خلقت اجباری
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
خلقت اجباری اشاره به آفریده‌شدن انسان توسط خدا بدون اراده خود او دارد. این مسئله را یکی از سوالات اساسی بشر دانسته‌اند که چرا بدون اراده خودش خلق شده است؟
در تحلیل امکان خلقت گفته شده است که اساسا چنین اختیاری برای انسان قبل از وجودش قابل تصور نیست. به علاوه این که وجود معلول تماما وابسته به علت‌های خود است و وجود انسان نیز بر اساس علت‌هایش محقق می‌شود و معنا ندارد که با اراده خودش به وجود بیاید.
فیلسوفان با ذکر دلایل عقلی بر این باورند که اصل وجودداشتن خیر است و خداوند بر اساس علم مطلق خود موجودات را به بهترین حالت ممکن خلق می‌کند که از آن تعبیر به نظام احسن می‌شود.
گروهی از علما نیز با برداشت از روایات مربوط به عالم ذر، ویژگی‌ها و ناملایمات این جهان را ناشی از انتخاب و اختیار انسان در عالم ذر می‌دانند.
همچنین گفته شده اختیاری‌نبودن تولد، به معنای اختیاری‌نبودن افعال نیست و انسان نسبت به کارهای خودش مسئول است. مجازات و عذاب نیز اموری قراردادی نبوده و حقیقت خود عمل انسان هستند که به شکل عذاب تجسم پیدا می‌کنند.
میان مطلوبیت و خیربودن وجود با خودکشی یا طلب مرگ برخی افراد نیز منافاتی وجود ندارد. زیرا مرگ نابودی نبوده و ادامه حیات به شکل دیگری است. خودکشی یا طلب مرگ توسط افراد خطاکار به گمان خروج از مشکلات شکل می‌گیرد. همچنین طلب مرگ توسط افراد مقرب و امامان نیز به این دلیل است که نشان دهند زندگی دنیوی ارزش ذاتی نداشته و تا جایی ارزشمند است که در مسیر بندگی خداوند باشد.
اهمیت و پیشینه
خلقت اجباری، آفریده‌شدن انسان بدون خواست خود اوست که توسط خداوند شکل گرفته است.[۱] گفته شده توجه به مسئله چرایی آفرینش انسان یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های بشر در حوزه عدل الهی بوده و همواره انسان به این مسئله توجه داشته که چرا مجبور به زندگی و تحمل سختی‌های آن است؟[۲] چرا انسان بدون اجازه و اختیار خود آفریده شده و مجبور است تا در شرایط آزمایش این دنیا قرار گیرد؟[۳] میرزاده عشقی (درگذشت: ۱۳۰۳ش) شاعر نوگرای ایرانی در این رابطه سروده است:
نارضایتی از وجود داشتن و خلق شدن در هنگام ناملایمات در میان انسان‌ها ریشه تاریخی دارد. به گزارش طبرسی (درگذشت: ۵۴۸ق) در مجمع البیان، عمر بن خطاب بعد از شنیدن آیه اول سوره انسان که در آن از زمانی سخن گفته شده که انسان چیز قابل ذکری نبود، گفته است که ای‌کاش انسان به دنیا نمی‌آمد و فرزندانش مبتلا نمی‌شدند.[۵] موارد مشابهی از آرزوی وجود نداشتن در کلمات ابوبکر،[۶] عمر بن خطاب[۷] و عایشه[۸] گزارش شده است.
گفته شده این‌گونه پرسش‌ها ریشه منطقی نداشته و جنبه روانشناختی دارند. و ریشه آن سختی‌هایی است که در زندگی به انسان وارد می‌شود. و اگر انسان به آنچه دارد توجه کند و به آنچه در سایه این آزمایش‌ها و سختی‌ها می‌تواند برسد فکر کند، این سوالات رفع خواهد شد.[۹]
امکان‌سنجی اختیار انسان در آفرینش
اذن و اجازه در آفرینش و اختیار انسان در وجود خودش امری غیر ممکن است. چرا که انسان برای اذن و اختیار باید وجود داشته باشد و اگر وجود داشته باشد دیگر نیازی به آفریده‌شدن ندارد. در نتیجه اختیار برای وجودداشتن امری غیرممکن است نه این که ممکن بوده و خدا از ما دریغ کرده باشد.[۱۰] مولوی (درگذشت: ۶۷۲ق) شاعر و عارف در این رابطه چنین می‌سراید:
همچنین وجود معلول تابع علت اوست. خداوند و سلسله علت‌هایی که خلق کرده است مقتضی وجود مخلوقات هستند و هیچ معلولی در وجود خود نقشی نداشته و وابسته به علت است. وجود انسان نیز معلول علت‌هایی است که به خداوند برمی‌گردند و معنا ندارد وجودش وابسته به اراده خودش باشد.[۱۲]
چرا خدا مرا آفرید؟
یکی از مسائلی که در رابطه با وجود انسان مطرح می‌شود چرایی آفرینش اوست. این که چرا خداوند دست به آفرینش انسان زده است و اگر نمی‌آفرید چه مشکلی پیش می‌آمد؟[۱۳]
فیلسوفان اسلامی معتقدند از آنجا که خداوند دارای کمالات بی‌نهایت است، وجود مخلوقات از او صادر می‌شود.[۱۴] اما خداوند در میان موجوداتی که می‌توانند موجود شوند همه را نمی‌خواهد. بلکه چون خود کامل مطلق است از میان حالت‌ها و احتمالات ممکن برای نظام خلقت کامل‌ترین حالت ممکن را می‌خواهد.[۱۵] در نتیجه خدای کامل مطلق با علم کاملی که دارد آفرینش خود را به صورت نظام احسن شکل می‌دهد.[۱۶] و اگر بر اساس حکمت خدا در این نظام وجود انسان ضروری باشد انسان خلق می‌شود.[۱۷]
از طرفی از منظر فیلسوفان، اصل وجود، خیر است و بودن هرچیزی بهتر از نبودن آن است. فیض کاشانی (درگذشت: ۱۰۹۱ق) فیلسوف شیعه در استدلالی خیر بودن وجود و شر بودن عدم را ثابت می‌کند.[۱۸]
به گفته آیت الله جوادی آملی (زاده: ۱۳۱۲ش) فیلسوف و مرجع تقلید شیعه، انسان چیزی نبود، ذره‌ای خاک بود و به لطف و فضل خداوند به مقامی رسید که می‌تواند به مرتبه خلیفة‌اللهی برسد. این جودِ خداوند به انسان است. اگر انسان با اختیار خود، قدر این جود و فضل را ندانست با سوء اختیار خود بد کرده است.[۱۹] ضمن این که آفرینش مخلوقات حق خداوند است نه حق مخلوقات که کسی تصور بکند در وجود داشتنش حقی از او ضایع شده است.[۲۰]
دنیا نتیجه انتخاب عالم ذر
یکی از تلاش‌ها برای حل مسئله خلقت اجباری، تکیه بر عالم ذر است. گروهی از علما بر اساس دسته‌ای از احادیث بر این باورند که انسان قبل از حیات دنیوی خود، در عالم ذر قرار داشته و با اختیاری که در آنجا داشته ویژگی‌های حیات دنیوی خود را تعیین کرده است.[۲۱] بر اساس این نگاه، عرصه آزمایش و انتخاب تعیین‌کننده سرنوشت ابدی انسان در دو مرحله فراهم می‌شود. مرحله اول عالم ذر است که در آن عالم انسان‌ها بدون وجود محدودیت از میزان هدایت مساوی برخوردار هستند. اما به دلیل داشتن اختیار انتخاب‌های متفاوتی دارند. نتیجه انتخاب‌های متفاوت در آن جهان، تفاوت‌هایی است که انسان‌ها در این دنیا دارند.[۲۲] پس اگر فردی در خانواده نامناسب، شرایط بد و ویژگی‌هایی نامطلوبی در دنیا قرار گرفته است به دلیل خواستی است که خودش در آن جهان داشته است.[۲۳]
اگر بودنم به خواست خودم نیست، چرا حساب؟ چرا عذاب؟
ناسازگاری میان خلقت اجباری و حساب‌رسی و عذاب‌شدن انسان از دیگر مسائلی است که در بحث خلقت اجباری مطرح می‌شود. بر این اساس مدعا آن است که اگر خدا انسان را بدون خواست او به وجود آورده است، دیگر نباید او را به خاطر گناهانش عذاب کند.[۲۴] و در مقابل گفته شده است که هرچند انسان در اصل وجود خودش دخالتی ندارد، اما این به معنای اختیارنداشتن در زندگی و سلب مسئولیت از او نیست.[۲۵] ضمن این که آنچه انسان در مورد آن بازخواست می‌شود حیات طبیعی و غیر ارادی او نیست. بلکه او باید پاسخ‌گوی رفتارهایی باشدکه با اراده خود انتخاب کرده است.[۲۶] محسن قرائتی (زاده: ۱۳۲۴ش) مفسر شیعه در ضمن یک مثال میگوید همان‌طور که منبع آب شهری و لوله کشی مسیر و ... تحت اختیار شهروندان نیست، ولی مسئولیت مصرف آب و هزینه‌های آن به عهده آن‌هاست، اختیاری و انتخابی نبودن تولد انسان و ویژگی‌های او نیز مانع مسئولیت او در برابر رفتارهای اختیاری‌اش نیست.[۲۷]
جوادی آملی الاهی‌دان شیعه با تکیه بر آموزه تجسم اعمال میگوید که مجازات هاى الهی براى آرام‌شدن قلب ستم ديدگان، یا برای امنیت جامعه نيست؛ بلكه شبيه رابطه بیمار و پزشک است. اگر بيمار به دستورات پزشک عمل نکند و در نتیجه پزشک داروی تلخی برای او تجویز کند، این انتقام پزشک نیست، بلکه نتیجه طبیعی عمل بیمار است که به سفارش طبیب عمل نکرده است. به گفته وی قرآن کریم نیز در آیه ۱۰ سوره نساء حقیقت عذاب را تجسم گناه معرفی می‌کند.[۲۸]
سازگاری خودکشی و طلب مرگ با خیر بودن وجود
گفته شده اگر وجود خیر بود و هر کسی طالب وجود داشتن بود، برخی انسان‌ها خودکشی نمی‌کردند. یا نمونه‌هایی وجود دارد که برخی افراد از جمله انسان‌های مقربی همچون حضرت مریم(س)[۲۹]، حضرت زهرا(س)،[۳۰] امام رضا(ع)[۳۱] و برخی اولیاء الهی طلب مرگ کرده‌اند. این موارد نیز با خیربودن وجود سازگار نیست.[۳۲]
در پاسخ به این ادعا گفته شده است که خودکشی و مرگ به معنای نابودشدن نیست. بلکه انتقال از مرتبه‌ای از حیات به مرتبه دیگر است. به همین جهت کسانی که خودکشی می‌کنند تصورشان این‌چنین است که با این کار از سختی‌های موجود رها می‌شوند. یا کسانی که طلب مرگ می‌کنند به دنبال خلاصی از سختی‌هایی هستند که با انتخاب‌های نادرست خودشان یا دیگران رقم خورده است.[۳۳]
طلب مرگ افراد مقرب را نیز از این جهت دانسته‌اند که نشان دهند ارزش زندگی تا زمانی است که حیات در مسیر عبادت و بندگی خداوند باشد و اگر چنین نباشد دنیا ارزش زیستن ندارد و مرگ از آن نیکوتر است.[۳۴] امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق از خدا می‌خواهد تا زمانی به او عمر دهد که در طاعت او باشد و اگر زندگیش چراگاه شیطان گردد جانش را بگیرد.[۳۵] محمدباقر مجلسی (درگذشت: ۱۱۱۰ق) محدث شیعه در توضیح روایتی مربوط به طلب مرگ امام رضا(ع) بر این باور است که این روایت نشان می‌دهد در مواردی طلب مرگ جایز است. و احتمال دارد طلب مرگ امام از این جهت باشد که تصور برخی از افراد جاهل را که فکر می‌کردند ایشان از نزدیک شدن به مامون و جایگاه ولی‌عهدی خوشحال است از بین ببرد.[۳۶]
پانویس
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۴.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۳؛ محمدپور، «خلقت اجباری و دوزخ اختیاری انسان‌ها»، سایت کیهان.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۸؛ شجاعی، هدف آفرینش انسان، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ میرزاده عشقی، کلیات مصور میرزاده عشقی، ۱۳۵۷ش، ص۳۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۶۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، مکتبة الداوری، ج۱، ص۱۸۷.
- ↑ ابوعبید، غريب الحديث، ۱۳۹۶ق، ج۴، ص۱۱۰.
- ↑ ابوعبید، غريب الحديث، ۱۳۹۶ق، ج۴، ص۱۱۰.
- ↑ «آفرینش اجباری انسان، با تحمیل تکالیف در شرایط دشوار»، سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۸-۳۹؛ «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی؛ «آفرینش اجباری انسان، با تحمیل تکالیف در شرایط دشوار»، سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۱.
- ↑ «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۴.
- ↑ صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۱۰۶؛ سبزواری، أسرار الحکم في المفتتح و المختتم، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۶.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۷۰-۲۷۲.
- ↑ ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۱۳۶۳ش، ص۸۸؛ ابن‌سینا و خواجه نصیر طوسی، شرح الإشارات و التنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۱۸؛ صدرالدین شیرازی، اسفار اربعه، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۵۷.
- ↑ الهی راد، انسان‌شناسی، ۱۳۹۹ش، ص۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ فیض کاشانی، عین الیقین، ۱۴۳۲ق، ص۶۱.
- ↑ جوادی آملی، توصیه‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مازندرانی، شرح ااصول الكافی، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۱۷-۱۹.
- ↑ اکبری، عالم ذر: آغاز شگفت انگيز زندگی انسان، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ اکبری، عالم ذر: آغاز شگفت انگيز زندگی انسان، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۱-۱۵۱.
- ↑ جوادی آملی، توصیه‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۹.
- ↑ «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.
- ↑ قرائتی، درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۰۸۷.
- ↑ جوادی آملی، توصیه‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ سوره مریم، آیه ۲۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۷۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۱۷۷.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۶.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۶-۲۸.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۷-۲۸.
- ↑ امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه، ۱۳۷۸ش، ص۹۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۱۷۷.
منابع
- صحیفه سجادیه، قم، نشر الهادی، ۱۳۷۸ش.
- «آفرینش اجباری انسان، با تحمیل تکالیف در شرایط دشوار»، وبگاه دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ش.
- ابوعبید، قاسم بن سلام، غريب الحديث، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۶ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله و محمد بن محمد خواجه نصیر طوسی، شرح الإشارات و التنبیهات، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، المبدأ و المعاد، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل، ۱۳۶۳ش.
- اکبری، محمدرضا، عالم ذر: آغاز شگفت انگيز زندگی انسان، قم، انتشارات مسجد جمکران، ۱۳۸۷ش.
- الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، توصیه‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌ها در محضر حضرت آیت‌الله جوادی آملی، قم، نشر معارف، ۱۳۸۹ش.
- «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ش.
- سبزواری، هادی بن مهدی، أسرار الحکم في المفتتح و المختتم، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۳ش.
- شجاعی، احمد، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۹۲، اسفند ۱۳۹۳ش.
- شجاعی، احمد، هدف آفرینش انسان، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۹۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۸ق.
- عبودیت، عبدالرسول و مجتبی مصباح، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۹ش.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی، عین الیقین، بیروت، دارالمحجة البیضاء، ۱۴۳۲ق.
- قرائتی، محسن، درس‌هایی از قرآن (متن پیاده شده از برنامه تلویزیونی)، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۸۷ش.
- مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح أصول الكافي، بیروت، دار إحیاء الکتاب العربي، ۱۴۲۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدپور، بهنام، «خلقت اجباری و دوزخ اختیاری انسان‌ها»، وبگاه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۵ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ش.
- مولوی، محمد بن محمد، مثنوی معنوی، تصحیح حسن لاهوتی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۳ش.
- میرزاده عشقی، سید محمدرضا، کلیات مصور میرزاده عشقی، تهران، سپهر، ۱۳۵۷ش.