کریمخان زند
 تصویری از کریمخان زند که گفته می‌شود در زمان خود او کشیده شده است. | |
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| لقب | وکیل، وکیل‌الدوله، وکیل‌السطنه، وکیل الرعایا |
| مرگ | ۱۱۹۳ق |
| دین | اسلام |
| محل دفن | موزه پارس شیراز |
| حکومت | |
| سلسله | زندیان |
| آغاز حکومت | ۱۱۶۳ق |
| پایان حکومت | ۱۱۹۳ق |
| اقدامات مهم | ایجاد ثبات سیاسی و آرامش و رضایت عمومی |
| آثار برجا مانده | مسجد وکیل، بازار وکیل، ارگ کریم خانی |
| پس از | نادرشاه افشار |
کریمخان زند (حکومت: ۱۱۶۳ تا ۱۱۹۳ق) حاکمِ شیعه در ایران که پس از مرگ نادرشاه افشار توانست بر همه مدعیان سلطنت پیروز شود و سلسله زندیه را بنیان گذارد.
کریمخان عقاید و مناسک شیعی را تکریم می‌کرد و به اهل‌بیت(ع) ارادت داشت. وی در مراسم مذهبی و عزاداری شرکت می‌کرد و در حضورش تعزیه برگزار می‌شد. در زمان او ضرب سکه به نام امام مهدی(عج) انجام می‌گرفت. وی صاحبِ حکومتِ خود را امام مهدی(عج) می‌دانست هرچند مدعی جانشینی امامان شیعه نبود. کریمخان عالمان و روحانیت شیعه را محترم می‌شمرد اما قدرت آنان را محدود کرد تا در سیاست‌های او دخالت نداشته باشند. او به مرمت و نوسازی قبور امامزاده‌ها نیز توجه داشت.
از مهم‌ترین خصوصیت حکمرانی وی تساهل مذهبی بود. در دوره وی اقلیت‌های دینی از آزادی برخوردار بودند. بستر آزادی مذهبی در دوره وی به گونه‌ای بود که یهودیان به ایران مهاجرت می‌کردند و شیراز را به صورت بزرگ‌ترین مرکز یهودی‌نشین ایران درآوردند. انتصاب یکی از پیشوایان اسماعیلیه به نام سید ابوالحسن خان کهکی به فرمانروایی کرمان را از نمونه‌های تسامح مذهبی کریم خان به شمار آورده‌اند.
کریمخان را از پادشاهان عادل و مردم‌دوست شمرده‌اند که رفتار خوبی با مردم زمان خود داشت. اما برخی محققان گفته‌اند در بیان عدالت‌ورزی حکومت کریمخان مبالغه شده و گزارش‌هایی از ظلم و قتل بی‌گناهان در آن دوره وجود دارد.
کریمخان توجه ویژه‌ای به عمران و آبادی داشت؛ مسجد وکیل و بازار وکیل در شیراز از جمله اقدامات وی در این زمینه است.
معرفی
کریمخان زند (احتمالا متولد ۱۱۱۳ق)[۱] بنیانگذار سلسله زندیه، از طایفه لَک بود که در حومه ملایر زندگی می‌کردند.[۲] وی پس از مرگ نادرشاه افشار (درگذشت: ۱۱۶۰ق) مدعیان سلطنت را در جنگ‌هایی خونین[۳] شکست داد و در سال ۱۱۶۳ق به قدرت رسید و چندین سال بعد شیراز را پایتخت خود قرار داد.[۴] او در سال ۱۱۷۶ق بر همه ایران به غیر از خراسان که حکومتش به رضایت خود کریمخان در دست شاهرخ میرزا (از نوادگان نادرشاه) بود، چیره شد.[۵] با شروع حکومت کریمخان یک دوره ناامنی و کشمکش‌های خونین پایان یافت و دوره‌ای از نظم و ثبات سیاسی همراه با آرامش نسبی مردم برقرار شد.[۶] حکومت کریمخان را از معدود حکومت‌های پس از اسلام در ایران دانسته‌اند که از لحاظ قومی «ایرانی» است.[۷]
کریمخان عنوان سلطنت و شاهی را نپذیرفت[۸] و شاه اسماعیل سوم، نوه شاه سلطان حسین صفوی را بازمانده سلسله صفویان و پادشاه ایران می‌دانست. کریمخان پس از غلبه بر محمدحسن خان قاجار (پدر آقا محمدخان قاجار بنیانگذار سلسله قاجار) شاه اسماعیل را به شیراز آورد و خود را وکیل او، وکیل‌الدوله، وکیل‌السطنه و پس از درگذشتش وکیل‌الرَّعایا نامید.[۹] دلیل این عمل کریمخان را این دانسته‌اند که وی اعتبار کافی برای قانع ساختن افکار عمومی، که برای شاه تباری شاهانه می‌خواست، نداشت. و همچنین کریمخان به بهانه این وکالت می‌توانست مدعیان سلطنت را از میان بردارد.[۱۰]
کریمخان در سال ۱۱۹۳ق در هشتاد سالگی[۱۱] درگذشت.[۱۲] پس از مرگ وی جانشینان او به جنگ با یکدیگر پرداختند.[۱۳] عدم روشن کردن مسئله جانشینی از سوی کریمخان را یکی از اشتباهات بزرگ وی دانسته‌اند که موجب کشتار بزرگی شد.[۱۴].
ویژگی‌های فردی
کریمخان زند را یکی از زیرک‌ترین پادشاهان ایران قلمداد کرده‌اند[۱۵] که علاقه زیادی به عمران و آبادی و تأمین آسایش مردم داشته است.[۱۶] همچنین درباره او گفته‌اند وی دارای فضائل اخلاقی[۱۷] و شاهی عادل[۱۸] و مردم‌دوست بود.[۱۹] نوع زندگی و غذا و لباس او را ساده توصیف کرده‌اند[۲۰] و دربار او را یکی از ساده‌ترین دربارهای تاریخ ایران به شمار آورده‌اند.[۲۱]
کریم خان فردی مسلمان و معتقد بود.[۲۲] در مقید بودن او به اصول شرعی سخنان مختلفی وجود دارد.[۲۳] برخی گفته‌اند او چندان مقید به اصول شرعی نبود و دربارهٔ میل زیاد او به نوشیدن شراب و زن‌دوستی‌اش داستان‌هایی نقل کرده‌اند.[۲۴] ایجاد محله روسپی‌ها توسط وی در شیراز را تأییدکننده این موضوع دانسته‌اند.[۲۵] همزمان گزارش‌های دیگری بر تعصب و تدین کریمخان زند وجود دارد.[۲۶]
احترام و اعتقاد به عقاید و مناسک شیعه
کریمخان شیعه بود[۲۷] و به عقاید و مناسک شیعی احترام می‌گذاشت.[۲۸] ایران در زمان وی ماهیت شیعی خود را حفظ کرد.[۲۹] تأکید او بر موضوع مهدویت یکی از اصلی‌ترین شعائر مذهبی دوره وی قلمداد می‌شود.[۳۰] کریمخان از لحاظ مذهبی جواز حکومت نداشت و قدرت او بر اساس اتحاد طوایف فارس و زاگرس استوار بود؛[۳۱] از این جهت کریمخان سعی می‌کرد به مردم تفهیم کند صاحب این حکومت حضرت مهدی(عج) است.[۳۲] کریمخان و جانشینان او خود را حامیان مذهب تشیع و متوسلان به حضرت محمد(ص) و اهل‌بیت(ع) معرفی می‌کردند؛[۳۳] اما مدعی جانشینی امامان شیعه نبودند.[۳۴] در دوره کریمخان، شیراز به دوازده محله به نام امامان شیعه تقسیم شد که کریمخان معتقد بود که هر یک از دوازده امام سرپرستی یکی از دوازده محله شیراز را به عهده دارد.[۳۵]
شد آفتاب و ماه زر و سیم در جهان
از سکه امام به حق صاحب‌الزمان
شعائر و اماکن مذهبی مورد احترام زیاد کریمخان قرار داشت.[۳۶] کریمخان به اهل‌بیت(ع) ارادت خاصی داشت[۳۷] و به زیارت قبور آنها و امامزاده‌ها می‌رفت.[۳۸] در عهد وی مساجد و قبور عالمان شیعه و بقعه امامزادگان مانند شاه‌چراغ بازسازی و نوسازی شد.[۳۹] کریمخان در مراسم مذهبی و عزاداری شرکت می‌کرد[۴۰] و در حضور وی تعزیه برگزار می‌شد.[۴۱]
ضرب سکه به نام حضرت مهدی(عج)
در دوره حکومت کریمخان ضربِ شعائر شیعی بر روی سکه‌ها رونق گرفت.[۴۲] تأکید او بر موضوع مهدویت بخش زیادی از شعائر سکه‌های این دوره را به خود اختصاص داده است.[۴۳] مطالعه نوشتار سکه‌های دوره کریمخان نشان از آن دارد که کریمخان معتقد به حاضر و ناظر بودن امام مهدی(عج) بوده و از جایگاه ایشان در افکار و اعتقادات مردم آگاهی داشته است.[۴۴]
رابطه با روحانیت
کریمخان رابطه خوبی با عالمان دینی و روحانیون داشت و آنان را تکریم و حمایت می‌کرد؛[۴۵] اما با محدود کردن قدرت آنان سعی می‌کرد از نفوذ و دخالت آنها در سیاست‌های خود جلوگیری نماید.[۴۶] او در جهت احیای ساختار دینی دوره صفویه تلاشی نکرد[۴۷] و تنها مقام‌های اجتماعی و قضایی را به روحانیون می‌سپرد.[۴۸] کریمخان ضمن احترام به عالمان، به لحاظ مالی آنها را مورد حمایت قرار نداد و برای آنها مقرری تعیین نکرد.[۴۹] او فقط برای برخی از روحانیون همچون امام جمعه، قاضی، شیخ‌السلام صدر و نایب صدر مستمری در نظر گرفت.[۵۰]
داوری درباره حکمرانی کریمخان
کریمخان از زمره شاهان محبوب و عادل شمرده می‌شود.[۵۱] او را چهره‌ای استثنایی در تاریخ ایران دانسته‌اند که رفتار خوبی با مردم داشت[۵۲] و مالیات ناچیزی از مردم می‌گرفت[۵۳] و پس از جنگ‌ها و فتح شهرها، به غارت نمی‌پرداخت[۵۴] و بدین خاطر در میان مردم محبوب بود.[۵۵]
برخی گفته‌اند در بیان عدالت‌ورزی و بی‌گناهی کریمخان نباید مبالغه کرد و در دوره حکومت او ظلم و بی‌عدالتی‌هایی وجود داشت.[۵۶] مطابق این نظر گفته شده کریمخان در آغاز برای استواری حکومت خویش ناچار بود دست به خشونت بزند.[۵۷] چنانچه کریمخان در سال ۱۱۷۲ق دستور داد افغانی‌های مقیم شیراز و مازندران را قتل‌عام کنند.[۵۸] همچنین قتل‌عام مردم مازندران و دامغان و بصره از نمونه‌هایی است که خشونت‌ورزی کریمخان را نشان می‌دهد.[۵۹] گفته شده کریمخان کوچکترین امکانی به نزدیکانش برای قدرت‌نمایی نمی‌داد.[۶۰] نابینا کردن شیخ‌علی خان که بسیاری از فتوحات کریمخان به وسیله او محقق شد و از بزرگ‌ترین فرماندهان سپاه او بود؛ و همچنین بریدن گوش و بینی برخی افراد از این نمونه است.[۶۱]
تساهل مذهبی
از ویژگی‌های اصلی حکومت کریمخان زند را تساهل مذهبی نسبت به اقلیت‌های دینی شمرده‌اند.[۶۲] در دوره وی با پیروان ادیان دیگر مدارا می‌شد و آنها برای فعایت‌های مذهبی خود آزاد بودند.[۶۳] انتصاب سید ابوالحسن خان کهکی، پیشوای اسماعیلیان، به حکومت کرمان را برجسته‌ترین نمونه تسامح مذهبی کریمخان دانسته‌اند.[۶۴]
همچنین بازگشت فرقه‌های صوفی به ایران از جمله نعمت‌اللهی‌ها و عمارت و مرمت قبور برخی از دراویش که به هفت‌تن و چهل‌تن معروف بودند، از نمونه‌های تسامح مذهبی کریمخان شمرده می‌شود.[۶۵] گفته شده در بستر آزادی مذهبی که کریمخان ایجاد کرده بود اَرامنه در ایران در آرامش زندگی می‌کردند.[۶۶] علاوه بر ارامنه این آزادی شامل یهودیان نیز می‌شد؛ به واسطه سیاست مذهبی کریمخان بسیاری از یهودیان به ایران مراجعت کردند و شیراز را به صورت بزرگ‌ترین مرکز یهودی‌نشین ایران درآوردند.[۶۷] در سیاست تساهل مذهبی کریمخان افراد بی‌دین مانند برده‌های آفریقایی نیز از آزادی برخوردار بودند.[۶۸]
محله خراباتیان
یکی از مهم‌ترین تحولات اجتماعی در دوره کریمخان را شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان و فعالیت زنان روسپی در آنجا دانسته‌اند.[۶۹] ایجاد و گسترش این محله را در چارچوب سیاست کلی کریمخان مبنی بر بهسازی ساختار شهری و رونق اقتصادی دانسته‌اند؛[۷۰] چه اینکه یکی از درآمدهای اصلی مالیاتی دولت، مالیات محلهٔ روسپی‌ها بود.[۷۱] همچنین گفته شده کریمخان برای کنترل گروگان‌های سیاسی که از طایفه‌های شورشی بودند و در شیراز اسکان داشتند، اقدام به ایجاد محلهٔ خراباتیان کرد. درواقع، او سعی داشت از این طریق قدرت‌طلبیِ گروگان‌های سیاسی را خنثی کند.[۷۲]
عمران و آبادی
از اقدامات مهم کریمخان در زمان حکومتش را آبادانی و عمران شهر قلمداد کرده‌اند.[۷۳] در دوره سلطنت وی بناهایی ساخته شد؛ از جمله: بنای باروی شهر (که آقامحمدخان آن را خراب کرد)، ارگ کریم‌خانی. عمارت کلاه فرنگی (موزه پارس فعلی)، مسجد وکیل، بازار وکیل، آرامگاه سعدی و حافظ (که بعداً به کلی تجدید بنا شد) و آثار زیادی از قبیل کاروانسرا و مدرسه و حمام.[۷۴] همچنین تعمیر و ساخت مساجد و تکیه‌ها و قبور عارفان و صوفیان و مرمت قبور چهل تن در دوره وی انجام گرفت.[۷۵]
تک‌نگاری
- کتاب کریمخان زند و زمان او نوشته پرویز رجبی توسط انتشارات اختران و کتاب آمه به چاپ رسیده است.
- کتاب کریمخان زند نوشته جان ر. پری با ترجمه علی‌محمد ساکی توسط نشر نو منتشر شده است.
پانویس
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۳۳.
- ↑ نوائی، کریمخان زند، ۱۳۴۸ش، ص۳۵؛ ساکی، «مقدمه»، کریم خان زند، ۱۴۰۲ش، ص۱۱.
- ↑ ساکی، «مقدمه»، کریم خان زند، ص۱۲.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه، ۱۳۹۲ش، ص۴۵۱ تا ص۴۵۳؛ کشمیری، «پژوهشی دربارهٔ روی کارآمدن زندیه»، ص۲۵۶؛ فرامرزی، کریم خان زند و خلیج فارس، ۱۳۴۶ش، ص۲۵.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه، ص۴۵۳؛ ساکی، «مقدمه»، کریم خان زند، ص۱۳.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۱؛ بهزادی، «کریم خان زند، تصویری مستند و جامع از وکیل الرعایا»، ص۱۰.
- ↑ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۱.
- ↑ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۲.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۰؛ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۳؛ ثواقب، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، ص۵۹.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۹ و ۲۰۰.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه، ۱۳۹۲ش، ص۴۵۶؛ هرن، تاریخ مختصر ایران، از اول اسلام تا انقراض زندیان، ص۱۰۸.
- ↑ ساکی، «مقدمه»، کریم خان زند، ۱۴۰۲ش، ص۱۲.
- ↑ ساکی، «مقدمه»، کریم خان زند، ص۱۳؛ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۴.
- ↑ ناروند، «مرگ کریم خان»، ص۴۵؛ فرامرزی، کریم خان زند و خلیج فارس، ۱۳۴۶ش، ص۴۱.
- ↑ بهروزی، «شیرازه شیراز»، ص۴۰۲.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۹؛ نوائی، کریمخان زند، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۴؛ هدایتی، تاریخ زندیه، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ هرن، تاریخ مختصر ایران، از اول اسلام تا انقراض زندیان، ۱۳۱۴ش، ص۱۰۸؛ اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه، ۱۳۹۲ش، ص۴۵۶؛ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸؛ نوائی، کریمخان زند، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۶ و ص۲۲۷.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۹.
- ↑ پهلوان‌پور، و ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریم خان زند»، ص۲۱.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷ و ص۱۲۵؛ پهلوان‌پور، و ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریم خان زند»، ص۲۱.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۶۰ و ص۶۸.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۰.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران، ۱۳۶۹ش، ص۶۴.
- ↑ ثواقب، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، ص۶۰.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران، ۱۳۶۹ش، ص۶۴.
- ↑ ثواقب، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، ص۶۶؛ کاکاوند، «مطالعه تطبیقی شعائر، قاب‌بندی و نقوش مسکوکات ادوار حکومت نادرشاه افشار و کریم خان زند»، ص۱۱۲.
- ↑ ثواقب، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، ص۷۱.
- ↑ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۳.
- ↑ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۳؛ الگار، دین و دولت در ایران، ۱۳۶۹ش، ص۶۴.
- ↑ اعرابی هاشمی و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۵.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۵.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۹.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران، ۱۳۶۹ش، ص۶۴؛ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۵.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ ثواقب، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، ص۵۹ و ص۶۰.
- ↑ ثواقب، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، ص۶۰؛ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۹.
- ↑ کاکاوند، «مطالعه تطبیقی شعائر، قاب‌بندی و نقوش مسکوکات ادوار حکومت نادرشاه افشار و کریم خان زند»، ص۱۱۲.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۳ و ص۱۴۵.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۶۷.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران، ۱۳۶۹ش، ص۶۴.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۳.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۶۷.
- ↑ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۲؛ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۲۵؛ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۵؛ اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه، ۱۳۹۲ش، ص۴۵۶؛ هرن، تاریخ مختصر ایران، ۱۳۱۴ش، ص۱۰۸.
- ↑ ساکی، «مقدمه»، کریم خان زند، ص۱۳؛ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۵ و ص۱۲۶.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۳.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۵.
- ↑ کشمیری، «پژوهشی دربارهٔ روی کارآمدن زندیه»، ص۲۵۷.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۲؛ پناهی سمنانی، کریمخان زند: ن‍ی‍ک‍وت‍ری‍ن زم‍ام‍دار تاریخ ایران، ۱۳۷۵ش، ص۱۵۸.
- ↑ کشمیری، «پژوهشی دربارهٔ روی کارآمدن زندیه»، ص۲۵۷.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۲؛ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۰.
- ↑ ناروند، «مرگ کریم خان»، ص۴۶.
- ↑ ناروند، «مرگ کریم خان»، ص۴۵.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۴؛ ناروند، «مرگ کریم خان»، ص۴۵؛ پناهی سمنانی، کریمخان زند: ن‍ی‍ک‍وت‍ری‍ن زم‍ام‍دار تاریخ ایران، ۱۳۷۵ش، ص۱۵۸.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۰۱؛ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۵ و ص۱۴۰.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۱.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۱.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۱.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۱.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۴۱.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۵۹ و ص۶۰.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۶۵.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۶۹.
- ↑ الهیاری، و دیگران، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، ص۶۵.
- ↑ هدایتی، تاریخ زندیه، تهران، ج۱، ص۲۲۱ و ۲۲۲؛ مورگان، ایران در قرون وسطی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۲.
- ↑ رجبی، کریمخان زند و زمان او، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۷ تا ص۱۳۸؛ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۹.
- ↑ اعرابی هاشمی، و دیگران، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، ص۱۳۹.
منابع
- اعرابی هاشمی، شکوه السادات و سیده صفیه مرتضوی و فیض‌الله بوشاسب گوشه، «سیاست مذهبی کریم خان زند»، پژوهشنامه تاریخ، شماره ۵۶، پاییز ۱۳۹۸ش.
- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه، تهران، دبیر، ۱۳۹۲ش.
- الگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمه ابوالقاسم سری تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- الهیاری، حسن و پژمان افخمی و امیرحسین حاتمی، «علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلهٔ خراباتیان شیراز در عصر زندیه»، جامعه‌شناسی تاریخی، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- بهزادی، ناهید، «کریم خان زند، تصویری مستند و جامع از وکیل الرعایا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۴ و ۵، اسفند ۱۳۷۶ش.
- بهروزی، علی‌نقی، «شیرازه شیراز»، ارمغان، شماره ۹، آذر ۱۳۴۳ش.
- پری، جان، کریم خان زند، تاریخ ایران بین سال‌های ۱۷۴۷ تا ۱۷۷۹م، ترجمه و مقدمه علی‌محمد ساکی، تهران، نشر نو، ۱۴۰۲ش.
- پناهی سمنانی، احمد، کریمخان زند ن‍ی‍ک‍وت‍ری‍ن زم‍ام‍دار تاریخ ایران، تهران، ندا، ۱۳۷۵ش.
- پهلوان‌پور، فاطمه، و حسین ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریم خان زند»، تاریخ اسلام، شماره ۴۵ و ۴۶، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- ثواقب، جهانبخش، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه»، شیعه‌شناسی، شماره ۷۶، زمستان ۱۴۰۰ش.
- رجبی، پرویز، کریمخان زند و زمان او، تهران، کتاب آمه، ۱۳۸۹ش.
- فرامرزی، احمد، کریم خان زند و خلیج فارس، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۶ش.
- کاکاوند، سمانه، «مطالعه تطبیقی شعائر، قاب‌بندی و نقوش مسکوکات ادوار حکومت نادرشاه افشار و کریم خان زند»، مبانی نظری هنرهای تجسمی، شماره ۱۴، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
- کشمیری، محمد، «پژوهشی دربارهٔ روی کارآمدن زندیه»، بررسی‌های تاریخی، شماره ۱، فروردین و اردیبهشت ۱۳۴۸ش.
- مورگان، دیوید، ایران در قرون وسطی، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، ۱۳۷۳ش.
- ناروند، رضا، «مرگ کریم خان»، وحید، شماره ۲۱۰، خرداد ۱۳۵۶ش.
- نوائی، عبدالحسین، کریمخان زند، تهران، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۸ش.
- هدایتی، هادی، تاریخ زندیه، تهران، دانشگاه تهران، بی‌تا.
- هرن، پاول، تاریخ مختصر ایران، از اول اسلام تا انقراض زندیان، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران، بی‌نا، ۱۳۱۴ش.