شوارق الالهام (کتاب)

مقاله قابل قبول
پیوند کم
عدم رعایت شیوه‌نامه ارجاع
استناد ناقص
شناسه ناقص
از ویکی شیعه
شوارق الاِلهام فی شرح تجرید الاعتقاد
اطلاعات کتاب
نویسندهعبدالرزاق فیاض لاهیجی
تاریخ نگارشقرن یازدهم
موضوعفلسفه و کلام
سبکاستدلالی
زبانعربی
مجموعه۵ جلد
اطلاعات نشر
ناشرمؤسسه امام صادق
تاریخ نشر۱۴۲۶ق


شَوارقُ الاِلهام فی شَرح تَجریدِ الاعتقاد تألیف عبدالرزاق لاهیجی، شرح مزجی به زبان عربی بر تجرید الاعتقادِ نوشته خواجه نصیرالدین طوسی (م۶۷۲ ه.ق). این شرح پس از مجموع شروح میرسید احمد علوی بر تجرید، مفصل‌ترین شرح این کتاب به شمار می‌آید.[۱] این کتاب به پایان نرسیده است و تنها دربردارنده شرح مقصد اول و دوم و بخشی از مقصد سوم تجرید است. در این شرح الفاظ و عبارات تجرید را به روشنی توضیح می‌دهد.

به نظر وی کتاب تجرید به لحاظ ترتیب مسائل، جامعیت و اشتمال بر تحقیقات و فواید مهم کلامی و حکمی، تقریر ادله به نحو دقیق و مختصر و به دور بودن از زواید و مطالب غیر مفید، در میان کتب کلامی ممتاز و بی‌نظیر است.[۲] لاهیجی بسیاری از این شروح تجرید را ناکام می‌داند.[۳] پس از نگارش شوارق الالهام، این کتاب با استقبال روبرو شد و حواشی و تعلیقات بسیاری بر آن نوشته شد. نقل قول‌های فراوان از کتاب فلسفی و کلامی پیشینیان، از خصوصیات این کتاب است. این نقل قول‌ها حجم زیادی از کتاب را تشکیل می‌دهد. با توجه به مشی لاهیجی، صبغه فلسفی شوارق پررنگ‌تر از صبغه کلامی است.

مؤلف

عبدالرزاق لاهیجی از شاگردان ملاصدرا و داماد وی است. با این حال، او به حکمت مشاء گرایش داشت و منتقد صدرا بود. از وی کتاب‌های شوارق الالهام در شرح تجرید خواجه نصیرالدین طوسی، تعلیقات بر اشارات خواجه، حواشی بر تعلیقات خفری، گوهر مراد و سرمایه ایمان به جا مانده است. میرزا حسن فرزند وی صاحب «جمال الصالحین» از شاگردان وی است. او در عقلی سازی کلام نقش مهمی داشته است. وی در قم به تدریس اشتغال داشته و در همانجا در سال ۱۰۷۲ ه.ق درگذشت.[۴]

ساختار کتاب

لاهیجی نخست مقدمه‌ای در باب تعریف علم کلام، بیان موضوع، غایت و مرتبت آن می‌آورد. سپس به شرح متن کتاب می‌پردازد. ابتدا متن خواجه در تجرید را ذکر می‌کند و در پی آن، کلمات و توضیحات را می‌نگارد. در بیشتر موارد شرح وی در بردارنده معانی الفاظ و تبیین مقاصد و مصنف در هر عبارت است.[۵]

شوارق را نباید تنها شرح تجرید الاعتقاد دانست، بلکه باید آن را موسوعه‌ای کلامی تلقی کرد که در ضمن آن بسیاری از آرای مهم در موضوعات مختلف کلامی، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. شیوه فیاض در این کتاب آن است که دیدگاه‌ها و نظرهای گوناگون و قابل توجه متکلمان را در ضمن شرح هر مسأله ذکری کند و به نقد و ارزیابی دقیق و محققانه آنها می‌پردازد.[۶]

شرح لاهیجی بر تجرید را می‌توان جامع اکثر نظرها و آرای متکلان و فلاسفه پیش از خود دانست. او به افکار متاخران، شارحان و صاحبان حواشی بر تجرید و افکار متکلمان، شارحان مقاصد و مواقف و امثال آنها احاطه عجیبی داشته است. لذا شرح او بر تجرید، مطلقاً محکمتر و تحقیقی‌تر و مفیدتر از جمیع شروح و حواشی تجرید است.[۷]

ویژگی‌های کتاب

پژوهشی بودن کتاب: بر خلاف گوهر مراد و سرمایه ایمان که متون آموزشی‌اند، شوارق متنی تحقیثی و پژوهشی است و مناسب مطالعه مبتدیان و آموزش به آنان نیست.[۸]
ناتمام ماندن کتاب: شوارق تنها دربردارنده شرح کامل مقصد اول تجرید (امور عامه) و مقصد دوم آن (جواهر و اعراض) است. مقصد سوم تنها تا ابتدای مسأله کلام نفسی ادامه پیدا کرده است و پس از ادامه نیافته است.
اینکه کتاب ناقص نگاشته شده است یا بخش‌های پایانی از میان رفته است، چندان روشن نیست. اما با توجه به اینکه شوارق آخرین نگاشته فیاض بوده و نیز نظر به شهرت کتاب و استنساخ فراوان از آن، می‌توان حدس زد که فیاض فرصت تکمیل کتاب را نیافته است.[۹]
استفاده فراوان از منابع: لاهیجی برای تألیف شوارق از منابع مختلف بهره گرفته است. گاه از نقل قول‌های طولانی استفاده کرده است. منقولات مبسوط حجم بسیاری از شوارق را تشکیل می‌دهد.[۱۰]
اندیشه‌های فلسفی ابن سینا، خواجه نصیر، فخررازی، شیخ اشراق و ملاصدرا و آموزه‌های کلامی تفتازانی، میرسیدشریف جرجانی، علامه حلی، قوشچی و شمس الدین خقری، جلال الدین دوانی و... در شوارق بسیار ذکر شده است.[نیازمند منبع]

صبغه فلسفی: فیاض در آثارش به بسیاری از آثار کلامی پیش از خود مانند شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی و... بی‌اعتنا بوده است. در مقابل، نسبت به آثار فلاسفه و نقل قول آراء ایشان در شوارق اهتمام داشته است. از این رو، شوارق رنگ فلسفی زیادی به خود گرفته است و بیش از آنکه کتاب کلامی باشد، کتابی فلسفی است. از این رو گاهی این اثر را اثری فلسفی معرفی کرده‌اند.[۱۱][۱۲]
بهره گیری از آثار کلامی عامه: لاهیجی نسبت به آثار کلامی مهم اهل سنت آشنایی داشته است. او از متکلمان معتزلی مانند نظّام، باقلانی، جاحظ و.. نقل می‌کند. اما بیشتر منازعات فکری او با متکلمان اشعری مانند اشعری، جوینی، غزالی، آمدی و به خصوص فخر رازی، میرسید شریف جرجانی و تفتازانی است. او از شرح مواقف، شرح مقاصد و مباحث مشرقیه در تدوین شوارق و گوهر مراد بهره برده است.[۱۳]

شروح و حواشی

به دلیل اهمیت شوارق الالهام، بر این کتاب تعلیقات و حواشی متعددی نگاشته شده است. مهمترین شارحان عبارتند از[۱۴]:

نسخه‌ها

  1. کتابخانه مسجد گوهرشاد- مشهد به شماره (۱۸۵۴) به خط شاگرد حکیم لاهیجی محمد شریف بن محمود لاهیجی، سال ۱۰۶۳ق در قم.
  2. کتابخانه مرکزی تهران به شماره (۱۶۹۷) نوشته محمد مؤمن ابن امین تبریزی، ۱۰۹۴ق.
  3. کتابخانه ملّی فارس- شیراز به شماره (۷۴۵- عمومی ۲ / ۲۹۷: خو) نسخ محمد صادق ابن حاجی میرزا محمد، ۱۰۹۵ق
  4. کتابخانه مدرسه حجتیه- قم به شماره (۳۶۰) نوشته سده ۱۱ق
  5. کتابخانه ملک تهران به شماره (۱۸۶۳) نسخ ۱۱۸۷ق
  6. کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران به شماره (۷۱۶ د)، ۱۱۹۱ق
  7. کتابخانه مسجد اعظم- قم به شماره (۲ مج ۳۳۰۷) نوشته ۱۲۲۵ق
  8. کتابخانه آستان قدس رضوی- مشهد به شماره (۶۹۴۴- ۱۳۸۸)، ۱۲۳۳ق، و نسخ فراوان دیگر.[نیازمند منبع]

چاپ

شوارق الالهام در ۵ جلد به تحقیق اکبر اسدعلی زاده و با اشراف و مقدمه جعفر سبحانی در مؤسسه امام صادق (ع) قم در سال ۱۴۲۶ ه.ق منتشر شده است.[نیازمند منبع]

پانویس

  1. حامد ناجی اصفهانی، مقدمه بر علاقة التجرید، ص۳۶
  2. عبدالرزاق لاهیجی، شوارق الالهام، ج ۱، ص۳۹
  3. شوارق الالهام، ج۱، ص۳۹
  4. سرمایه ایمان، ص۵
  5. حمید عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او، مجله آینه پژوهش، خرداد و تیر ۱۳۹۰، شماره ۱۲۸، ص۱۶
  6. حمید عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او، مجله آینه پژوهش، خرداد و تیر ۱۳۹۰، شماره ۱۲۸، ص۱۶
  7. سید جلال الدین آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، ص۲۸۹
  8. حمید عطایی نظری، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، ص۴۸
  9. عطایی نظری، حمید، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، ص۵۲
  10. حمید عطایی نظری، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، ص۵۵
  11. نعمة، فلاسفة الشیعة۷، ص۳۲۸
  12. عطایی نظری، حمید، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، ص۵۸-۵۹
  13. عطایی نظری، حمید، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، ص۵۹
  14. عطایی نظری، حمید، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، ص۴۹-۵۲
  15. محسن کدیور، مجموعه مصنفات آقا علی مدرس طهرانی، ج۲، ص۵۸
  16. مجموعه مصنفات آقا علی مدرس طهرانی، ج ۲، ص۵۹/
  17. مجموعه مصنفات آقا علی مدرس طهرانی، ج ۲، ص۳۷۴/
  18. مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ص۱۳۸
  19. لاهیجی، رسائل فارسی حسن بن عبدالرزاق لاهیجی، ص۲۷ از مقدمه صدرایی خویی
  20. طهرانی، الذریعة، ج۳، ص۱۵۳
  21. حامد ناجی اصفهانی، مقدمه بر علاقة التجرید، ص۳۹؛ جعفر سبحانی و دیگران، معجم التراث الکلامی، ج ۴، ص۱۲۶
  22. محمد محمدی گیلانی، تکمله شوارق الالهام، ص۹

یادداشت

منابع

  • عبدالرزاق لاهیحی، شوارق الالهام، تحقیق اکبر اسدعلی زاده، موسسه امام صادق قم، ۱۴۲۶ ه.ق.
  • حامد ناجی اصفهانی، مقدمه بر علاقة التجرید.
  • جعفر سبحانی و دیگران، معجم التراث الکلامی، ج ۴.
  • طهرانی، الذریعة، ج۳.
  • عطایی نظری، حمید، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، نشر معارف.
  • سید جلال الدین آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران.
  • حمید عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او، مجله آینه پژوهش، خرداد و تیر ۱۳۹۰ ه.ش، شماره ۱۲۸.