دعای سی و یکم صحیفه سجادیه از دعاهای مأثور از امام سجاد(ع) که در آن از خدا درخواست توبه واقعی شده است. امام سجاد (ع) در این دعا شرایط توبه راستین، حالات توبه‌کننده واقعی و راه‌های رهایی از گناهان را بیان می‌کند. بر اساس مضامین این دعا تحوّل درونی انسان، شرط توبه واقعی است و حُبّ الهی دژ بازدارنده از گناه است.
به بیان حضرت زین‌العابدین، گناه در دنیا و آخرت گریبان‌گیر انسان است. همچنین جهنم بازتاب طبیعی گناهان خواهد بود؛ به همین دلیل باید همیشه از خدا توفیق توبه را درخواست کرد. درخواست شفاعت و رهایی از جهالت و گمراهی به وسیله محمد (ص) و آل‌محمد (ع) از دیگر آموزه‌های این دعا است.
کتاب «عطر معرفت: گل‌واژگانی از گلستان معرفت توبه» اثر سید محمد ضیاءآبادی در شرح دعای سی و یکم به زبان فارسی نوشته شده است. همچنین این دعا در شرح‌های صحیفه سجادیه به زبان فارسی و عربی شرح شده است.
موضوع اصلی دعای سی و یکم صحیفه سجادیه درخواست توبه از خدا است. دعای توبه از درخشان‌ترین دعاهای صحیفه سجادیه توصیف شده است.[۱]امام سجاد(ع) در این دعا انواع گناهان، حالات توبه‌کننده و شرایط توبه واقعی بیان شده است.[۲] آموزه‌های این دعا به شرح ذیل است:
خدا برتر از توصیفِ توصیف‌کنندگان است. (ناتوانی واصفان از توصیف خدا)
راه‌های رهایی از گناهان (ثبات انسان در طاعت و عبادت، دوری از لغزش‌گاه‌های گناهان، پناه بردن به عیب‌پوشی خدا و شست‌وشوی قلب از کدورت گناه)
محبت خدا نسبت به توبه‌کنندگان
شرایط توبه راستین (توبه از ظاهر و باطن گناه، توبه از لغزش‌های گذشته و حال، عهد با خدا بر بازنگشتن به گناه، تطهیر قلب از زنگارهای گناه و پشیمانی از گناه)
توبه واقعی، روی آوردن به خدا با شرمساری و امید
توبه واقعی، با اعتماد و طمع به فضل الهی
توبه واقعی، با بریدن طمع از غیر خدا و نترسیدن از غیر خدا
درخواست توفیق برای انجام کارهای محبوب خدا
حُبّ الهی دژ استوارِ بازدارنده از گناه
درخواست ثابت قدم بودن در نیت بندگی
شرط بستن با خدا برای تکرار نکردن کارهایی که خداوند نمی‌پسندد
ضمانت دادن برای انجام ندادن کارهایی که خداوند مذموم دانسته است
عهد بستن با خدا برای دوری کردن ازتمام گناهان
دوام توبه فقط در پرتو عنایت و محافظت خداوند
درخواست توبهٔ پاک کننده گناهان گذشته و مصونیت بخش از گناه در آینده
درخواست توبهٔ مصونیت بخش از کیفر الهی
درخواست توبه از هر چه بر خلاف اراده و محبت الهی است.
درخواست برخورد عزتمندانه خداوند با تضرع و زاری بنده ذلیل
اعتراف به پشیمانی و ترک گناه و استغفار برای اثبات توبه
کتاب «عطر معرفت: گل‌واژگانی از گلستان معرفت توبه» اثر سید محمد ضیاءآبادی به زبان فارسی در شرح دعای سی و یکم صحیفه نوشته است. انتشارات مؤسسه بنیاد خیریه الزهرا (س) در تهران این کتاب را در سال ۱۳۹۳ش منتشر کرده است.[۴]
این جایگاه کسی است که دست‌های گناهان، او را دست به دست کرده‌اند؛ و افسار خطاها، او را به دنبال خود کشیده‌اند؛ و شیطان بر او چیره شده و در رابطه با تباه کردن فرمانت نسبت به آنچه امر فرمودی کوتاهی کرده؛ و به خاطر غفلتش از عاقبت کار، آنچه را نهی کردی، مرتکب شده.
مانند کسی که قدرتت را بر وجودش جاهل و فراوانی احسانت را نسبت به خودش منکر است تا هنگامی‌که دیدهٔ هدایت برایش باز شده و ابرهای کوردلی، از صفحهٔ باطنش برطرف گشته، ستم‌هایی که بر خود کرده، به‌شمار آورده و در اموری که پروردگارش را مخالفت کرده به اندیشه نشسته؛ در نتیجه گناه بزرگش را بزرگ و عظمت مخالفتش را عظیم دیده.
پس با امید به حضرتت و شرمساری از وجود مقدّست، به جانب تو روی کرده؛ و از باب اطمینان به تو، رغبت و شوقش را متوجّه پیشگاه تو ساخته و از روی یقین با طمعش آهنگ تو کرده؛ و از باب اخلاص، با توشهٔ ترسش به سوی تو روی آورده، طمعش از هر که به او طمع ورزیده می‌شود، تهی شده غیر تو؛ و ترسش از هر چه از آن ترسیده می‌شود، برطرف شده جز تو.
پس با حال زاری و ذلّت پیش رویت ایستاده و از روی تواضع و فروتنی دیده‌اش را به سوی زمین انداخته و سرش را در برابر عزّتت، ذلیلانه به زیرافکنده؛ و خاضعانه رازش را که تو از او به آن داناتری، برایت آشکار ساخته؛ و خاشعانه گناهانش را که حضرتت به تعدادش آگاه‌تر است برشمرده؛ و برای نجات از گناهان بزرگی که برای مرتکب شونده‌اش در علم تو، عین هلاکت است؛ و زشتی اعمالی که در عرصهٔ قضا و قدَرَت او را رسوا کرده، به فریادرسی و طلب یاری برخاسته؛ همان گناهانی که روزگار لذّت‌هایش پشت کرده و از بین رفته و پیامدهای زیان بخشش به جا مانده و گریبان‌گیر شده.
ای خدای من! اگر این گنهکار را کیفر دهی، عدالتت را منکر نمی‌شود؛ و اگر از او گذشت کنی و به او رحمت آوری، گذشتت را در برابر بی‌نهایت بودنت بزرگ نمی‌شمارد؛ برای این‌که تو پروردگار کریمی، پروردگاری که آمرزش گناه بزرگ، او را بزرگ ننماید.
خدایا! اینک منم که در پیشگاهت نسبت به امرت، مطیع و سر به فرمان آمدم؛ و آن امر این است: ما را دستور دادی دعا کنیم و من وفای به وعده‌ای را که در مورد اجابت دعا داده‌ای، خواستارم؛ زیرا فرمودی: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم».
خدایا! پس بر محمّد و آلش درود فرست و با من با آمرزشت برخورد کن، چنان‌که من با اعتراف به گناه با تو برخورد کردم؛ و مرا از لغزش‌گاه‌های گناهان برگیر، چنان‌که خود را برای تو پست کردم؛ و به پرده‌پوشی‌ات بر من پرده پوشان، چنان‌که از به کیفر رساندن من درنگ کردی.
خدایا! نیّتم را در طاعتت استوار کن و بینشم را در بندگی‌ات محکم فرما و به اعمالی موفّقم دار که به سبب آن اعمال، چرکی خطاها را از من بشویی و هنگامی‌که می‌خواهی جانم را بگیری، مرا بر آیین خود و آیین پیامبرت محمّد - علیه‌السلام - بمیران.
خدایا! در این موقعیتی که هستم، از گناهان بزرگ و کوچکم و پوشیده و آشکارم و از لغزش‌های گذشته و جدیدم، به سویت توبه می‌کنم؛ توبهٔ کسی که با خود از گناه سخن نمی‌گوید و اندیشه بازگشتن در عرصهٔ خطا را به خاطرش راه نمی‌دهد.
ای خدای من! در کتاب محکم و استوارت فرمودی: «بازگشت و توبه بندگانت را می‌پذیری و از گناهان گذشت می‌کنی و توبه‌کنندگان را دوست داری.» پس چنان‌که وعده دادی، توبه‌ام را بپذیر؛ و همان گونه که ضمانت کردی، از گناهانم گذشت کن؛ و چنان‌که شرط فرمودی، محبّتت را بر من واجب گردان.
ای پروردگارم! من هم در برابر این همه عنایات تو تعهّد و شرطم این است که به آنچه پسند تو نیست بازنیایم و ضمانتم این است که به آنچه مورد نکوهش توست بازنگردم و پیمانم این است که از تمام گناهانت دوری کنم.
خدایا! حق و حقوق قابل مطالبه‌ای از مردم به عهدهٔ من است که آن‌ها را به یاد دارم و حق و حقوقی است که از یاد برده‌ام و همهٔ آن‌ها در برابر چشم توست که به خواب نمی‌رود؛ و در مقابل دانش توست که فراموش نمی‌کند؛ پس در برابر آن حقوق، به صاحبانش عوض ده؛ و گرانی آن‌ها را از دوش من فرود آر و سنگینی‌اش را از من بردار و مرا از این که مرتکب مانند آن‌ها شوم، حفظ کن.
خدایا! برای من قدرت وفای به توبه نیست جز به نگهداری تو و توان خودداری از خطاها نیست مگر از ناحیهٔ نیرو و توان تو؛ پس مرا به نیرویی کفایت‌کننده نیرومند ساز و به نگه‌دارنده‌ای بازدارنده، یاری‌ام ده.
خدایا! هر بنده‌ای که به پیشگاهت توبه کند ولی در علم غیب تو معلوم است که شکنندهٔ توبه است و بازگشت کرده است به گناه و خطایش؛ من به تو پناه می‌آورم از این که چنین باشم؛ پس این توبهٔ مرا توبه‌ای قرار ده که پس از آن نیازمند به توبه‌ای نباشم؛ توبه‌ای سبب محو شدن گناهان گذشته و سلامت از گناه در باقی‌ماندهٔ عمر.
خدایا! از نادانی‌ام به درگاهت عذر می‌خواهم و نسبت به زشتی عملم طلب بخشش می‌کنم؛ پس مرا از باب احسان در پناه رحمت خود آر و از راه تفضّل به پوشش عافیتت مرا بپوشان.
خدایا! از هر عملی که با خواسته‌ات مخالفت می‌کند، یا مرا از عرصهٔ محبتت بیرون می‌برد، مانند اندیشه‌های غیر منطقی دلم و نگاه‌های چشمم و گفته‌های بی‌جای زبانم، به درگاهت توبه می‌کنم؛ توبه‌ای که هر یک از اندامم به سهم خودش از کیفرت سالم بماند و از سخت‌گیری‌های دردناکت که متجاوزان از آن می‌ترسند، در امان قرار گیرد.
خدایا! تنهایی‌ام را در برابرت و تپیدن دلم را از ترست و لرزهٔ اندامم را از هیبتت، رحم کن. ای پروردگارم! محققاً گناهانم مرا در آستانت در مقام خواری و رسوایی برپا داشته؛ پس اگر سکوت کنم، کسی از جانب من سخن نمی‌گوید؛ و اگر از خود شفاعت کنم، شایستهٔ شفاعت نیستم.
خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و کرم و بزرگواری‌ات را نسبت به خطاهایم، شفیع من قرار ده؛ و با عفوت بر زشتی‌های من تفضّل فرما و به پاداشی که از کیفرت سزاوار آنم پاداشم مده و دامان احسانت را بر من بگستران و مرا به پردهٔ پوششت بپوشان؛ و با من رفتار کن، رفتار نیرومندی که بندهٔ خواری پیش او به زاری برخاسته و او بر آن بندهٔ خوار رحمت آورده؛ یا رفتار توانگری که تهی‌دستی نزد او رفته و او تهی دست را از مال و ثروتش بی‌نیاز کرده.
خدایا! از کیفرت برایم حمایت‌کننده‌ای نیست؛ پس باید عزّت و توانایی‌ات حمایتم کند و برایم در پیشگاه تو شفیعی نیست؛ پس باید احسانت شفیع من شود و گناهانم مرا ترسانده؛ پس باید بخشش و گذشتت مرا امان دهد.
پس آنچه به زبان آوردم، از ناحیهٔ نادانی نسبت به کردار زشتم و از روی فراموشی در مورد عمل بر گذشته‌ام نیست؛ بلکه برای آن است که آسمانت و هر که در آن است و زمینت و هر که روی آن است، صدای ندامتی که برای تو آشکار کردم و فریاد توبه‌ای که در سایهٔ آن به تو پناه بردم، بشنود.
تا مگر برخی از آنان به خاطر رحمتت بر بدی وضعم رحم کند، یا رقّت بر من به سبب بدی حالم او را دریابد تا از سوی خود دعایی به من کند که از دعای خود من، نزد تو به اجابت نزدیک‌تر باشد؛ یا از طرف او شفاعتی به من برسد که از شفاعت من استوارتر جلوه کند؛ شفاعتی که نجاتم از خشمت و دستیابی‌ام به خشنودی‌ات به آن باشد.
خدایا! اگر پشیمانی از گناه، در پیشگاهت توبه است، من از همه پشیمانان، پشیمان‌ترم؛ و اگر ترک گناهانت بازگشت است، من اولین بازگشت کننده‌ام؛ و اگر استغفار، ریزندهٔ گناهان است، من از مستغفرینم.
خدایا! چنان‌که به توبه کردن فرمان دادی و پذیرفتنش را ضمانت فرمودی و به دعا ترغیب کردی و اجابتش را وعده دادی؛ پس بر محمد و آلش درود فرست و توبه‌ام را بپذیر و مرا از درگاهت باز مگردان؛ بازگشت کسی که از رحمتت ناامید است. همانا تو پذیرنده توبه گناهکارانی و رحم کننده بر خطاکاران بازگشت کننده‌ای.
خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، چنان‌که ما را به وسیلهٔ او راهنمایی کردی؛ و بر محمّد و آلش درود فرست، چنان‌که ما را به سبب او، از جهالت و گمراهی رهانیدی؛ و بر محمّد و آلش درود فرست درودی که در روز قیامت و روز نیاز به تو، از ما شفاعت کند؛ یقیناً تو بر هر کاری توانایی و خواستهٔ من بر تو آسان است.
