بحار الانوار (کتاب)

بِحارُ الاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار مشهور به بحار الانوار، مجموعه حدیثی شیعه است که با نظارت علامه مجلسی تألیف شده است. تألیف این کتاب که مجموعه‌ای از آموزه‌ها و تعالیم شیعه است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌اند.

بحار الانوار

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی
موضوع	احادیث ائمه معصوم
سبک	روایی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱۱۰ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	دارالکتب الاسلامیه
تاریخ نشر	نخستین نشر (طبع کمپانی) در سال ۱۳۱۵ق به پایان رسید.

مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است که در دوره‌های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌شود.

آقا بزرگ تهرانی در وصف بحارالانوار گفته است کتاب جامع حدیثی است که مانند آن نه قبلش و نه بعدش تألیف نشده است بحارالانوار، مصدر و منبع علمی برای هر فردی است که به دنبال علوم آل محمد(ص) است. زیرا که اکثر منابع بحارالانوار از کتاب‌های معتمد و معتبری بوده که تعدادشان کم و دسترسی به آنها بر همگان امکان نداشته است.

بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر روایت‌های منقول از ائمه شیعه، باب‌بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌هایی از آن بارها به چاپ رسیده است.

جلدهای مختلف این کتاب به صورت متفرقه به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده‌اند. معروف‌ترین ترجمه آن کتابی است با نام مهدی موعود(عج) توسط علی دوانی که ترجمه جلد ۱۳ از چاپ ۲۵ جلدی است و به موضوع امام زمان(عج) اختصاص دارد.

نرم افزار موضوعی بحارالانوار با هدف دستیابی راحت‌تر محققان به مطالب این کتاب تولید و منتشر شده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: محمدباقر مجلسی

محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق)، از معروف‌ترین فقها و محدثان در جهان اسلام است. وی از صاحب‌منصبان با نفوذ شیعه در عصر صفویه است. در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه، فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه متخصص بود.

انگیزه نگارش

مجلسی در مقدمه بحارالانوار انگیزهٔ خود را از تألیف بحارالانوار چنین ذکر می‌کند:

سبب تألیف کتاب این است که من در دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و بعد از سپری کردن بخشی از عمر در دانش‌های گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این علوم دریافتم که علم، تنها از چشمه وحی و روایات اهل بیت حاصل می‌شود و در آخرت تنها این دانش سودمند است. از این رو به اخبار و روایات معصومین(ع) پرداخته‌ام.

او همچنین درصدد منابعی بوده است که در معرض فراموشی قرار داشتند و از این رو، به سراغ کتاب‌هایی رفته که در گذر زمان و به علت توجه زیاد به کتب اربعه، مهجور مانده بود و یا به علت غرض ورزی فاسدان، بی‌توجهی جاهلان و وجود مخالفان اهل بیت(ع) در حال نابودی بوده‌اند.

او می‌گوید: «مانند این کتاب تاکنون نوشته نشده و امید است این کتاب، تا قیام قائم آل محمد(ص)، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم ائمه اطهار هستند وی هم‌چنان اظهار امیدواری کرده که کتابش باعث خواری دشمنان بی‌دین و ذخیره‌ و مایه شادمانی و آرامش و نوری برای قیامتش باشد.

شیوه تألیف

عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب از ۱۰۷۰ق‌، پس از نگارش کتاب فهرس مصنفات الاصحاب‌ جزم شده است و اولین تاریخ ثبت شده در خود کتاب ۱۰۷۲ق است‌ و پیش‌نویس آن در ۱۱۰۴ یا ۱۱۰۶ق به پایان رسیده است‌، هر چند پاک‌نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است‌.

مجلسی برای تألیف این کتاب، بسیاری از شاگردانش را به شهرها و کشورهای مختلف فرستاد تا کتب و نسخه‌های موجود روایی را پیدا کنند. برای مثال او گزارش داده حتی برای به دست آوردن کتاب مدینة العلم شیخ صدوق که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهی را با هدایای فراوان به سوی حاکم آنجا فرستاد تا کتاب را به دست آورد.

در تألیف بحار، بعضی از شاگردان مجلسی شامل عبدالله بن عیسی افندی، میر محمدصالح خاتون‌آبادی، ملا عبدالله بن نورالدین بحرینی، سید نعمت‌الله جزایری و آمنه بیگم مجلسی خواهر علامه مجلسی با او همکاری کردند.

مجلسی بر همه مراحل کار تسلط کامل داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحی شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها از متن، سند و نیز تنظیم متن توسط خود او صورت می‌گرفته است. با این حال اتمام کامل کتاب به معنای پاک نویسی آن، بعد از وفات مجلسی و توسط شاگردان اوانجام گرفته است.

مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از قرآن کریم که صریحاً یا به مدد قراین گوناگون تاریخی، حدیثی و تفسیری با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (غالباً امین الاسلام طبرسی و فخر رازی) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیثِ ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است.‌ گاه فقط بخشی از یک حدیث را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسب‌تر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی با عنوان (بیان) داده است. این توضیحات در جلدهایی که توسط شاگردان او پاک نویس شده وجود ندارد. براساس اظهار مجلسی این بیان‌ها در نهایت اختصار است و در خاطرش بوده که اگر توفیق و فضل الهی نصیبش شود و اجل مهلتش دهد شرح کاملی(متمایز از آن‌چه دیگران نوشته‌اند) برای احادیث بحار به منظور استفاده خردمندان(اولی‌الالباب) بنویسد.

مجلسی هرچند در تألیف بحار در نیمۀ دوم عمر و بعد از تکمیل مدارج علمی و تألیف بیشتر کتاب هایش از همکاری بعضی فضلا و حمایت مالی حکومت صفوی و تسهیلات و امکانات در گردآوری منابع برخوردار بود، به شهادت نسخه‌های موجود و قراین دیگر، کار اصلی را شخصاً انجام می‌داد.

اعتبار کتاب

گفته شده بحارالانوار به عنوان دائرة المعارف بزرگ احادیث شیعه لقب گرفته است.

آقابزرگ تهرانی می‌گوید: «بحارالانوار، کتاب جامع حدیثی است که مانند آن نه قبلش و نه بعدش تألیف نشده است. زیرا علاوه بر جمع‌آوری اخبار، شامل تحقیق و بیان و شرح روایات است.» همچنین می‌گوید: «بحارالانوار، مصدر و منبع علمی برای هر فردی است که به دنبال علوم آل محمد(ص) است. زیرا که اکثر منابع بحارالانوار از کتاب‌های معتمد و معتبری بوده که تعدادشان کم و دسترسی به آنها بر همگان امکان نداشته است تا آنجا که استاد ما علامه نوری که دارای کتابخانه وسیع و نفیسی بود، در تألیف مستدرک وسائل الشیعه نتوانست برخی احادیث را از منبع اصلی نقل کند و به‌ناچار آنها را به واسطه کتاب بحارالانوار نقل کرده است. جامع حدیثی است که مانند آن نه قبلش و نه بعدش تألیف نشده است. زیرا علاوه بر جمع‌آوری اخبار، شامل تحقیق و بیان و شرح روایات است.»

امام خمینی می‌نویسد: «بحارالانوار اثر عالم و محدث بزرگ محمدباقر مجلسی است که تقریباً در برگیرنده ۴۰۰ کتاب و رساله است؛ بحارالانوار خود یک کتابخانه است و مصنف آن هنگامی که دید بسیاری از کتب حدیثی به واسطه کوچکی حجم و گذشت زمان در معرض نابودی و تلف شدن هستند، در صددتألیف آن بر آمد.»

نکتۀ قابل توجه در تألیف بحار آن است که استفاده محدود مؤلف از کتب اربعه باعث شده اهمیت کتاب او از لحاظ فقهی کم شده و به رغم اینکه در دیگر زمینه‌ها سیطره کامل و بسیار واضحی در حوزۀ فرهنگ تشیع پس از خود پیدا کرده، در مباحث فقهی، از مراجع متداول محسوب نشود.

همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند. از این رو، بخشی از تفسیرها و تعبیرهایی که علامه مجلسی ذیل روایات اهل بیت، درباره عناوینی چون روح، نفس، عقل و... می‌آورد، مورد نقد این محققین قرار گرفته است. از جمله علامه طباطبایی در تعلیقه خود بر بخش‌هایی از بحارالانوار می‌نویسد: «... وشیوه احتیاط برای کسی که در مباحث عمیق عقلی وارد نیست، آن است که به ظاهر قرآن و احادیث مستفیضه تمسک کند و فهم حقایق آنها را به خداوند واگذارد، و از ورود به بحث‌های عمیق عقلی اثباتا و نفیا پرهیز کند.» سید محسن امین نیز در اعیان الشیعه می‌نویسد: «بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیرهایی که علامه مجلسی برای احادیث و غیر آن نقل کرده است، شتابزده نوشته شده و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است.»

مقایسه با سایر جوامع حدیثی

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی

منابع بحارالانوار

مجلسی در ابتدای کتاب بیش از ۳۸۷ کتاب از منابع شیعی را نام می‌برد که نام ۲۵ مؤلف دیده می‌شود. وی از منابع اهل سنت برای حجت آوردن و تأیید روایات شیعی نیز استفاده کرده که تعداد آن‌ها به ۸۵ کتاب می‌رسد. او در تألیف بحارالانوار از منابع لغت و شروح نیز بهره برده است. مجلسی، منابعی را در حین تألیف کتاب نام می‌برد.

عناوین کتاب‌ها

در ذیل عناوین کتاب‌های بحار مبنی بر چاپ سنگی (۲۵ جلد) و چاپ امروزی (۱۱۰ جلد) بیان شده است:

1. (ج۱ و ۲) کتاب العقل و الجهل؛ کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آن‌ها، حجیت اخبار و نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر ومطالب سودمند در ۴۰ باب.
2. (ج ۳ و ۴) کتاب التوحید و الصفات و الاسماء الحسنی؛ شامل کتاب توحید و صفات خداوند و اسماء حسنای ذات الهی، توحید مفضل، رساله اهلیلجه مشتمل بر ۳۱ باب.
3. (ج ۵ تا ۸) کتاب العدل و المشیة و الارادة و القضاء و القدر؛ شامل کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا و قدر هدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبه، علل احکام، مقدمات مرگ و مؤخرات آن در ۵۹ باب.
4. (ج ۹ و ۱۰) کتاب الاحتجاجات و المناظرات؛ احتجاجات و مناظرات در ۸۳ باب.
5. (ج ۱۱ تا ۱۴) کتاب فی احوال الانبیاء و قصصهم؛ احوال پیامبران و سرگذشت آنها در ۸۲ باب.
6. (ج ۱۵ تا ۲۲) کتاب فی احوال نبینا الاکرم(ص) و احوال جملة من آبائه؛ شامل احوال پیامبران و جمعی از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه و چگونگی اعجاز قرآن، شرح حال ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عمار، مقداد و برخی دیگر از بزرگان در ۷۲ باب.
7. (ج ۲۳ تا ۲۷) کتاب فی مشترکات احوال الائمۀ(ع)؛ در مشترکات احوالات ائمه(ع) و شرایط امامت و چگونگی ولایت آن‌ها و شئون غریبه و برتری آن‌ها نسبت به پیامبران پیشین، ثواب دوستی آن‌ها و فضیلت ذریه آنان و پاره‌ای از مناظرات علماء در ۱۵۰ باب.
8. (ج ۲۸ تا ۳۴) کتاب فی الفتن بعد النبی(ص)؛ فتنه‌هایی که بعد از پیامبر(ص) روی داد، سیرت خلفا و آن چه در روزگار آن‌ها اتفاق افتاد، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، غارتگری معاویه از اطراف عراق، احوال بعضی از اصحاب امیرالمؤمنین(ع)، شرح قسمتی از اشعار منسوب به ایشان و شرح برخی از نامه‌های آن امام(ع) در ۶۲ باب.
9. (ج ۳۵ تا ۴۲) کتاب فی احوال امیرالمؤمنین(ع) من ولادته الی شهادته؛ احوال امیر مؤمنان از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب پدر علی(ع) و ایمان او و گروهی از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) و روایات وارده در امامت ائمه(ع) در ۱۲۸ باب.
10. (ج ۴۳ تا ۴۵) کتاب فی احوال سیدة النساء(س) و الامامین الهمامین الحسن المجتبی(ع) و ابی عبدالله الحسین(ع)؛ احوال حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، خروج مختار ثقفی و خونخواهی از قتله کربلا در ۵۰ باب
11. (ج ۴۶ تا ۴۸) کتاب فی احوال الائمة الاربعة بعد الحسین(ع)؛ احوال ائمه چهارگانه بعد از امام حسین یعنی امام زین العابدین(ع)، امام محمد باقر(ع)، امام جعفر صادق(ع)، امام موسی کاظم(ع) و جماعتی از اصحاب و فرزندان آن‌ها در ۴۶ باب.
12. (ج ۴۹ و ۵۰) کتاب فی احوال الائمة الاربعة قبل الحجة المنتظر(ع)؛ شرح حال چهار امام قبل از امام زمان(عج) یعنی امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و شرح حال بعضی از اصحاب آن‌ها در ۳۹ باب.
13. (ج ۵۱ تا ۵۳) کتاب فی احوال الحجة المنتظر(ع)؛ احوال امام زمان(عج) در ۳۶ باب.
14. (ج ۵۴ تا ۶۳) کتاب فی السماء و العالم؛ آسمان و جهان و پیدایش آن‌ها، اجزاء آن‌ها مانند فلکیات، فرشتگان، جن، انسان، حیوان، عناصر، صید. طریق کشتار حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و تمام کتاب طب النبی و کتاب طب الرضا در ۲۱۰ باب.
15. (ج ۶۴ تا ۷۶) کتاب فی الایمان و الکفر، ایمان و کفر در سه بخش: ایمان و شرط آن و صفات مؤمنین و فضل آن‌ها و فضل شیعه و اوصاف آن‌ها. دوم: اخلاق حسنه و آن چه موجب نجات آدم از مهالک دنیاست. سوم: کفر و شعب آن و اخلاق رذیله که جمعا در ۱۰۸ باب آورده شده است.
16. (ج ۷۷) کتاب الزی و التجمل فی الآداب و السنن؛ در آداب و سنن، زینتها و تجملات، نظافت، سرمه کشیدن، استعمال عطریات، شب زنده داری، خواب، سفر، منهیات و گناهان کبیره در ۱۳۱ باب.
17. (ج ۷۸ تا ۸۸) کتاب الروضة؛ مواعظ وحکم در ۷۳ باب.
18. (ج ۸۹ تا ۹۱) کتاب فی الطهارة و الصلاة؛ در دو بخش: طهارت که مشتمل بر شش باب است. و بخش دوم: صلاة در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحة العلة» شاذان بن جبرئیل قمی.
19. (ج ۹۲ و ۹۳) کتاب فی فضائل القرآن و الذکر؛ در دو بخش: فضایل قرآن و آداب آن و ثواب و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانی در ۱۳۰ باب. بخش دوم: درباره ذکر وانواع آن و آداب دعا و شروط آن، حرزها، دعا برای دردها، صحیفه ادریس و غیره در ۱۳۱ باب.
20. (ج ۹۴ تا ۹۶) کتاب فی الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم؛ اعمال سال در ۱۲۲ باب.
21. (ج ۹۷ تا ۱۰۰) کتاب فی الحج و العمرة، شامل حج و عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، احوال شهر مدینه و غیره در ۸۴ باب.
22. (ج ۱۰۱) کتاب فی المزار؛ زیارت‌هایی که از ائمه معصومین نقل شده است در ۶۴ باب.
23. (ج ۱۰۲ و ۱۰۳) کتاب فی العقود و الایقاعات؛ عقود و ایقاعات در ۱۳۰ باب.
24. (ج ۱۰۴) کتاب فی الاحکام الشرعیة؛ احکام شرعی تا کتاب دیات در ۴۸ باب.
25. (ج ۱۰۵ تا ۱۱۰) کتاب فی الاجازات. اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان مدنی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و دوم و غیر آن.

مطاعن بحار

جلد هشتم بحار(چاپ قدیم)که همان جلدهای ۲۹ و ۳۰ و۳۱ چاپ جدید است دربردارنده مطالبی در مذمت خلفای سه‌گانه است. در زمان آیت الله بروجردی که موضوع دارالتقریب مطرح بود یکی از مسائلی که چالش برانگیز بود همین مجلدات بود. محمدتقی قمی از قاهره به قم سفر کرد و نظر آیت‌الله بروجردی را جهت برپایی تقریب به عنوان یک ضرورت جلب کرد و نهایتاً آیت‌الله بروجردی متنی را امضاء کرد که جلد هشتم بحارالانوار که شامل کتاب امامت و کتاب فتن و محن «کتاب الامامة و کتاب الفتن و المحن» می‌شود، تحقیق و چاپ نشود.

بعد از امضای آیت الله بروجردی به عنوان مرجع اعلای شیعه در آن زمان مبنی بر عدم تجدید چاپ جلد هشتم کتاب، عده‌ای از کارشکنان با بهانه‌جویی جدیدی مبنی بر اینکه احتمال چاپ این کتب از سوی بقیه مراجع شیعه یا دولت ایران وجود دارد، مانع راه‌اندازی دارالتقریب و ورود فقه شیعه به الازهر شدند.

در پی این بهانه‌جویی بار دیگر، محمدتقی قمی از قاهره به خدمت بروجردی در قم رسید و با اجازه از او به دربار محمد رضا شاه رفت و با امضایی از طرف محمد رضا پهلوی به عنوان شخص اول سیاسی مملکت مبنی بر ممنوعیت چاپ جلد هشتم بحارالانوار به قاهره بر گشت و بالاخره نظر آنان را جلب کرد.

پس از انقلاب اسلامی ایران نیمی از جلد هشتم بحارالانوار که تنها کتاب امامت بود، به نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسید و نیم دیگر آن که کتاب فِتَن و مِحَن بود، بر ممنوعیت چاپ باقی ماند و برخی این توقف چاپ را به امام خمینی و انقلاب نسبت داده و برخی از آنان به عمد حقایق را کتمان کردند. شیخ محمدرضا مامقانی با نام مستعار عبدالزهراء حسینی کتاب مطاعن «فتن و محن» بحارالانوار را نیز به روش تحقیقی عبدالرحیم ربانی شیرازی به تحقیق درآورد و در دارالاضواء‌ بیروت با نام مستعار خود به چاپ رسانید.

نخستین و آخرین روایت بحارالانوار

نخستین کتاب بحار کتاب(کتاب العقل والعلم والجهل) است و نخستین بابش باب فضل عقل و ذَمّ جهل است که با فراز پایانی آیه ۱۶۴ سوره بقره «لآیاتٍ لقوم یعقلون» شروع شده است.و نخستین روایت این باب نیز از امام صادق(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین(ع) درباره عقل و زیبایی در زنان و مردان است.هر چند در چاپ‌های ۱۱۰ جلدی جلد های۱۰۲تا ۱۱۰ بر محوریت شرح حال علامه مجلسی و کتاب اجازات و نیز اجازات علامه مجلسی است اما «کتاب الاحکام»(کتاب ۲۵ بحار) در جلد ۱۰۱ آخرین جلد دربردارنده آیات و روایات است و آخرین باب این کتاب «باب دیة الکلب» است با ۵ روایت که روایات ۳و۴و۵ یک مضمون را گزارش کرده‌اند. امام رضا(ع) در این سه روایت درباره تفسیر «ثمن بخس» در آیه ۲۰ سوره یوسف فرموده که منظور ۲۰ درهم است که همان قیمت(دیه) کلب الصید(سگ شکاری) است.

پژوهش‌های انجام شده پیرامون بحارالانوار

معجم موضوعی بحار با قابلیت‌هایی نظیر ارائه ۲۱۹۲۹ کلید واژه، ۱۰۸۷۱۰ نمایه و مدخل، همراه با ۱۲۲۹۱۹ موضوع برداشت شده از کتاب بحار الانوار و امکان جستجوی مفهومی از طریق فهرست کلید واژه‌ها، نمایه‌ها و موضوعات از نرم افزارهای قابل استفاده در تحقیقات است

بر این کتاب فهرست‌ها، استدراک‌ها، ترجمه‌ها، معجم‌ها و راهنماهای زیادی نگاشته شده است که طبق ادعای انصاری قمی تعدادشان به بیش از ۱۵۰ عنوان می‌رسد. مهم‌ترین و معروف‌ترین اثری که پیرامون بحارالانوار تألیف گردیده، کتاب «سفینة البحار» اثر شیخ عباس قمی است.

مستدرکات، معاجم و فهارس

• مستدرک سفینة البحار تألیف علی نمازی شاهرودی.
• معالم العِبّر مستدرک جلد هفدهم اثر میرزا حسین نوری.
• مستدرک مزار بحارالانوار اثر میرزا حسین نوری.
• ریاض الابرار مستدرک اجازات بحارالانوار.
• المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار.
• المعجم المفهرس لالفاظ ابواب البحار، اثر کاظم مرادخانی.
• المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، اثر علی رضا برازش.
• فهرست ما فی البحار، سید محمدبن احمد حسین لاهیجانی.
• درر الاخبار، در فهرست تمام مجلدات بحارالانوار سید مهدی بن سید فضل الله حجازی.
• مصابیح الانوار فهرست تمام مجلدات بحار میرزا محمدبن رجبعلی عسکری تهرانی.

مقایسه‌ها و راهنماها

• الشافی فی الجمع بین البحار و الوافی، از محمدرضا ابن عبدالمطلب تبریزی.
• التطبیق بین السفینة و البحار، اثر سید جواد مصطفوی.
• مفتاح الابواب لکتاب البحار اثر شیخ جواد اصفهانی.
• مصابیح الانوار فهرست تمام مجلدات بحار میرزا محمدبن رجب علی عسکری تهرانی.
• دلیل الآیات المفسرة و اسماء السور فی احادیث بحار الانوار.
• معرفی و روش استفاده از بحار الانوار، اثر حسن صفری نادری.

ترجمه‌ها

• ترجمه جلد اول بحارالانوار اثر شاهزاده سلطان محمد بلنداختر هندی.
• ترجمه جلد اول بحارالانوار با عنوان «عین الیقین» از محمدتقی آقانجفی اصفهانی.
• ترجمه جلد دوم با عنوان «جامع المعارف» از محمدتقی آقا‌نجفی اصفهانی.
• ترجمه جلد نهم با عنوان كشف الأنوار فی فضائل سيد الأبرار از محمدتقی آقانجفی اصفهانی
• ترجمه جلد چهاردهم با عنوان «السماء و العالم» از محمدتقی آقا‌نجفی اصفهانی.
• ترجمه جلد هفدهم با عنوان «حقايق الأسرار فی ترجمة سابع‌عشر البحار» از محمدتقی آقانجفی اصفهانی.
• ترجمه فارسی جلد ششم از مترجمی ناشناس که به‌کوشش حاج حبیب‌الله محسنی تهرانی، عموی آقابزرگ تهرانی، به طبع رسیده است.
• ترجمه جلد هشتم (کتاب الفتن) از محمدنصیر بن عبدالله بن محمدتقی، برادر زاده مجلسی.
• ترجمه جلد هشتم (کتاب الفتن) با عنوان «مجاری الانهار فی ترجمة ثامن البحار» اثر محمدمهدی بن محمدشفیع استرآبادی مازندرانی.
• ترجمه جلد جلد هشتم (کتاب الفتن) از مؤلفی ناشناس
• ترجمه جلد نهم از آقا رضی بن محمد نصیر بن مولی عبدالله محمد تقی اصفهانی.
• ترجمه جلد دهم از میر محمد عباس و میرزا محمد علی مازندرانی.
• ترجمه جلد اول بحارالانوار، با عنوان کشف الاسرار (نگاشته‌شده در سال ۱۳۰۹ق)، به علاوه ترجمه حیات الرضا‌(ع)، از سید اسماعیل بن محمدتقی موسوی زنجانی.
• ترجمه حسن هشترودی.
• ترجمه جلد سیزدهم از میرزا علی اکبر ارومی و حسن بن محمد ولی ارومی.
• ترجمه جلد سوم از محمدباقر کمره‌ای
• ترجمه جلد پانزدهم از عزیزالله عطاردی
• ترجمه جلد سیزدهم بحارالانوار با عنوان «مهدی موعود» از علی دوانی.
• ترجمه جلد چهارم از سید ابوالحسن موسوی همدانی
• ترجمه جلد هفتم از موسی خسروی
• ترجمه جلد هشتم (کتاب الفتن) از میرزا محمدعلی بن آقا سید محمد موسوی شمس‌آبادی اصفهانی
• ترجمه جلد ۴۳ بحارالانوار (زندگانی حضرت زهرا) از محمد روحانی علی‌آبادی.
• ترجمه جلد ۴۳ بحارالانوار (زندگانی حضرت زهرا) توسط محمدجواد نجفی
• ترجمه زندگانی حضرت زهرا(س) از جلد ۴۳ بحارالانوار توسط مجتمع فرهنگی فاطمیه اصفهان.

گزیده‌ها و تلخیص‌ها

• منتخب الآثار من بحارالانوار اثر آیت الله مکارم شیرازی.
• درر البحار، مولی نورالدین محمدبن مرتضی.
• جامع الانوار فی تلخیص سابع البحار از محمدتقی آقانجفی اصفهانی.
• انوار البحار، محمدبن محمد هادی نائینی.
• تلخیص البحار، میرزا محمد صادق شیرازی.
• حدیقة الازهار فی تلخیص البحار، میرزا محمد بن عبدالنبی نیشابوری.
• تلخیص الانوار مولی محمدتقی معروف به آقا نجفی اصفهانی.
• تلخیص البحار، میرزا ابراهیم بن حسین بن غفار دنبلی خوئی.
• دررالبحار، مولی محمدتقی بن محمد خوئی.
• بنادر البحار، سید علینقی فیض الاسلام.
• منتخب بحارالانوار محمد هادی بن مرتضی کاشانی.

چاپ‌ها

نخستین چاپ بحار الانوار، توسط محمدحسن اصفهانی امین دارالضرب، معروف به کمپانی و پس از او توسط فرزندش محمدحسین امین‌الضرب، در ۲۵ جلد، در سال ۱۳۱۵ق/۱۲۷۶ش به پایان رسید. این چاپ به چاپ سنگی کمپانی مشهور شد. چاپ‌های دیگر توسط «دارالکتب الاسلامیه» و «آل البیت» است که در ۱۱۰ جلد به چاپ رسیده است. موسسه الوفاء بیروت هم این کتاب را به همراه تعلیقات عده‌ای از علما از جمله تعلیقات علامه طباطبایی منتشر کرده است.

پیوند به بیرون

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام
• معرفی بحارالانوار
• اصول نقد متن حدیث و فهم آن در بحارالانوار
• سیره نبوی(ص) در کتاب بحارالانوار
• بحارالانوار در دایرة المعارف تشیع
• تعلیقات علامه طباطبائی بر بحارالانوار
• فضای گفتمانی تدوین بحارالانوار در عصر صفوی
• تصحیح و نشر مآخذ «بحارالانوار»