اَلبُرهان فى تَفسير القُرآن از مهم‌ترین تفاسیر روایی شیعه، تألیف سید هاشم بحرانی (حدود ۱۰۵۰ق-۱۱۰۷ق یا ۱۱۰۹ق). نویسنده در این تفسیر به تناسب آیات قرآن کریم، به موضوعات فقهی، قصص، احادیث نبوی و فضایل اهلبیت(ع) اشاره کرده است. بحرانی اخباری است و تفسیر وی با این رویکرد نوشته شده است. مفسران و پژوهشگران، اشکالات و انتقاداتی بر برخی مطالب آن وارد کرده‌اند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید هاشم بحرانی |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة الاعلمی |
این تفسیر فقط روایات تفسیری آیات قرآنی را گرد آورده و مؤلف از تحلیل، ارزیابی و اجتهاد درباره معانی آیات که در تفاسیری مانند التبیان دیده می‌شود، پرهیز کرده است.
مولف و انگیزه تالیف
سید هاشم بحرانی مشهور به علامه بحرانی از فقها، محدثین و مفسرین شیعه در قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم قمری است.
وی در مقدمه کتابش، انگیزه خود از نگارش این تفسیر را ارائه منبعی برای فهم تفاسیر اهلبیت از آیات قرآنی و اسرار قرآن کریم و ضرورت آشنایی با نظرات ایشان برای فهم این کتاب آسمانی معرفی کرده است. وی هم چنان از این طرز تفکر غلط که همه اسرار قرآن با دو دانش معانی و بدیع قابل دستیابی است بی‌اندازه تعجب کرده و راه فهم اسرار قرآن را استفاده از روایات اهل بیت(ع) دانسته که تأویل و تنریل قرآن در خانه آنها نازل شده است.[۱]
ساختار و سبک تالیف
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
علامه بحرانی در تفسیر البرهان، بسیاری از احادیث رسیده از اهلبیت(ع) در تفسیر قرآن را جمع‌آوری کرده است.[۲]
مؤلف در مقدمه کتاب می‌نویسد:
- کتاب البرهان، شما را بر بسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه می‌سازد. برخی مسائل علوم شرعی، قصص و اخبار انبیاء(ع) و فضائل اهلبیت را برای شما، روشن می‌گرداند... من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و علمای منتجب و برگزیده هستند. اغلب روایات را از طریق امامیه نقل کرده‌ام، ولی در آنجایی که روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت(ع)، یا در بیان فضائل اهل بیت(ع) هستند، از آنها نیز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کرده‌ام، زیرا او شاگرد حضرت علی(ع) بوده است.[۳]
شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات اشاره می‌کند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیری‌اند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیه قرآنی را به دنبال آن نقل می‌نماید.[۴]
علامه بحرانی در البرهان، تنها به ذکر روایات و اخبار بسنده کرده و سلسله اسناد احادیث‌ِ ضبط‌شده و احادیث اهل سنت را به صورت جداگانه در پایان هر بخش آورده است. او کتاب تفسیر خود را بیان تأویل آیات می‌داند.[۵] و منظور وی از تأویل دقیقاً احادیث نقل‌‌شده از امامان معصوم(ع) و ذکر فضایل آنان است. وی در خلال تفسیر خود توضیحی بر مطالب جمع‌آوری‌‌شده، نیفزوده است، اما در مقدمه مفصلی که پیش از تفسیر آورده، دیدگاه‌ها و تحلیل خود از تفسیر و مبانی آن را وصف کرده است.[۶] مقدمه دیگری نیز بر کتاب او توسط ابوالحسن شریف عاملی اصفهانی (د ۱۱۳۸ق یا ۱۱۴۰ق) با عنوان مرآة الانوار و مشکاة الاسرار نگارش یافته است.
علامه بحرانی در ۱۶ باب مقدمه مسائل قرآنی و دیدگاه‌های تفسیری خود را بیان می‌کند و فضای حاکم بر این ابواب و مقدمات بیان اختصاص تفسیر به ائمه اطهار(ع) است و صریحاً در باب ششم، دیگران را از دست زدن به تفسیر نهی می‌کند. هرچند تعبیر او از تفسیر در اینجا به تأویل بسیار نزدیک شده است. در باب پانزدهم به بیان همبستگی عترت و قرآن و تأکید بر اینکه باطن و علم قرآن نزد ائمه(ع) است، می‌پردازد. باب آخر مقدمه، یعنی باب شانزدهم معرفی منابع وی و ارائه برخی اصطلاحات رایج تفسیری است؛ بی‌آنکه تعریفی از هیچ یک از این اصطلاحات از قبیل ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، و تقدیم و تأخیر ارائه دهد و بدین‌گونه، زمینه را برای وارد شدن در تفسیر آیات و بیان احادیثی در ذیل آیه، یا آیات منتخب هموار می‌سازد. حسی که به فضای تفسیر البرهان غلبه دارد، حاکی از دفاعی کلامی برای اثبات حقانیت و معرفی فضایل اهل بیت(ع) است.
نگاهی به محتوا
بحرانی تفسیرش را با مقدمه‌ای آغاز و در آن این روایت معروف را از ابن عباس نقل کرده است که امیرالمؤمنین(ع) به در خواست او یک شب تا نزدیکی فجر درباره تفسیر باء «بسم الله الرحمن الرحیم» و آن گاه فرمود: اگر شب ادامه داشت باز هم ادامه می‌دادم.[۷] بحرانی تفسیرش را پس از مقدمه با روایاتی درباره ثواب و فضیلت فاتحة الکتاب و این که بسم الله آیه‌ای از سوره حمد است؛ شروع کرده است. در نخستین روایت امام صادق(ع) سبع‌المثانی را همان سوره حمد دانسته و بسم الله را با فضیلت‌ترین آیات این سوره برشمرده است. همچنین در دومین روایت امام صادق(ع) بسم الله الرحمن الرحیم، به اسم اعظم نزدیک‌تر از سیاهی چشم به سفیدی‌اش معرفی شده است.[۸]
- مطلب پایانی تفسیرالبرهان در تفسیر سوره ناس، روایتی از امام صادق(ع) است که فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر این که برای قلب او دو گوش می‌باشد، در یک گوش وسواس خناس وسوسه می‌کند و در یک گوش فرشته می‌دمد، پس خداوند مؤمن را به فرشته تأیید می‌کند، و این است معنی این آیه که خداوند(در آیه ۲۲ سوره مجادله) فرموده است «و آنان را به روحی از خودش تأیید نمود». بحرانی، تفسیر البرهان، نشر موسسه بعثت، ج۵، ص۸۱۹.[یادداشت ۱]
- نویسنده البرهان پس از پایان یافتن تفسیر ۵ باب را به عنوان خاتمه کتاب قرار داده است که عبارتند از: ۱- رد کردن متشابهات قرآن به محکماتش. ۲- فضل قرآن. ۳- سخت بودن احادیث اهلبیت(ع) (وپذیرش ولایت آنان و تسلیم کامل در برابرشان). ۴- واجب بودن تسلیم در برابر اهلبیت(ع) و پذیرش آن چه بیان کرده‌اند. ۵- جمع آوری قرآن توسط امیرالمؤمنین(ع) به امر پیامبر(ص)است و روایتی از امام باقر(ع) که جز وصی محمد(ص) یعنی حضرت علی(ع) هیچ کسی در این امت قرآن را جمع آوری نکرد. آخرین روایت تفسیر که پایان بخش کتاب است از امام صادق(ع) است که فرمود: به تحقیق قرآن بیان هر چیزی است حتی، قسم به خدا که او وانگذاشته چیزی را که بندگان به آن نیازمندند مگر این که در قرآن نازل کرده است؛ تا کسی نتواند بگوید کاش حکم آن چیز در قرآن بود.[۹]
منابع تفسیر
منابع روایی مولف در این تفسیر عبارتند از:
- تفسیر قمی
- تفسیر عیاشی
- بصائرالدرجات، محمد بن حسن صفار
- الکافی، کلینی
- قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر حمیری
- الإرشاد
- الأمالی؛ الإختصاص، شیخ مفید
- کتاب الزهد، حسین بن سعید اهوازی
- کتاب سلیم بن قیس هلالی
- کتاب ابن شاذان
- کتاب پرسش‌های علی بن جعفر از امام موسی بن جعفر(ع)
- من لا یحضره الفقیه
- کمال الدین و تمام النعمة
- معانی الأخبار
- علل الشرائع
- بشارات الشیعة
- صفات الشیعة
- التوحید
- عیون أخبار الرضا
- الخصال
- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
- التهذیب، الإستبصار، الأمالی، شیخ طوسی
- خصائص الأئمة
- المناقب الفاخرة فی العترة الطاهرة، سید رضی
- المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی
- تفسیر مجمع البیان، تفسیر جوامع الجامع، طبرسی
- مصباح الشریعة. روایات این کتاب را به حضرت امام جعفر صادق(ع) منسوب می‌کنند.
- منهاج الحق و الیقین، اثر ولی بن نعمة الله حسینی رضوی حائری
- تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، نوشتهسید شرف الدین نجفی
- ما أنزل من القرآن فی أهل البیت، تألیف شیخ محمد بن عباس بن مروان بن ماهیار مشهور به ابن جُحام
- تحفة الإخوان، الطرائف، سید ابن طاوس
- ربیع الأبرار و نصوص الاخبار جارالله زمخشری
- الکشاف فی تفسیر القرآن، زمخشری
- المناقب، محمد بن علی بن شهر آشوب
- مجموعه ورام، شیخ أبی الحسین ورام
- الإحتجاج، شیخ احمد بن علی بن أبی طالب طبرسی
- کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه
- مشارق انوار الیقین، شیخ رجب برسی
و همچنین منابع دیگری که در جای جای البرهان به مناسبت نامشان آمده است.[۱۰]
نقدها
محمدمهدی آصفی می‌نویسد:
- با وجود تلاش علمی فراوان در تفسیر البرهان، این کتاب بخشی از روایات ضعیفه در غلو و تحریف را دربردارد... ایشان از مصادری که متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده‌است، و نیز روایاتی نقل نموده که، از حیث سند، ضعیف و از حیث متن، مضطرب می‌باشند، بنابراین می‌توان گفت: البرهان یک تلاش علمی مفیدی است، که راه را برای محققین آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب روایات و توانا در استخراج صحیح از سقیم، هموار کرده است. وجود روایات ضعیف و مضطرب از اهمیت کار سید بحرانی نمی‌کاهد، همانگونه که بحار الانوار مرحوم مجلسی، دارای روایات ضعیف و مضطرب می‌باشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی که به کتابخانه تشیع نمود، نمی‌کاهد. [۱۱]
محمدهادی معرفت در التفسیر و المفسرون می‌نویسد:
- سید هاشم بحرانی از محدثین فاضل و مُتَتبّعِین روایات و گردآورندگان اخبار محسوب می‌شود. ایشان در این گردآوری هیچگونه اظهار نظری در جرح، تعدیل، تأویل روایات مخالف عقل و نقل صریح یا جمع منطقی روایات مخالف و معارض، نمی‌نماید.[۱۲]
سید محمدعلی ایازی می‌نویسد:
- مؤلف از جمله اخباریان است که تفسیر را فقط با روایات واصله از اهل بیت(ع) جایز می‌داند، تفسیر از طریق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع و تفسیر به روایاتی غیر از روایات منقول خودشان را نهی کرده‌اند.[۱۳]
نسخه ها
چاپ سنگی و حروفی
تفسیر البرهان غیر از چاپ‌های سنگی قدیم، در شکل جدید چند بار طبع گردیده‌است. از جمله:
- چاپ حروفی در ۵ جلد (یک جلد مقدمه و ۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان قم
- مؤسسة الوفا بیروت در ۴ جلد
- کتابفروشی اسلامیه در تهران در ۵ جلد
- مؤسسة الرسالة بیروت در سال ۱۴۰۳ق
- چاپ جدیدی در ۵ جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحث‌های اسلامی این مؤسسه و مقدمه شیخ محمدمهدی آصفی، صورت گرفته است.
نسخه‌های خطی
- نسخه‌ای در کتابخانه وزیری یزد به شماره (۵۹۹۸)
- نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره (۸۴۴)
- نسخه‌ای در دارالکتب قاهره شماره (۱۹۱۰۹ ب)
- نسخه‌ای در کتابخانه مدرسه فیضیه (۳۹- ۴۰- ۱۶ تفسیر)
- نسخه‌ای در کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم، عراق شماره (۶۹۰)
- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره (۴۵۷)
- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران شماره ۲۰ ب و ۲۵ ب
- نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد شماره ۸۳- ۹۱
- نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران (۲۰۵۷).
پانویس
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ناشر موسسه بعثت، ج۱، صص۵و۶
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۹۳.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۳۴ش، ج۱، ص۴.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۵.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۳۴ش، ج۱، ص۴
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۳۴ش، ج۱، ص۲-۵.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، نشر موسسه بعثت، ج۱، ص۴.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، نشر موسسه بعثت، ج۱، ص۹۵.
- ↑ بحرانی، تفسیر البرهان، نشر موسسه بعثت، ج۵، ص۸۶۶.
- ↑ بحرانی، البرهان، الناشر: مؤسسة البعثة، ج ۱، ص۷۰ - ۷۳.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۳۴ش، مقدمه شیخ محمد مهدی آصفی.
- ↑ معرفت، التفسیر و المفسرون، ۱۴۱۸ق، ص۳۳۰-۳۳۱.
- ↑ ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ۱۴۱۴ق، ص۲۰۱.
یادداشت
- ↑ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ. سوره مجادله آیه۲۲
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دار‌الأضوا، بیروت ۱۴۰۳ق.
- ایازی، سید محمدعلی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ق.
- بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران، ۱۳۳۴ش.
- بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بعثت، [بی‌تا].
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. تهران، دوستان، ناهید، ۱۳۷۷ش.
- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۱۸ق.
پیوند به بیرون