روحانی کاروان

روحانی کاروان شخصی است که در کاروان حاجیان یا زائران اماکن مقدسی همچون عتبات عالیات وظیفه راهنمایی آنها را در آموزش معارف و اجرای مناسک حج و زیارت بر عهده دارد. اعزام روحانی کاروان نقش اساسی در دستیابی به کارکردهای فقهی، سیاسی و اجتماعی حج دارد. در کاروان‌های سفر به عتبات عالیات نیز برای مدیریت امور فرهنگی از روحانی کاروان بهره می‌گیرند.

بر اساس روایات، جبرئیل اولین راهنمای مناسک حج قلمداد شده است. در طول تاریخ فرزندان حضرت اسماعیل سرپرستی امور حج را بر عهده داشتند. در زمان صدر اسلام، پیامبر(ص) وظیفه آموزش مناسک حج را بر عهده داشت. پس از پیامبر اسلام(ص) روحانی کاروان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. انتخاب روحانی کاروان در ایران بر عهده معاونت فرهنگی بعثه مقام معظم رهبری است. در برخی از کشورهای اسلامی انتخاب روحانی کاروان بر عهده نهادهای دینی است.

روحانی کاروان وظایفی از جمله برگزاری جلسات پیش از سفر حج برای آموزش احکام حج، ارتقای سطح آگاهی حجاج در زمینه‌ معارف دینی متناسب با اهداف حج، همراهی زائران در نخستین زیارت‌ها و معرفی اماکن زیارتی مکه و مدینه و ارائه اطلاعات تاریخی به آنان، همراهی زائران و آموزش آنان از آغاز احرام تا پایان مناسک و تصحیح خطای احتمالی آنان و معرفی فرهنگ و ارزش‌های انقلاب اسلامی ایران به حجاج دیگر کشورها دارد.

معرفی

روحانی کاروان از دانش آموختگان حوزه علمیه است که کاروان حاجیان در حج یا زائران عتبات عالیات و سوریه را همراهی کرده و وظیفه راهنمایی آنها را در آموزش معارف و اجرای مناسک حج و زیارت بر عهده دارد. روحانی کاروان را پدر معنوی و مسئول فرهنگی کاروان‌های زیارتی قلمداد می‌کنند.

از دیدگاه مسئولان جمهوری اسلامی ایران اعزام روحانی کاروان نقش اساسی در دستیابی به کارکردهای فقهی، معنوی، سیاسی و اجتماعی حج دارد. امام خمینی نقش روحانیون کاروان‌ها را علاوه بر وظیفه راهنمایی زائران در اجرای مناسک حج، آگاهی بخشی حجاج از نظر سیاسی و اجتماعی دانسته است و به وظیفه آنها در بیداری مسلمانان تأکید می‌کرد.

در راستای بهره‌مندی بیشتر از ظرفیت بالای حوزه‌های علمیه سراسر کشور و استفاده از توان علمی و عملی روحانیون واجد شرایط در کاروان‌های سفر به عتبات عالیات نیز از روحانی کاروان برای انجام امور فرهنگی استفاده می‌شود. روحانی کاروان حج می‌تواند روحانی کاروان عتبات شود؛ اما روحانی عتبات نمی‌تواند روحانی کاروان زائران خانه خدا شود؛ اما با طی مراحل و کسب برخی از شرایط می‌تواند ارتقا گرفته و به عنوان روحانی کاروان حج اعزام شود.

پیشینه

بر اساس شواهد تاریخی و روایات دینی، جبرئیل از جانب خداوند اولین راهنمای مناسک حج برای حضرت آدم معرفی شده است؛ به گونه‌ای که وی مکان کعبه را به حضرت آدم نشان داد و مناسک حج را مرحله به مرحله به وی آموخت. روایاتی درباره تعلیم جبرئیل به دیگر انبیا نیز وجود دارد. بر اساس روایات، در طول تاریخ فرزندان حضرت اسماعیل سرپرستی و هدایت امور حج و مناسک دینی را بر عهده داشتند.

در زمان ظهور اسلام، پیامبر(ص) وظیفه آموزش مناسک حج به مردم را بر عهده داشت. پیامبر اسلام(ص) علاوه بر حضور در مراسم عمره سال هفتم هجری قمری، در سال دهم هجری نیز با انجام حجة الوداع، احکام و مناسک حج را به مسلمانان آموخت.

جایگاه روحانی کاروان پس از وفات پیامبر از اهمیت فراوانی برخوردار شد، به گونه‌ای که شخصی از جانب حکومت با عنوان امیر حج مسئولیت پیشوایی و سرپرستی حاجیان را در طول مسیر و نیز در موسم حج به عهده می‌گرفت و او نیز از مشورت و همراهی فقیهان که همان نقش روحانی کاروان را داشتند، استفاده می‌کرد. بخش عمده‌ای از راهنمایی حاجیان در مکه به عهده مُطوِّفان و در مدینه به عهده مزوران بود که زائران را در انجام مناسک حج و آداب زیارت راهنمایی می‌کردند. در روایات شیعه نیز از امیرالحاج به امام تعبیر شده است چنانچه در روایتی امام صادق(ع) به اسماعیل بن علی که در سال ۱۴۰ق در حج امیرالحاج بود و به احترام امام صادق(ع) برای حادثه‌ای که برای امام رخ داده بود ایستاد؛ فرمود: سِر فإنّ الامام لا یقف.

در ایران

در سال ۱۳۵۱ش با ساماندهی حج‌گزاری ایرانیان توسط سازمان اوقاف، کاروان‌های حج موظف شدند یک روحانی را که دارای صلاحیت علمی و اخلاقی بود همراه خود داشته باشند. پس از انقلاب اسلامی ایران، ساماندهی و انتخاب روحانیون کاروان بر عهده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت و پس از آن بر عهده معاونت فرهنگی بعثه مقام معظم رهبری قرار گرفت. در ایام سفر، روحانی کاروان، به نوعی رابط بعثه مقام معظم رهبری بین زائران است و هدایت حاجیان در مراسم مذهبی را همگام با برنامه‌های فرهنگی بعثه بر عهده دارد.

برای انتخاب روحانی کاروان که به صورت قانون‌مند صورت می‌گیرد، آزمون‌های عمومی در دو مرحله کتبی و شفاهی برگزار می‌گردد. در کاروان‌هایی که تعداد زائران در سفر حج واجب، بیش از ۱۳۵ نفر باشد، یک روحانی دیگر به عنوان همکار که به او معین می‌گویند حضور دارد و در کاروان‌هایی که تعداد زنان بیش از مردان باشد یک خانم تحصیل کرده علوم دینی با عنوان معینه همراهی می‌کند.

روحانیان شامل روحانیان شیعه و اهل سنت هستند که از سوی بعثه ساماندهی و اعزام می‌شوند؛ و نظارت بر عملکرد روحانیان، توسط رابطین روحانی که مجموعه‌ای از روحانیون با سابقه است، انجام می‌شود. در برخی از کشورهای اسلامی انتخاب روحانی کاروان با نظارت نهادهای دینی انجام می‌شود.

وظایف در حج

وظیفه اصلی روحانی کاروان پاسخگویی به نیازهای معنوی، معرفتی و مذهبی زائران دانسته شده است؛ اما برخی دیگر از وظایف روحانی کاروان عبارت‌اند از:

• برگزاری جلسات پیش از سفر حج برای آموزش احکام حج و انجام صحیح مناسک و همچنین آموزش مباحث اعتقادی و سایر دانستنی‌های مورد نیاز زائران چون اخلاق، مسائل کلامی، سیاسی و اجتماعی.
• ارائه الگوی عملی از رفتار و اخلاق اسلامی به اعضای کاروان و زائران خانه خدا و ایجاد تغییر و تحوّل روحی، اخلاقی و رفتاری در حجاج و تعمیق باورهای دینی در مردم.
• ارتقای سطح آگاهی حجاج در زمینه‌ معارف دینی متناسب با اهداف حج و آشناسازی حجاج با روح و باطن حج و ویژگی‌های حج ابراهیمی.
• همراهی زائران در نخستین زیارت‌ها و معرفی اماکن زیارتی مکه و مدینه و ارائه اطلاعات تاریخی و هدایت زائران در مراسم مذهبی.
• همراهی زائران و آموزش آنان از آغاز احرام تا پایان مناسک و تصحیح خطای احتمالی زائران در اجرای مناسک.
• معرفی فرهنگ و ارزش‌های انقلاب اسلامی ایران به حجاج دیگر کشورها.

رعایت شئون روحانیت، مردمداری، معاشرت خوب، همکاری با زائران، مدیریت فرهنگی کاروان، نظم و انضباط همراه با سازماندهی در کاروان، همکاری با رابطین روحانیون و کوشش در ایجاد روحیه معنوی در کاروان از دیگر وظایف روحانی کاروان دانسته شده است. توصیه شده است که روحانی کاروان، علاوه بر آشنایی با تعالیم فقهی و معارف مذهبی، به برخی از مهارت‌های روان‌شناختی و ارتباطی، که نقش مهمی در انتقال پیام دارند، مجهز باشد. روحانی کاروان در سفر عمره نیز وظایفی مشابه دارد؛ هرچند سفر عمره کوتاه‌تر از حج تمتع است.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع