شهادت
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
شهادت به کشته‌شدن در راه خدا اشاره دارد که در احادیث از آن به‌عنوان بالاترین نیکی و گرامی‌ترین مرگ یاد شده است. در آیات قرآن و روایات، برای شهادت، آثاری همچون زنده ماندن، برخورداری از حق شفاعت و آمرزش گناهان ذکر شده است.
بنا بر نظر فقیهان، شهید غسل و کفن ندارد و لمس کردن بدن او موجب واجب شدن غسل مس میت نمی‌گردد. البته این احکام مختص شهید معرکه (میدان جنگ) است و شامل دیگر کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند و یا به‌منزله شهیدند، نمی‌شود.
بنا به برخی روایات، همه امامان شیعه با شهادت از دنیا می‌روند. البته شیخ مفید از عالمان برجسته شیعه در شهادت برخی از آنها تردید کرده است.
در ادبیات جمهوری اسلامی ایران، همه کسانی که در راه حفظ انقلاب سال ۱۳۵۷ش و دفاع از کشور ایران کشته می‌شوند، شهید نامیده می‌شوند. در این کشور، سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران برای رسیدگی به امور خانواده‌های شهیدان و ایثارگران تأسیس شده است. همچنین ۲۲ اسفند به عنوان روز شهید نامگذاری شده است.
مفهوم‌شناسی
شهادت به معنای کشته شدن در راه خداوند است و کسی که در راه خدا کشته می‌شود، شهید نامیده می‌شود.[۱] در فقه، شهید به مسلمانی اختصاص دارد که در میدان جنگ توسط کافران یا به سبب جنگ با آنها کشته می‌شود.[۲]
در تفسیر نمونه آمده است که شهادت یک معنای خاص و یک معنای عام دارد. معنای خاص آن همان معنای فقهی است و معنای عام آن این است که انسان در مسیر انجام وظیفه الهی کشته شود یا بمیرد. ازاین‌رو در روایات اسلامی، مصادیقی برای عنوان شهید ذکر شده است نظیر طالب علمی که در حال طلب علم از دنیا برود، کسی که در بسترش بمیرد در حالی که به خدا، پیامبر و اهل‌بیتش معرفت داشته باشد، کسی که برای دفاع از مالش در برابر مهاجمان کشته شود[۳]
وجه نامگذاری شهید
﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾
(ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‌اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.
شهادت در لغت به معناهایی همچون حضور و مشاهده است.[۴] با توجه به این مسئله، درباره نامگذاری شهید احتمال‌هایی داده شده است؛ از جمله:
- فرشتگان رحمت الهی او را می‌بینند.
- خدا و فرشتگان شهادت می‌دهند که او اهل بهشت است.
- او نمرده و نزد پروردگارش حاضر است.
- او چیزهایی را مشاهده می‌کند که دیگران مشاهده نمی‌کنند.[۵]
- او در روز قیامت شاهد اعمال دیگران است.[۶]
جایگاه
روایات بسیاری درباره منزلت و فضیلت شهادت وارد شده است. از جمله اینکه شهادت بالاترین نیکی[۷]و گرامی‌ترین مرگ[۸] دانسته شده است و برخی از مرگ‌های دیگر در اجر و پاداش، به آن تشبیه شده است.[۹] همچنین در دعاهایی که از چهارده معصوم رسیده، شهادت،[۱۰] شهادت زیر پرچم پیامبر(ص)[۱۱] و کشته شدن به‌دست بدترین مردم[۱۲] از خدا درخواست شده است.
در قرآن از واژه شهادت با تعبیر «قَتْل فی سبیل‌الله» (کشته شدن در راه خدا) یاد شده است و منظور از شهید در قرآن کسی است که گواه براعمال انسان است. [۱۳] در کتاب‌های فقهی، از شهادت و شهید در باب احکام طهارت بحث می‌شود.[۱۴]
امام سجاد(ع):
هيچ قطره‌اى نزد خدا محبوب‌تر از اين دو قطره نيست: قطره خونى كه در راه خدا ريخته مى‌شود و قطره اشكى كه فقط براى خدای عزوجل در دل شب فرو مى‌غلتد.
مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۳۷۸.
آثار شهادت
در آیات و روایات برای شهادت آثاری بیان شده است که برخی به شرح زیر است:
- زنده بودن: بنا بر آیات قرآن، کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند نمرده‌اند؛ بلکه زنده‌اند[۱۵] و نزد پروردگارشان، روزی داده می‌شوند.[۱۶]
- برخورداری از حق شفاعت. شهید در کنار پیامبران و عالمان از شفاعت‌کنندگان در قیامت است.[۱۷]
- آمرزش گناهان و رحمت خدا.[۱۸]در روایتی که از امام باقر(ع) نقل شده، هنگامی که نخستین قطره خون شهید جاری می‌شود، تمام گناهان او به‌جز حق‌الناس بخشیده می‌شود.[۱۹] در مورد حق‌الناس بر عهده شهید نیز گفته شده اگر در جبران آن کوتاهی نکرده و نیت پرداخت داشته؛ خداوند آن حق را جبران و صاحب حق را راضی می‌کند.[۲۰]
- ورود به بهشت.[۲۱] شهید از نخستین کسانی است که به بهشت می‌رود.[۲۲]
احکام شهید در معرکه
فقیهان برای شهید در معرکه (میدان جنگ) احکامی ذکر کرده‌اند:
- غسل میت. بنا به نظر فقیهان شیعه، شهید در معرکه جنگ غسل میت ندارد؛[۲۳] اما کسی را که در معرکه جنگ زخمی شده و بیرون از معرکه یا پس از اتمام جنگ، به شهادت برسد، باید غسل داد.[۲۴]
- کفن؛ بنا به نظر فقیهان شیعه، شهید در معرکه کفن نمی‌شود[۲۵] و با همان لباس رزم دفن می‌گردد؛[۲۶] مگر اینکه لباس به تن نداشته باشد که در این صورت، باید او را کفن کرد.[۲۷]
- مس بدن شهید؛ لمس‌کردن بدن شهید موجب واجب‌شدن غسل مس میت نمی‌شود.[۲۸]
- حَنوط: حنوط (مالیدن کافور به مواضع هفت‌گانه سجده میت) برای شهید واجب نیست؛ چراکه حنوط پس از کفن کردن است و شهید کفن ندارد.[۲۹]
احکام مذکور شامل کسانی است که با اذن معصوم یا نائب خاص او در جنگ شرکت کرده‌اند.[۳۰] همچنین بنا به‌فتوای بیشتر فقیهان، این احکام شامل کسانی که در زمان غیبت با اذن نائب عام امام (فقیه جامع‌الشرایط) یا بدون اذن او، برای دفاع در برابر هجوم دشمنان اسلام کشته می‌شوند، نیز می‌گردد.[۳۱] در مقابل، شهید ثانی گرچه این افراد (و نیز کسی که در راه دفاع از مال وخانواده اش کشته شده)را شریک در فضیلت شهید دانسته، احکام شهید در معرکه را درباره آنها جاری نمی‌داند.[۳۲]
شهادت امامان شیعه
به اعتقاد شماری از عالمان شیعه، همه امامان شیعه با شهادت از دنیا رفته‌اند.[۳۳] دلیل آنان برخی از روایات، از جمله روایت امام صادق(ع) «وَ اللهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ شَهِید» است که بنابر آن، همه امامان با شهادت از دنیا می‌روند.[۳۴] در مقابل این دیدگاه، شیخ مفید در کتاب «تصحیح اعتقادات الامامیه» شهادت امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) را پذیرفته و در شهادت سایر ائمه(ع) تردید کرده است.[۳۵]
شهید در ادبیات جمهوری اسلامی ایران
شهید در ادبیات جمهوری اسلامی ایران شامل کسانی می‌شود که در راه دفاع و حفظ دستاوردهای انقلاب سال ۱۳۵۷ش و کیان نظام اسلامی، استقلال کشور ایران و مقابله با تهدیدات دشمن جان خود را از دست می‌دهند.[۳۷] بر اساس قانون بنیاد شهید ایران، از انقلاب سال ۱۳۵۷ش تا ابتدای سال ۱۴۰۰ش حدود ۲۲۰ هزار نفر شهید محسوب شده‌اند.[۳۸] در ایران سازمان بنیاد شهید برای رسیدگی به امور خانواده‌های شهداء تأسیس شده است.[۳۹] همچنین ۲۲ اسفند به عنوان روز شهید نامگذاری شده است.[۴۰]
اصطلاحات
برخی از اصطلاحاتی که در ادبیات جمهوری اسلامی ایران درباره شهیدان به کار می‌رود عبارت‌اند از:
- شهید محراب: به امامان جمعه‌ای اشاره دارد که به هنگام برگزاری نماز جمعه به دست مخالفان نظام جمهوری اسلامی ترور شده‌اند.[۴۲]
- شهدای دفاع مقدس: کشته‌شدگان ایرانی جنگ ایران و عراق[۴۳] که از آنها به عنوان شهدای جنگ تحمیلی نیز یاد می‌شود.[۴۴] مدفن این شهدا گلزار شهدا نامیده می‌شود.[۴۵]
- شهید گمنام: کشتگان ایرانی جنگ ایران و عراق که هویتشان مشخص نیست.[۴۶] در ایران معمولاً بر مزار این افراد، بنایی ساخته می‌شود [۴۷] و در مناسبت‌های مذهبی در کنار مزارشان مراسم‌هایی برگزار می‌شود.[۴۸]
- شهید مدافع حرم: نیروهایی که توسط جمهوری اسلامی ایران برای جنگ با داعش و حمایت از دولت سوریه، سامان‌دهی و به کشور سوریه اعزام شده و در این کشور کشته می‌شوند. این نیروها از کشورهای ایران، لبنان، عراق و افغانستان هستند.[۴۹]
- شهدای انقلاب: افرادی که در راه مبارزه با حکومت پهلوی از سال ۱۳۴۲ش تا بهمن ۱۳۵۷ش به شهادت رسیدند. آمار این شهدا از ۲۸۰۰ تا ۱۰ هزار تن بیان شده است.[۵۰]
- شهیدان امنیت: کسانی که در راه برقراری امنیت و نظم عمومی جامعه[۵۱] و مبارزه با قاچاقچیان[۵۲] و اغتشاشگران مانند آرمان علی‌وردی و روح‌الله عجمیان[۵۳] کشته می‌شوند.
- شهیدان سلامت: کسانی که در راه درمان و تأمین سلامتی مردم ایران جانشان را از دست می‌دهند. این عنوان در دوران شیوع ویروس کرونای ۲۰۱۹ رایج شد.[۵۴]
- شهیدان خدمت: کسانی که در راه خدمت به مردم جان خود را از دسترس می‌دهند؛ مانند سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور وقت ایران، حسین امیرعبداللهیان وزیروقت امورخارجه ایران، سید محمدعلی آل‌هاشم نماینده ولی‌فقیه و همراهان آنان که در راه خدمت به مردم و پیشرفت ایران در سانحه هوایی کشته شدند.[۵۵]
- شهدای قدس یا مقاومت: کسانی که در راه آزادسازی فلسطین و مبارزه با رژیم صهیونیستی جان خود را از دست می‌دهند. قاسم سلیمانی، سید حسن نصرالله، اسماعیل هنیه و ابومهدی المهندس از شهدای برجسته مقاومت به شمار می‌روند.
همچنین در ایران جانباختگان برخی از حوادث نیز به عنوان شهید معرفی شده‌اند مانند: کشته‌شدگان فاجعه منا ۱۳۹۴ش، آتش‌نشانان جان‌باخته در آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو تهران ۱۳۹۵ش،[۵۶] جانباختگان هواپیمای بوئینگ۷۳۷ اکراینی ۱۳۹۸ش.[۵۷]
کتابشناسی
درباره شهادت و شهید کتاب‌هایی به زبان فارسی و عربی نوشته شده است از جمله:
- کتاب شهدای عصر پیامبر(ص) اثر ابوالفضل بنایی کاشی: این اثر گزارشی از شهدای دوره پیامبر به زبان فارسی ارائه می‌دهد. شهدای پیش از هجرت، شهدای جنگ بدر، شهدای غزوه سویق، شهدای غزوه احد، شهدای بِئر معونه، شهدای غزوه خیبر، شهدای غزوه طائف، شهدای غزوه حنین و شهدایی که تاریخ شهادتشان مشخص نیست، از فصل‌های این کتاب است. این کتاب در ۲۴۸ صفحه، در سال ۱۳۹۱ش توسط نشر شاهد منتشر شده است.
- شُهَداءُ الفَضیلَة: کتابی از علامه امینی است که در آن شرح‌حال ۱۳۰ تن از دانشمندانِ شهید و چگونگی شهادتشان گزارش شده است. این افراد از بین شخصیت‌های قرن چهارم تا چهاردهم هجری قمری انتخاب شده‌اند. شهداءُالفضیلة با عنوان شهیدان راه فضیلت، به زبان فارسی ترجمه شده است.
- کتاب شهدای صدر اسلام و شهدای واقعه کربلا نوشته سید علی‌اکبر قرشی: این اثر در سال ۱۳۸۵ش توسط انتشارات نويد اسلام در ۲۱۲ صفحه منتشر شده است.[۵۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ عبدالمنعم، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، دار الفضیلة، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ عبدالمنعم، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، دار الفضیلة، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۹ش، ج۲۱، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷۴.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۸۱.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷۷.
- ↑ ابن حیون مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۴۳.
- ↑ صدوق، من لایحضر الفقیه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۰۲، ح۵۸۶۸.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۹۵، ص۳۶۸؛ ج۹۱، ص۲۳۹؛ ج۹۴، ص۳۳۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۹۴، ص۳۷۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۹۴، ص۲۶۱.
- ↑ طباطبائی، المیزان، الناشر منشورات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ج۴، ص۴۰۷؛قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ۳۳۱۷.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۵۴.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۶۹.
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، مکتبة نینوا، ج۱، ص۳۱.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۵۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۸۳.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۱۸۸، ح۳۹۵ و ص۱۹۱، ح۴۱۱؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۹۹.
- ↑ سوره توبه، آیه۱۱۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۷۱، ص۱۴۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ علامه حلی، نهایة الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۳۵.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۶.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۶-۴۰۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۳۰۷.
- ↑ خؤیی، التنقیح، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، ج۹، ص۱۸۲.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کاشف‌الغطا، النور الساطع، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵۴۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۲۸؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۲-۱۳۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ ق، ج۲، ص۲۰۹.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ ق، ج۲، ص۲۰۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۲-۱۳۱.
- ↑ مفید، تصحیح اعتقاد الامامیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۲و۱۳۱.
- ↑ «پیکر مطهر ۱۰ شهید دفاع مقدس در اصفهان تشییع شد+ تصاویر» خبرفوری.
- ↑ «آیین‌نامه تعیین و احراز مصادیق شهید و ایثارگر ابلاغ شد»، وبگاه خبری ایسنا.
- ↑ «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»، وبگاه خبری ایسنا.
- ↑ «قانون اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «تشییع پیکر هفت تن از مدافعان حرم لشکر فاطمیون در قم ، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ نگاه کنید به «شهدای محراب چند نفر هستند و نامشان چيست؟»، مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات.
- ↑ محمودی، «بررسی صبغه عرفانی مناجات‌های شهدای دفاع مقدس»، ص۳۵۵ و ۳۵۷.
- ↑ ربیعی، «تحلیل گفتمانی وصیت‌نامه شهدای جنگ تحمیلی»، ص۱۴۶.
- ↑ آقابابایی، «گلزار شهدا به مثابه مکان-خاطره»، ص۵۴.
- ↑ «مفهوم گمنامی»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
- ↑ «تحلیلی برتدفین پیکرهای طیبه شهدای گمنام درنقاط خاص کشور»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
- ↑ «فلسفه یادبود شهدا در دانشگاه‌ها»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
- ↑ «روایت مشاور فرمانده سپاه کربلای مازندران از خان طومان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا).
- ↑ «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «بزرگداشت اولین سالگرد شهید امنیت «حامد ضابط» برگزار می‌شود»، خبرگزاری فارس.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «پیکر شهید امنیت در دهدشت تشییع شد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «برگزاری مراسم بزرگداشت شهدای مدافع امنیت شهید آرمان علی‌وردی و روح‌الله عجمیان»، تهران‌پرس.
- ↑ «شهدای سلامت از امتیازات افراد «در حکم شهید» برخوردار می‌شوند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم سی و پنجمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (رحمه‌الله)»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ روایتی از ۱۶ شهید آتش نشان حادثه پلاسکو، معاونت فرهنگی و دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی تهران.
- ↑ سانحه هواپیمای اوکراینی شهید محسوب می‌شوند، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «نگاهی به كتاب «شهدای صدر اسلام و شهدای كربلا»»، خبرگزاری ایسنا.
منابع
- آقابابایی، احسان و مهدی ژیان‌پور، «گلزار شهدا به مثابه مکان-خاطره»، در مطالعات ملی، شماره ۶۷، پاییز ۱۳۹۵ش.
- ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تصحیح آصف فیضی، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام، ۱۳۸۵ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- «بزرگداشت اولین سالگرد شهید امنیت «حامد ضابط» برگزار می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «تحلیلی برتدفین پیکرهای طیبه شهدای گمنام درنقاط خاص کشور»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «تشییع پیکر هفت تن از مدافعان حرم لشکر فاطمیون در قم ، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۳۴۲ش.
- «پیکر دو تن از شهدای امنیت استان تهران چهارشنبه تشییع می‌شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «پیکر شهید امنیت در دهدشت تشییع شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۷ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، تهران، نینوا، بی‌تا.
- ربیعی، علی و امیرحسین تمنایی، «تحلیل گفتمانی وصیت‌نامه شهدای جنگ تحمیلی»، در مطالعات جامع‌شناختی، شماره ۴۴، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- «روایت مشاور فرمانده سپاه کربلای مازندران از خان طومان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «شهدای سلامت از امتیازات افراد «در حکم شهید» برخوردار می‌شوند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب الطهارة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۷ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی اشکوری، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
- عبدالمنعم، محمود عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، قاهره، دار الفضیلة، بی‌تا.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الشرعیه علی مذهب الامامیه، تصحیح ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تحقیق محمدباقر محمودی و عبدالزهرا علوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- «فلسفه یادبود شهدا در دانشگاه‌ها»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
- کاشف‌الغطاء، علی بن محمدرضا، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۱ق.
- محمودی، مریم و حسن قربانی، «بررسی صبغه عرفانی مناجات‌های شهدای دفاع مقدس»، در ادبیات پایداری، شماره ۱۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.
- «مفهوم گمنامی»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقاد الامامیه، تحقیق و تصحیح حسین درگاهی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروةالوثقی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، بی‌تا.
- سانحه هواپیمای اوکراینی شهید محسوب می‌شوند، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۶ خرداد ۱۴۰۲.
- روایتی از ۱۶ شهید آتش نشان حادثه پلاسکو، معاونت فرهنگی و دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی تهران، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۱۶ خرداد ۱۴۰۲.
- «بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم سی و پنجمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (رحمه‌الله)»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۴ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ش.
پیوند به بیرون