ملکالشعرایی آستان قدس رضوی
مَلِکُالشُّعَرایی آستان قدس رضوی یکی از مناصب آستان قدس رضوی که صاحب آن بهعنوان شاعر رسمی آستان قدس منصوب میشده است. وظیفهٔ ملکالشعرای آستان قدس سرودن شعر در مدح امام رضا(ع) و خواندن آن در مجلس سلام حرم امام رضا(ع) و جشنها و اعیاد ملی و مذهبی دانسته شده است.
بستر پیدایش منصب ملکالشعرایی آستان قدس گسترش مدیحهسرایی برای امام رضا(ع) در دورهٔ صفویان دانسته شده است. دورهٔ قاجاریان، دورهٔ رسمیتیافتن منصب ملکالشعرایی آستان قدس دانسته شده است. از زمان انتصاب اولین ملکالشعرای رسمی آستان قدس در دورهٔ قاجاریان اطلاع دقیقی در دست نیست؛ با این حال، در منابع از اسامی برخی از آنان، مانند میرزا مینای تربتی و میرزا محمدکاظم صبوری، یاد شده است. قاسم رسا آخرین ملکالشعرای آستان برشمرده شده که با مرگش، در سال ۱۳۵۶ش، کسی بهجای او منصوب نشده است.
اشعار ملکالشعرایان آستان قدس نوعی شعر رسمی و تا اندازهای نظیر اشعار شاعران درباری قدیم دانسته شده است. قالب اصلی این اشعار، مانند قالب اصلی اشعار درباری، قصیده و محتوای اصلی این اشعار مدح ائمه(ع) و امام رضا(ع) گزارش شده است. با وجود نقدهایی درباره جنبهٔ درباری این اشعار، برخی از آنها واجد ارزش ادبی دانسته شده است.
چیستی و بستر پیدایش
ملکالشعرایی آستان قدس رضوی یکی از مناصب آستان قدس رضوی بوده[۱] که صاحب آن بهعنوان شاعر رسمی آستان قدس منصوب میشده است.[۲] وظیفهٔ ملکالشعرای آستان قدس سرودن شعر در مدح امام رضا(ع) و خواندن آن در مجلس سلام حرم امام رضا(ع) و جشنها و اعیاد ملی و مذهبی دانسته شده است.[۳] سرودن شعر و مادهتاریخ[یادداشت ۱] برای رخدادهای خاص آستان[۴] و برای درج در کتیبههای حرم[۵] از دیگر وظایف ملکالشعرایان آستان برشمرده شده است.
پیدایش منصب ملکالشعرایی آستان قدس رضوی اقتباسی از وجود این منصب در دربار پادشاهان دانسته شده است.[۶] دربارهٔ بستر پیدایش منصب ملکالشعرایی آستان قدس گفته شده که با رسمیشدن تشیع در ایران در دورهٔ صفویان و تشویق شاعران مذهبی توسط پادشاهان این دودمان و گسترش تشکیلات آستان قدس و برقراری آداب و رسوم در حرم امام رضا(ع)، شاعران برای مدح امام رضا(ع) مجالی بیشتر یافتند.[۷] این مجال موجب شد که برخی شاعران، بهصورت غیر رسمی، اشعارشان معطوف به مدح امام رضا(ع) گردد و در مجالس مختلف آستان و کتیبههای حرم از اشعار آنان استفاده شود.[۸]
گفته شده که منصب ملکالشعرایی در آستان قدس رضوی هم از لحاظ معنوی، هم از جنبه مادی، مزایای فراوانی برای شاعر داشت؛ همین، در مواردی موجب درگیری میان شاعرانی که مدعی این جایگاه بودند میشد.[۹] همچنین، جایگاه ممتاز و شهرتآفرین ملکالشعرایی آستان موجب آن دانسته شده که حکام و نایبالتولیههای آستان عموماً افرادی منتسب به خودشان را به این مقام برسانند.[۱۰]
| « | حکم ناصرالدین شاه برای ملکالشعرایی محمدکاظم صبوری: چون جناب جلالتمأب مؤتمنالملک، متولیباشی سرکار فیض، در فصاحت و بلاغت عالیجناب میرزا کاظم متخلص به صبوری، خادم کشیک اول، شرحی نوشته و او را لایق درجهٔ رفیعهٔ مالکالشعرایی آستانهٔ مقدسه دانسته بود... مشارالیه را به منصب ملکالشعرایی آستانهٔ مقدسه سرافراز فرموده از شمول این مرحمت بر پایهٔ قدر و رتبت او افزودیم. باید خدام ملایکاحترام آستان عرشنشان امام همام... مشارالیه را ملکالشعرای آستانهٔ مقدسه دانسته توقیر و احترام او را در خور این رتبه و مقام منظور دارند.[۱۱] | » |
از رسمیتیافتن در دورهٔ قاجار تا زوال در دورهٔ پهلوی
دورهٔ قاجاریان دورهٔ رسمیتیافتن منصب ملکالشعرایی آستان قدس رضوی دانسته شده است؛ به طوری که در این دوره لقب ملکالشعرایی بهصورت رسمی به برخی شاعران آستان اعطا شده است.[۱۲] روند انتصاب ملکالشعرا در این دوره چنین ترسیم شده است: ماهرترین شاعر وقت آستان قدس از طرف آستان به دربار معرفی میشد و فرمان شاه مبنی بر انتصاب او بهعنوان ملکالشعرای آستان قدس صادر میگردید.[۱۳] سپس برای او حقوقی از محل موقوفات آستان قدس معین میشد؛[۱۴] حقوقی که گاهی نقدی و گاهی جنسی بود و علاوه بر آن در برخی اعیاد پاداشی، بهعنوان خلعت، به او داده میشد.[۱۵]
چو شد ز رفعت تاریخ سال تعمیرش
کمند فکرت مینای خردهبین کوتاه
سر از دریچهٔ مأذن برون نمود و سرود
اذان اشهد ان لا اله الا الله[۱۶]
بهنوشته علی مؤتمن، پژوهشگر آستان قدس، از زمان انتصاب اولین ملکالشعرای رسمی برای آستان قدس در دورهٔ قاجاریان اطلاع دقیقی در دست نیست؛ نیز برای اطلاع از اسامی آنان هم سند قابل اتکایی وجود ندارد.[۱۷] با این حال، گفته شده که با تکیه بر برخی منابع،[۱۸] روشن میشود که در سال ۱۲۸۴ق میرزا مینای تربتی ملکالشعرای آستان قدس بوده است.[۱۹]
بهگزارش برخی منابع، بعد از مرگ مینا، میرزا محمدکاظم صبوری به مقام ملکالشعرایی آستان قدس رضوی منصوب شد.[۲۰] بهنوشتهٔ اعتمادالسلطنه (درگذشت: ۱۳۱۳ق)، از صاحبمنصبان قاجاری، صبوری بهدلیل قصیدهای که در مجلس سلام روز عید فطر سال ۱۲۸۴ق خواند مورد توجه حاکم خراسان قرار گرفت.[۲۱] پس از این و در سال ۱۲۹۴ق، بهپیشنهاد میرزا سعیدخان مؤتمنالملک انصاری، تولیت وقت آستان قدس، و بهدستور ناصرالدین شاه به ملکالشعرایی منصوب شد.[۲۲]
بهگزارش تقی بینش (درگذشت: ۱۳۷۴ش)، ادیب و سردبیر نشریهٔ نامهٔ آستان قدس، بعد از فوت صبوری درسال ۱۳۲۳ق، منصب ملکالشعرایی مدتی معطل ماند و بر سر آن رقابتهایی در گرفت.[۲۳] درنهایت، در ۱۳۲۴ق، محمدتقی بهار، پسر ملکالشعرای صبوری، بهفرمان مظفرالدین شاه به این مقام رسید.[۲۴] گزارش شده که پس از مهاجرت بهار به تهران، باز هم بر سر عنوان ملکالشعرایی معارضاتی در گرفت؛ ولی در نهایت محمدحسین میرزا نادری به این مقام رسید.[۲۵] پس از درگذشت نادری، در سال ۱۳۲۳ش، قاسم رسا تا زمان درگذشتش، در سال ۱۳۵۶ش، صاحب منصب ملکالشعرایی آستان قدس شد.[۲۶] با درگذشت رسا، دیگر کسی برای این منصب انتخاب نشد.[۲۷]
ویژگی اشعار و سنجش آنها
تقی بینش اشعار ملکالشعرایان آستان قدس را نوعی شعر رسمی و تا اندازهای نظیر اشعار شاعران درباری قدیم دانسته است.[۲۸] از نظر او، در این شعرها قالب شعری همانند اشعار رسمی و درباری اغلب قصیده بوده است.[۲۹]
بینش مضمون این اشعار را ذکر مناقب ائمه(ع) و امام رضا(ع) و گاهی همراه با مدح تولیت و نایبالتوليهٔ وقت دانسته است.[۳۰] بهگفتهٔ او، اگرچه بعضی از منتقدان ادبی اشعار ملکالشعرایان آستان قدس را بهدلیل همراهی آن با مدح حاکمان نپسندیدهاند، در بین اشعار آنان، نمونههای خوب و با ارزش بسیار است.[۳۱]
در دیوانهای ملکالشعرایان آستان قدس و بر کتیبههای حرم امام رضا(ع) برخی از اشعار آنان درج شده است؛ برای نمونه، قصیدهای از قاسم رسا که بر سنگهای مرمر سفیدِ بالای اِزارِههای (پوشش دیوار از کف تا طاقچه) مسجد بالاسر حرم امام رضا(ع) حکاکی شده است:
همچنین، قصیدهای از ملکالشعرای بهار که بهمناسبت سالروز ولادت امام رضا(ع) سروده شده است:
پانویس
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۵۴.
- ↑ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۳۱۴؛ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۱۲.
- ↑ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ ترابی، «ملکالشعراهای آستانقدسرضوی را بشناسید»، در تارنمای مشهدچهر.
- ↑ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ امام، مشهد طوس، ۱۳۴۸ش، ص۴۹۵-۴۹۶؛ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۱۲؛ ترابی، «ملکالشعراهای آستانقدسرضوی را بشناسید»، در تارنمای مشهدچهر.
- ↑ ترابی، «ملکالشعراهای آستانقدسرضوی را بشناسید»، در تارنمای مشهدچهر.
- ↑ امام، مشهد طوس، ۱۳۴۸ش، ص۴۹۹.
- ↑ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ امام، مشهد طوس، ۱۳۴۸ش، ص۴۹۶.
- ↑ امام، مشهد طوس، ۱۳۴۸ش، ص۴۹۶؛ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۳۲۲.
- ↑ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۱۵.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۳۲۲.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۱۵۴۸؛ حکیمالملک، روزنامهٔ سفر خراسان، ۱۳۵۶ش، ص۲۱۴.
- ↑ نقدی، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، ص۵۳۵.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۱۱.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۱۲.
- ↑ مجتهدزاده، «ملکالشعراهای آستان قدس: ملکالشعرای بهار»، ص۲۶-۲۷.
- ↑ گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ۱۳۷۳ش، ص۵۵۷.
- ↑ گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ۱۳۷۳ش، ص۵۵۷.
- ↑ گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۴.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۰۰.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۰۰.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۰۰.
- ↑ بینش، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، ص۱۰۰-۱۰۱.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۷۳.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۳۱۷-۳۱۸.
یادداشت
- ↑ «کلمه، جمله یا عبارتی که معمولاً قسمتی از یک شعر است و بهحساب ابجد تاریخ حادثهٔ مهمی، مانند وفات، جلوس پادشاهان یا فتح یک شهر را نشان میدهد» (انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۸۲ش، ج۷، ص۶۵۱۰).
منابع
- اعتماد السلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تحقیق تیمور برهان لیمودهی، تهران، انتشارات فرهنگسرا، ۱۳۶۲ش.
- اعتماد السلطنه، محمدحسن، مرآت البلدان، تحقیق عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- امام، سید محمدکاظم، مشهد طوس (یک فصل از تاریخ و جغرافیای تاریخی خراسان)، تهران، انتشارات کتابخانه ملی ملک، ۱۳۴۸ش.
- انوری، حسن (سرویراستار)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۸۲ش.
- بینش، تقی، «مينا ملکالشعرای آستان قدس»، در نامهٔ آستان قدس، شماره ۲۸، خرداد ۱۳۴۶ش.
- ترابی، مرضیه، «ملکالشعراهای آستانقدسرضوی را بشناسید»، در تارنمای مشهدچهر، درج: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ق، درج: ۱۰ مهر ۱۴۰۴.
- حکیمالملک، علینقی، روزنامهٔ سفر خراسان، تهران، انتشارات فرهنگ ایرانزمین، ۱۳۵۶ش.
- گلشن آزادی، علیاکبر، صد سال شعر خراسان، بهکوشش احمد کمالپور، مشهد، مرکز آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳ش.
- مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش.
- مجتهدزاده، سید علیرضا، «ملکالشعراهای آستان قدس: ملکالشعرای بهار»، در نامهٔ آستان قدس، شماره ۲۴، ۱۳۴۵ش.
- نقدی، رضا، «ملکالشعرای آستان قدس رضوی»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.
| بستگان | امام کاظم(ع) (پدر) • نجمه (مادر) • سبیکه (همسر) • امام جواد (فرزند) • فاطمه معصومه(س) (خواهر) • حمزة بن موسی (برادر) • شاهچراغ (برادر) • سید میر محمد عابد (برادر) • قاسم بن موسی (برادر) • زید النار (برادر) | .jpg) |
|---|---|---|
| القاب | ||
| کنیهها | ||
| سخنان | ||
| مناظرات | ||
| اصحاب | ||
| خلفای معاصر | ||
| مسیر حرکت | ||
| شعر و هنر مرتبط | ||
| مکانها و بناهای مرتبط و منسوب | حرم • قدمگاه نیشابور • صریا • سناباد • بقعه هارونیه • نوقان • مدرسه رضویه • مسجد فرط • قدمگاه فراشاه • مسجد بیرون • مسجد تورانپشت • آرامگاه علی بن مهزیار • موزه آستان قدس رضوی | |
| کتابشناسی | ||
| وابسته | ||