محمد ابراهیم جناتی (زاده ۱۳۱۱ش)[۱۱] به امکان مرجعیت زن در صورت داشتن شرایط فتوا داده‌اند. عبدالله جوادی آملی (زاده ۱۳۱۲ش) نیز بر این باور است که جواز تقليد زنان از زن مجتهدى كه هيچ مجتهدى از او اعلم نباشد، بعيد نيست.[۱۲]
از جمله فقیهانی که در آثار فقهی خود شرط بودن مردانگی را در فتوا دادن قبول نکرده یا در آن تردید کرده‌اند، می‌توان به سید محمد طباطبایی مجاهد[۱۳] (۱۱۸۰- ۱۲۴۲ق)، علی کاشف الغطاء[۱۴] (۱۱۹۷-۱۲۵۳ق)، صاحب جواهر[۱۵] (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)، محمدحسین غروی اصفهانی[۱۶] (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق)، سید محسن حکیم[۱۷] (۱۳۰۶ـ۱۳۹۰ق)، سید علی حسینی شبّر[۱۸] (۱۳۰۲-۱۳۹۳ق)، محمدعلی اراکی[۱۹][یادداشت ۱] (۱۳۱۲-۱۴۱۵ق)، سید رضا صدر[۲۰] (۱۳۳۹-۱۴۱۵ق)، مرتضی اردکانی[۲۱] (۱۳۲۶- ۱۴۱۷ق) و سید تقی طباطبایی قمی[۲۲] (۱۳۴۱-۱۴۳۸ق) اشاره کرد.
گفته شده مشهور فقهای اهل سنت فتوا دادن را مشروط به مرد بودن نمی‌دانند.[۲۳]
دلایل مخالفان مرجعیت زنان
مخالفان با مشروعیت تقلید از زنان برای اثبات مدعای خود به دلایلی تمسک کرده‌اند ː
۱. اجماع: بر اساس نقل شهید ثانی یکی از شرایط مُفْتی (فتوا دهنده)، مرد بودن است و در این مسئله اجماع وجود دارد.[۲۴] به عقیده سیفی مازندرانی[۲۵] و محمد قائنی[۲۶] به دلیل این که در این مسئله فقهای متقدم تصریح نکرده‌اند و در کلمات بقیه نیز اختلاف وجود دارد، نمی‌توان این مسئله را مورد اجماع دانست.
۲. آیات: ːآیاتی چون ۳۴ نساء که قیمومیت مردان بر زنان را ثابت می‌داند،[۲۷] ۲۲۸ بقره که بیان‌گر برتری مردان بر زنان است،[۲۸] ۳۳ احزاب که دستور به در خانه ماندن و تبرج نداشتن زنان می‌دهد[۲۹] و ۱۸ زخرف که نشان دهنده ضعف زنان در استدلال و اقامه برهان است[۳۰] را دلیل بر ممکن نبودن تقلید از زنان دانسته‌اند. محمد سند بحرانی (زاده ۱۳۸۲ق) از فقهای شیعه آیات مرتبط با این مسئله در قرآن را به ۶ دسته تقسیم می‌کند و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که زن به دلیل داشتن ویژگی‌های متفاوت با مردان در خلقت، بر اساس این آیات مناسب مناصبی چون مرجعیت تقلید نیست.[۳۱] به عقیده وی این مسئله نشان دهنده حقارت و نقص زنان نبوده بلکه به دلیل وجود تفاوت با مردان چنین بیان شده است. از نظر قرآن در رسیدن به درجات کمال انسانی تفاتی میان زن و مرد نیست.[۳۲]
۳. روایات: در این رابطه به مشهوره ابی‌خدیجه[۳۳] که امام صادق(ع) در ارجاع برای قضاوت، تعبیر «رجل» (مرد) به کار برده استناد کرده‌اند.[۳۴] همچنین در روایتی راوی از استنباط همسرش با قول زراره و محمد بن مسلم سخن می‌گوید که امام صادق(ع) اظهار نظر کردن زنان در این مسائل را نفی می‌کنند.[۳۵] گفته شده این روایت به صراحت تقلید از زنان را نادرست می‌داند.[۳۶] روایات بیان‌گر ضعف رای و قوه استدلال زنان، روایات نهی از مشورت با زنان و روایاتی که لزوم دوری زنان از اختلاط با مردان را تاکید می‌کنند مجموعه‌های دیگری از احادیث هستند که برای مناسب نبودن زنان برای جایگاه مرجعیت مورد استناد قرار قرار گرفته‌اند.[۳۷]
۴. انصراف ادله تقلید به مردان: ːبر اساس این دلیل، ادله‌ای که در رابطه با حجیت تقلید وجود دارد اگرچه مطلق هستند، اما بر اساس قرائنی انصراف به مردان پیدا می‌کنند. [۳۸] آن چیزی که به صورت یقینی از این روایات برداشت می‌شود حجیت تقلید از مردان است و نمی‌توان به اطلاق آن‌ها برای اثبات حجیت تقلید از زن تمسک کرد.[۳۹] در نقد این دلیل محمد ابراهیم جناتی معتقد است در ادله موجود برای تقلید نمی‌توان انصراف معتبری را برداشت کرد.[۴۰]
۵. مذاق شارع: ːسید ابوالقاسم خویی با نقد ادله روایی مشروط بودن تقلید به مرد بودن مجتهد، دلیل دیگری را مطرح می‌کند. بر اساس این دلیل با توجه به مجموعه ادله‌ای که از شریعت به دستمان رسیده است، می‌توانیم ذائقه و نظر کلّی خداوند در این مسئله را استنباط کنیم. نگاه دین به زن این‌گونه است که برای زن تصدّی امور منزل و دوری از جامعه و پوشیده بودن ترجیح دارد. پس به صورت قطع برای ما ثابت می‌شود که شارع نسبت به مرجعیت زن که لازمه محل رجوع بودن و ریاست مسلمین است رضایت ندارد.[۴۱] در نقد این دلیل گفته شده است که مرجعیت مستلزم امامت، اختلاط با نامحرم و خروج زنان از پوشش و عفاف نیست.[۴۲]
دلایل موافقان مرجعیت زنان
موافقان با مشروعیت تقلید از زنان برای اثبات مدعای خود به دلایلی تمسک کرده‌اند ː
۱. آیات قرآن ː آیاتی چون آیه سوال و آیه کتمان نشان می‌دهند که در فهم حقایق و معارف، اهلیت داشتن فرد ملاک هست و ارتباطی با جنسیت ندارد.[۴۳]
۲. سنت نبوی(ص) و ائمه(ع) ː در سنت پیامبر(ص) و امامان(ع) اگر کسی اهلیّت پاسخ به معارف دینی را داشته به آن ارجاع می‌دانند و در این مسئله زن یا مرد بودن برایشان موضوعیت نداشت. از جمله زنانی که به آن ارجاع داده شده است، حمیده مصفاه همسر امام صادق(ع) و مادر امام کاظم(ع) است.[۴۴] در روایت دیگری وقتی از امام صادق(ع) در مورد امکان نیابت زن در حج سوال می‌شود، حضرت این امر را به علم و دانش دینی زن مشروط می‌کنند و می‌فرمایند ː «رب امرأة افقه من رجل» (چه بسا زنی فقیه‌تر از مرد باشد).[۴۵] به عقیده جناتی این روایت نشان می‌دهد که نمی‌توان ویژگی‌های زنانگی را دلیلی بر پایین‌تر بودن کلی قوه استنباط زنان از مردان دانست.[۴۶]
۳. اطلاق ادله تقلید ː برای اثبات حجت تقلید از مجتهد به دلایلی تمسک شده است که همه آن‌ها مطلق هستند و هیچ‌یک نشان دهنده اختصاص مرجعیت به مردان نیستند.[۴۷] برای نمونه در روایت امام حسن عسکری(ع) که ویژگی‌هایی برای کسی که از او تقلید می‌شود بیان شده است،[یادداشت ۲] اشاره‌ای به مرد بودن نشده است.[۴۸] همچنین به عقیده مرتضی مطهری در بِنای عُقَلا که دلیل اصلی تقلید است، از باب رجوع به متخصص همچون مراجعه به پزشک است. در این مسئله عقلا تفاوتی میان متخصصان زن و مرد در صورت یکسان بودن علمیت، تجربه و ... نمی‌گذارند و بلکه اگر علم و تجربه متخصص زن بیشتر باشد عقلا رجوع به زن را ترجیح می‌دهند.[۴۹]
۴. سیره متشرعه ː در طول تاریخ اسلام، از زمان صحابه تابعین و بعد از آن همواره زنان فقیهی بوده‌اند که پذیرش مقام فقهی آن‌ها میان مردم تفاوتی با مردان نداشته است. [۵۰] رجوع به زنان برای فهم دین در میان مسلمانان حاکم بوده است و ردّی از پیامبر(ص) و امامان(ع) در این باره نقل نشده است.[۵۱]
۵. فهم بهتر موضوعات خاص زنان توسط زنان ː گفته شده که به دلیل پیچیدگی‌های خاصی که مسائل اختصاصی زنان وجود دارد، فقیه زن با شناخت بهتری از موضوع می‌توان فتوای صحیح‌تری بدهد. پس حتی با پذیرش استدلال‌های مربوط به ضرورت مرد بودن مرجع تقلید، در فرض تقلید زنان از مجتهد زن هیچ کدام از آن اشکالات وارد نیست.[۵۲] عبدالله جوادی آملی (زاده ۱۳۱۲ش) از مراجع تقلید شیعه به جواز تقلید زنان از زن مجتهد اعلم فتوا داده است.[۵۳]
کتاب‌شناسی
در رابطه با مسئله مرجعیت زن دو کتاب به صورت اختصاصی تالیف شده است ː
کتاب «مرجعیت زن در ترازوی نقد» با نگارش زهرا اکبرزاده سال ۱۳۹۵ش توسط نویسنده منتشر شده است.[۵۴]
کتاب «زنان، افتاء و مرجعیت» توسط مهدی سجادی امین نوشته شده و در سال ۱۳۹۸ش به همت دفتر مطالعات و تحقیقات زنان مرکز مدیریت حوزه‌‌های علمیه خواهران به چاپ رسیده است.[۵۵]
پانویس
- ↑ قائنی، «تقلید از مجتهد زن (۱)»، ص۳۷.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنیدː سید مرتضی، الذریعة، ۱۳۴۸ش، ج۲، ص۷۹۹-۸۰۰؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۹۹؛ علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۲۶.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه فی شرح لمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۶۲.
- ↑ علائی رحمانی، «اجتهاد و مرجعیت زنان از منظر دین»، ص۸۹؛ ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۸.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹.
- ↑ علائی رحمانی، «اجتهاد و مرجعیت زنان از منظر دین»، ص۸۹.
- ↑ صادقی تهرانی، رساله توضیح المسائل نوین، ۱۳۸۴ش، ص۲۶.
- ↑ صانعی، مجمع المسائل، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۰.
- ↑ جناتی، رساله توضیح المسائل، ۱۳۸۲ش، ص۶۲؛ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۱.
- ↑ جوای آملی، توضیح المسائل، ۱۳۹۶ش، ص۲۸.
- ↑ طباطبایی مجاهد، مفاتیح الأصول، ۱۲۹۶ق، ص۶۱۲-۶۱۳.
- ↑ كاشف الغطاء، النور الساطع في الفقه النافع، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ صاحب جواهر، جواهر الکلام، دار إحياء التراث العربي، ج۴۰، ص۲۲.
- ↑ غروی اصفهانی، بحوث فی علم الاصول، ۱۴۱۶ق. ج۳، ص۶۸.
- ↑ حکیم، مستمسک العروة الوثقی حکیم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۳.
- ↑ حسینی شبر، العمل الأبقی في شرح العروة الوثقی، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۲۶.
- ↑ اراکی، کتاب البيع، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ صدر، الاجتهاد والتقليد، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ اردکانی، رسالة في الاجتهاد و التقليد، ۱۳۷۰ش، ص۷۴-۷۵.
- ↑ طباطبایی قمی، مباني منهاج الصالحين، ۱۴۲۶ق. ج۱، ص۳۰.
- ↑ قائنی، «تقلید از مجتهد زن (۱)»، ص۳۷.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه فی شرح لمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۶۲.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۲.
- ↑ قائنی، «تقلید از مجتهد زن (۱)»، ص۳۹.
- ↑ ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۲.
- ↑ ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۳.
- ↑ ایزدی‌فرد و کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، ص۲۱۴.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۹.
- ↑ سند بحرانی، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۱۰۱-۱۰۴.
- ↑ سند بحرانی، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۱۰۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۱۲؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۲؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام ۱۳۶۵ش، ج۱۶، ص۳۰۳.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۹.
- ↑ کشّی، رجال، ۱۴۰۹ق، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۹.
- ↑ سند بحرانی، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۱۰۴-۱۹۸ː؛ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۷-۱۲۰.
- ↑ بروجردی، رسالة في الاجتهاد و التقلید، مطبعه الخراسان، ص۲۱.
- ↑ سیفی مازندرانی، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۴-۱۱۷؛ قائنی، «تقلید از مجتهد زن(۲)»، ص۴۱-۵۳.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۰.
- ↑ خویی، التنقيح في شرح العروة الوثقى، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۶.
- ↑ طباطبایی قمی، مباني منهاج الصالحين، ۱۴۲۶ق. ج۱، ص۳۰.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۶۸.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۶۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۰۶.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۶۹.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۰.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۶۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (زن و مسائل قضايى و سياسى)، ۱۳۸۴ش، ج۲۹، ص۴۲۲.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۶۸.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۰.
- ↑ ساسانی و میراحمدی، «تحلیل و ارزیابی ادلۀ فقهای امامیه پیرامون مرجعت زنان با تأکید بر دیدگاه‌های مقام معظم رهبری»، ص۱۱۲-۱۱۴.
- ↑ جوای آملی، توضیح المسائل، ۱۳۹۶ش، ص۲۸.
- ↑ اکبرزاده، مرجعیت زن در ترازوی نقد، ۱۳۹۵ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ سجادی امین، زنان، افتاء و مرجعیت، ۱۳۹۸ش، شناسنامه کتاب.
یادداشت‌ها
- ↑ وی با این که در کتاب البیع بر این باور است که دلیلی برای این شرط وجود ندارد، در رساله عملیه‌اش مرد بودن را از شرایط مرجع تقلید می‌داند. (اراکی، توضيح المسائل، ۱۳۷۱ش، ص۶.)
- ↑ «و اما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدینه مخالفا علی هواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه» (هر کسی از فقها که مراقبِ نفس خود باشد، محافظ دینش باشد، با هوای نفسش مخالفت کند و از امر مولایش اطاعت کند، عوام شیعه باید از او تقلید کنند) (حرّ عاملی، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ج۲۷، ص۱۳۱.)
منابع
- اراکی، محمد علی، کتاب البيع، قم، اسماعيليان، ۱۴۱۵ق.
- اردکانی، مرتضی، رسالة في الاجتهاد و التقليد، ایران، ناشر مرتضی اردکانی، ۱۳۷۰ش.
- اکبرزاده، زهرا، مرجعیت زن در ترازوی نقد، فردیس، زهرا اکبرزاده، ۱۳۹۵ش.
- ایزدی‌فرد، علی‌اکبر و حسین کاویار، «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، فصلنامه راهبرد، دوره ۲۱، شماره ۴، پیاپی ۶۵، اسفند ۱۳۹۱ش.
- بروجردی، محمدرضا، رسالة في الاجتهاد و التقلید، بی‌جا، مطبعة الخراسان، بی‌تا، ص۲۱.
- جناتی، محمد ابراهیم، ادوار فقه، تهران، کیهان، ۱۳۷۴ش.
- جناتی، محمد ابراهیم، رساله توضیح المسائل، قم، انصاریان، ۱۳۸۲ش.
- حرّعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، بی‌تا.
- حسینی شبر، سید علی، العمل الأبقی في شرح العروة الوثقی، نجف، مطبعة النجف، ۱۳۸۳ق.
- حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دار التفسير، ۱۳۷۴ش.
- خوئی، ابوالقاسم، التنقيح في شرح العروة الوثقى، قم، لطفی، ۱۴۰۷ق.
- ساسانی، فرشته و میراحمدی، «تحلیل و ارزیابی ادلۀ فقهای امامیه پیرامون مرجعت زنان با تأکید بر دیدگاه‌های مقام معظم رهبری»، پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره۳۴، تابستان ۱۳۹۹ش.
- سجادی امین، مهدی، زنان، افتاء و مرجعیت، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان مرکز مدیریت حوزه‌‌های علمیه خواهران، ۱۳۹۸ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
- سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، الإجتهاد و التقليد (دليل تحرير الوسيلة للإمام الخمينی)، قم، موسسة تنظيم و نشر آثار الإمام الخمينى( قدس سره)، ۱۴۳۵ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیه فی شرح لمعة الدمشقیة، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، به تحقیق حسن خرسان، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، به تحقیق حسن خرسان و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام (ط. القدیمة)، بیروت، دار إحياء التراث العربي بیروت، بی‌تا.
- صادقی تهرانی، محمد، رساله توضیح المسائل نوین، تهران، امید فردا، ۱۳۸۴ش.
- صانعی، یوسف، مجمع المسائل، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- صدر، سید رضا، الاجتهاد والتقليد، قم، مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، ۱۴۲۰ق.
- طباطبایی مجاهد، سید محمد، مفاتیح الأصول، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۲۹۶ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- علائی رحمانی، فاطمه، «اجتهاد و مرجعیت زنان از منظر دین»، نشریه مطالعات اجتماعی - روان شناختی زنان (مطالعات زنان)، دوره۱، شماره۱، ۱۳۸۲ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي ۱۴۱۳ق.
- غروی اصفهانی، محمد حسین، بحوث فی علم الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- قائنی، «تقلید از مجتهد زن (۱)»، مجله فقه و اجتهاد، دوره ۳، شماره ۶ و ۷، مهر ۱۳۹۵ش.
- قائنی، محمد، «تقلید از مجتهد زن(۲)»، مجله فقه و اجتهاد، شماره ۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- كاشف الغطاء، علی، النور الساطع في الفقه النافع، نجف، مطبعة الآداب ۱۳۸۱ق.
- کشّی، محمد بن عمر، رجال، مشهد، نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- محمدعلی اراکی، توضيح المسائل، قم، چاپخانه دفتر تبليغات إسلامی حوزه علميه قم، ۱۳۷۱ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (زن و مسائل قضايى و سياسى)، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.