نهج البیان عن کشف معانی القرآن (کتاب)

نهج البیان عن کشف معانی القرآن

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیبانی
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	روایی
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	بنیاد دایرة المعارف اسلامی
تاریخ نشر	۱۴۱۳ق

نَهْجُ البَیان عَنْ کَشْفِ مَعانِی القُرْآن تفسیر قرآن به زبان عربی اثر محمد بن حسن شیبانی دانشمند شیعی قرن هفتم هجری است. روش مفسر در این تفسیر روایی بوده و مبنا را بر اختصار و اقتصار گذاشته است. در انتساب این تفسیر به شیبانی اختلاف بوده؛ اما با این حال از منابع مهم شیعه مانند تفسیر البرهان سید هاشم بحرانی و نیز تفسیر المیزان در نقل روایت بوده است.

انتساب کتاب

در انتساب کتاب به اینکه مفسر آن شیعه بوده، شک و تردید شده است. آقا بزرگ در الذریعه می‌نویسد:

«این کتاب نهج البیان ظاهرا با الکشف و البیان ثعلبی اشتباه شده است و اینکه برخی از علما مانند محدث نوری در دارالسلام و مستدرک الوسائل و سید حسن صدر در تأسیس الشیعه او را محمد بن حسن شیبانی و استاد شیخ مفید دانسته‌اند دچار اشتباه شده‌اند.»

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

در مقدمه تفسیر نیز آمده است هرگاه شیبانی به صورت مطلق بیاید منظور همان محمد بن حسن شیبانی صاحب تفسیر نهج البیان است که متأخر از شیخ مفید بوده و از او در تفسیرش نقل می‌کند و او غیر از شیبانی است که از سید مرتضی در رساله محکم و متشابه نقل می‌کند.

انگیزه تألیف

در مقدمه تفسیر، مفسر بیان می‌کند که از دوران جوانی انگیزه‌ای در او وجود داشت تا بخشی از معانی قرآن، اسباب النزول و واژه‌های غریب آن را گردآوری کند. این انگیزه در محافل علمی با تشویق علما تقویت شد و سرانجام او را به آغاز تحقیق سوق داد. وی با مطالعه آثار تفسیری متعدد به این نتیجه رسید که اختلافات گسترده میان مفسران، موجب سردرگمی خوانندگان و تفاوت در دیدگاه‌ها شده است. این اختلافات گاه ناشی از تفسیر به رأی یا وابستگی به مذاهب خاص بود که نهایتاً به صحابه یا تابعین نسبت داده می‌شد. در پاسخ به این چالش، شیبانی تصمیم گرفت تفسیری ارائه دهد که از اختلافات دوری کند، مطالب مفید برای علما و خوانندگان را برگزیده، و روایات اهل‌بیت را نیز به آن بیفزاید.

اهدای کتاب

مفسر، این اثر تفسیری کوتاه و مختصر را - که بر اساس ادب و آراء گذشتگان تدوین یافته - برای تقدیم به کتابخانه عظیم مدرسه مستنصریه بغداد در دوران خلافت المستنصر بالله عباسی (۶۴۰ - ۶۲۳) نگاشته است.

روش تفسیری

شیبانی در رویارویی با اقوال و آراء مختلف و متفاوت مفسران، آنچه را تقل کرده که اختلاف در آن کم باشد. در ضمن روایاتی از اهل بیت هم یاد کرده است. همچنین به ذکر جمله‌ای از ناسخ و منسوخ و پاره‌ای از عبادات شرعی و اسباب نزول و سخنان لغویان پرداخته است... وی بنا را بر اختصار گذارده و به تفسیر شماری از آیات نپرداخته و معتقد بوده که معنای آن‌ها از ظاهرشان شناخته می‌شود.

منابع تفسیر

شیبانی از تفسیر تبیان سود جسته و از از شیخ طوسی به احترام یاد می‌کند. وی چندان از کلبی یاد می‌کند که گمان می‌رود تفسیرش را در اختیار داشته است. از شیخ مفید، جبائی، طبری، زجاج، فراء و ابوعبیده هم اقوالی را می‌آورد. او در منابع روایی از کافی، اختصاص، معانی الاخبار، علل الشرایع، تفسیر امام حسن عسکری(ع)، تفسیر قمی و عیون الاخبار نیز بهره برده است.

تلخیص و نسخه‌ها

تلخیص این تفسیر به نام مختصر نهج البیان از محمد بن علی النقی الشیبانی و دست‌نوشته‌هایی از آن موجود است.
برخی از نسخ موجود در کتابخانه‌ها به این شرح است:

• نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده حقوق تهران
• نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
• نسخه دیگر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
• نسخه‌ای در دانشکده الهیات تهران
• نسخه‌ای در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
• نسخه‌ای در کتابخانه دانشگاه شهید مطهری
• نسخه‌ای خطی در دانشکده ادبیات اصفهان
• نسخه موجود در کتابخانه مرعشی نجفی در قم.

چاپ

حسین درگاهی، کار تحقیق این تفسیر را با استفاده از برخی نسخ یاد شده انجام داده و تاکنون فقط جلد اول این تفسیر که تا پایان سوره بقره است، توسط بنیاد دائرة المعارف اسلامی در تهران به سال ۱۴۱۳ق مطابق ۱۹۹۲م در چاپخانه سازمان نشر و چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.

منابع

• شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.