سوء‌ظن

اخلاق

آیات اخلاقی
آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی • بلاکشی
رذایل اخلاقی
تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات

سوءظن یا بدگمانی از جمله رذایل اخلاقی است که در قرآن و روایات از آن نهی شده و مورد نکوهش قرار گرفته است. این صفت در جایی که بدون دلیل، به اعتقاد قلبی فرد تبدیل گردد، یا آثارش در رفتار و سخن او پیدا شود، حرام دانسته شده است. البته در مسائل امنیتی یا در محیط فاسد و یا در مواجهه با دشمن، داشتن سوءظن را جایز شمرده‌اند.

آلودگی درون، معاشرت با افراد بدسیرت، زندگی در محیط فاسد، حسد و تکبر، از جمله عوامل ابتلا به سوءظن و اموری همچون از بین رفتن ایمان و آرامش، انحراف فکری، تنهایی، دشمنی و عدم همکاری با دیگران، از پیامدهای آن معرفی شده است. راه درمان بدگمانی را نیز، اندیشیدن در آثار زیان‌بار آن و پرهیز از عوامل ایجاد آن و نیز توجیه صحیح اعمال و گفتار دو پهلوی دیگران دانسته‌اند.

مفهوم و جایگاه

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ..
 (ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید از بسیاری از گمانها بپرهیزید که پاره‌ای از گمانها گناه است.)

سوره حجرات، آیه ۱۲.

سوءظنّ یا بدگمانی از جمله رذایل اخلاقی است و آن را مرتبه‌ای از حقّ‌الناس دانسته‌اند. آیهٔ ۱۲ سوره حُجُرات به صراحت از سوءظن نهی کرده و آن را مقدمه‌ای برای تجسّس و غیبت شمرده است.‏ در تعدادی از آیات نیز از سوءظن به خدا مذمت شده و منظور از آن را فراموشی وعده‌های خدا به هنگام مشکلات و روی آوردن به گناه دانسته‌اند.

سوءظن در احادیث معصومان(ع) نیز مورد نکوهش قرار گرفته و آن را بدترین نوع دروغ، از بین برندهٔ ایمان و عبادت و موجب سنگینی بار گناهان شمرده‌اند. ظنّ، به اعتقاد ضعیف و بدون دلیل نسبت به چیزی اطلاق شده و سوءظن، به برداشتِ نادرست از کاری گویند که قابل تفسیر صحیح و غلط است.

اقسام سوءظن و حکم آن

سوءظن به خودی خود مکروه قلمداد شده و آن را در برخی موارد حرام دانسته‌اند. شهید ثانی از فقیهان شیعه در قرن دهم قمری معتقد است، بدگمانی نسبت به دیگران چنانچه بدون دلیل قطعی، به اعتقاد قلبی فرد تبدیل گردد حرام است، اما صرف خطور ذهنی چون اختیاری در آن نیست، حرام نبوده و مورد بخشش است. وی شاهد این سخن را آیه «..إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» معرفی می‌کند.

آیت‌الله مکارم شیرازی نیز سوءظن را بر سه قسم می‌داند:

1. سوءظنی که هیچ اثر خارجی نداشته و بدون اختیار به ذهن انسان می‌آید؛ چنین سوءظنی مشمول تکالیف شرع نیست.
2. سوءظنی که اثر ظاهری ندارد، ولی با تفکر و جلوگیری از مقدمات خارجی (مثل عدم همنشینی با افراد بدبین)، از بین می‌رود؛ این‌گونه سوءظن احتمال دارد مشمول ادله حرمت باشد.
3. سوءظنی که انسان بر آن ترتیب اثر داده و آثارش در سخن و رفتار او پدیدار می‌گردد؛ این سوءظن حرام است.

عوامل و ریشه‌ها

ریشه سوءظن به خدا بیشتر ضعف ایمان دانسته شده است. برای سوءظن نسبت به افراد نیز عواملی برشمرده‌اند؛ از جمله:

• آلودگی درون؛ افرادی که خود آلوده‌اند، دیگران را همچون خود آلوده می‌پندارند.
• همنشینی با افراد بدسیرت؛ از امام علی(ع) نقل است که همنشینی با بدان سبب بدگمانی نسبت به نیکان می‌گردد.
• زندگی در محیط فاسد؛ زندگی در چنین محیطی انسان را نسبت به همۀ افراد، حتی نسبت به نیکان بدبین می‌کند.
• حسد و کینه؛ زیرا حسود می‌خواهد از این طریق از مقام فرد مورد حسد بکاهد.
• تکبر و غرور؛ فرد متکبر برای تحقیر دیگران متوسل به سوءظن می‌شود.

آثار و پیامدها

برای سوءظن آثار فردی و اجتماعی متعددی بیان شده است؛ از جمله:

آثار فردی

• از بین رفتن آرامش؛ انسانِ دارای سوءظن، مضطرب است و گمان می‌کند دیگران بر ضد او گام بر می‌دارند و دائماً باید از خود دفاع کند.
• انحراف فکری؛ از امام علی(ع) نقل است: کسی که سوءظن دارد تفکر او خراب می‌گردد.
• از بین رفتن ایمان و عبادات و سنگینی بار گناه؛ همانطور که برخی روایات به این امر اشاره دارد.
• تنهایی و از دست دادن دوستان؛ در روایتی از امام علی(ع) آمده است: انسانِ دارای سوءظن، هرگز میان او و دوستانش صلح و صفا برقرار نمی‌شود.

آثار اجتماعی

• تجسس در کار دیگران و ارتکاب غیبت آنها.
• سرچشمۀ دشمنی، نزاع، جنگ‌ها و از هم پاشیدگی خانواده‌ها.
• عدم درک صحیح اجتماعی؛ بدبینی موجب تحلیل غلط درباره افراد، حوادث و رویدادهای اجتماعی می‌شود.
• مانع همکاری‌های اجتماعی؛ چراکه سوءظن موجب سلب اعتماد به دیگران است. در روایات نیز آمده است: فرد بدگمان، دیگران را خائن می‌پندارد.

راه درمان

امام علی(ع):
ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَی أَحْسَنِهِ حَتَّی یَأْتِیَکَ مَا یَغْلِبُکَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیْرِ مَحْمِلا
 (ترجمه: کار برادر دینی‌ات را به بهترین وجه آن تفسیر کن، تا وقتی که راه توجیه بر تو بسته شود، و هیچ گاه به سخنی که از دهان او بیرون آید گمان بد مبر، تا جایی که برای آن سخن توجیه خوبی می‌یابی.)

کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۲.

از جمله راه‌های درمان و پیشگیری از سوءظن را موارد زیر دانسته‌اند:

• جستجوی توجیه صحیح برای اعمال و گفتار دو پهلوی افراد؛ همانطور که در روایات به آن اشاره شده است.
• اندیشیدن در آثار زیان‌بار فردی و اجتماعی این صفت رذیله.
• پرهیز از عوامل و زمینه‌های ایجاد سوءظن؛ همچون معاشرت با افراد شرور و تجسس در کار دیگران.

موارد استثناء و جواز سوء ظن

با وجود نهی از سوءظن، در مواردی داشتن آن جایز شمرده شده است؛ از جمله:

• در مسائل امنیتی و اطلاعاتی که به سرنوشت جامعه مربوط است.
• در محیط فاسد؛ امام علی(ع) داشتن حسن ظن در جامعه‌ای اکثر افراد دچار فسادند را فریفتن خود می‌داند.
• در مواجهه با دشمن؛ چه بسا دشمن دم از صلح، دوستی و تغییر رویه می‌زند، در این صورت نباید حسن ظن داشت و سریع به او اعتماد کرد. امام علی(ع) در نامهٔ خود به مالک اشتر دستور به احتیاط و ترک حسن ظن در چنین مواردی داده است.

تک‌نگاری

برخی آثار در موضوع سوءظن به شرح زیر است:

• کتاب سوءظن، نوشته هیئت تحریریه پیام انقلاب در سال ۱۳۶۲ش. این کتاب به بررسی سوءظن به عنوان یکی از موانع رسیدن به اخوّت اسلامی می‌پردازد.
• مقاله «سوءظن و بدگمانی»، در مجله معارف جعفری، شمارهٔ ۱، ۱۳۴۳ش.
• مقاله «ریشه یابی بیماریهای اخلاقی و روانی: سوءظن و بدبینی (۱)، (۲)، (۳)، این مقاله اثر عصمت محمدیان، در سه قسمت و در شماره‌های ۶۲، ۶۳ و ۶۴ از مجله تعاون و کشاورزی در سال ۱۳۷۵ش به چاپ رسیده است.