سقایة الحاج
سِقایَةُ الحاجّ به‌معنای آب‌دادن به حاجیان، یکی از مناصب مهم در دوره پیش از اسلام و صدر اسلام در کنار کلیدداری کعبه بوده است. سیراب کردن حاجیان، معمولا با آب زمزم صورت می‌گرفته است.
تا قبل از فتح مکه توسط مسلمانان در سال هشتم هجری، سقایت حجاج گاه با شراب انجام می‌شده است. همزمان با ظهور اسلام، عباس عموی پیامبر، مقام سقایت حجاج را بر عهده داشته و پیامبر، این منصب را بر عهده وی باقی گذاشت.
جایگاه ایمان و جهاد، در قرآن کریم، برتر و بالاتر از مقام سقایت حاجیان معرفی شده است.
معرفی
سقایة‌الحاج، به معنای سیراب کردن حاجیان[۱] [یادداشت ۱] به دلیل خشکی و کم‌آبی سرزمین مکه، این کار در کنار کلیدداری کعبه، اهمیت بسیار بالایی داشته و منصب سقایت، موقعیت ویژه‌ای برای مسئول آن ایجاد می‌کرده است.[۲]
سیراب کردن حاجیان، تنها از چاه زمزم نبوده؛ چون بر اساس برخی منابع، این چاه، مدت‌ها نامعلوم بوده و در نهایت، عبدالمطلب بر اساس یک خواب، مکان چاه را می‌یابد و دوباره آن را احیا می‌کند.[۳]
سقایت حاجیان، تا قبل از فتح مکه در سال هشتم هجری، گاه در کنار آب، با شراب نیز انجام می‌شده است.[۴]
متولیان سقایت
سقایت حجاج، همزمان با ظهور اسلام در مکه، و در حین نزول آیه سقایة الحاج[۵]، بر عهده عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر(ص)، بوده است.[۶] پیش از او، ابوطالب متولی سقایت بوده، اما پس از چندی به دلیل عدم توانایی مالی، مقام سقایت را به عباس وامی‌گذارد.[۷] با این حال، ابن هشام در کتاب السیرة النبویة، متولی سقایت حجاج پس از عبدالمطلب را عباس دانسته و نامی از ابوطالب نبرده است.[۸] چنانکه در کتاب انساب الاشراف ذکر شده، سقایت، از مناصبی بوده که در دست فرزندان عبدالمناف بوده است؛ از این رو به هاشم بن عبدالمناف رسیده، و پس از او به ترتیب، به مطلب بن عبدالمناف، عبدالمطلب، زبیر بن عبدالمطلب و سپس به ابوطالب رسیده است.[۹]
پیامبر اسلام پس از فتح مکه، تنها دو مسئولیت کلیدداری کعبه و سقایت حجاج را باقی گذاشت[۱۰] و آن دو مقام را نیز به همان متولیان پیشین سپرد.[۱۱]
برتری ایمان بر سقایت حجاج
جایگاه ایمان و جهاد در قرآن کریم، برتر و بالاتر از مقام سقایت حاجیان دانسته شده است.[۱۲] فخر رازی، از مفسران برجسته اهل سنت، معتقد است این آیه در پی بی‌ارزش خواندن سقایت نیست، بلکه ارزش سقایت در برابر ایمان و جهاد را اندک می‌شمارد.[۱۳] محدثان[۱۴] و مفسران شیعه از جمله امین الاسلام طبرسی و مکارم شیرازی، به روایات تفسیری که وجه نزول آیه مذکور را توصیف ایمان امام علی(ع) دانسته، اشاره کرده‌اند.[۱۵]
مفسران اهل سنت نیز چون فخر رازی (۶۰۶ق)،[۱۶] محمد بن جریر بن یزید طبری (درگذشت ۳۱۰ق)،[۱۷] احمد بن محمد قُرطُبی (درگذشت ۷۶۱ق)،[۱۸] عبدالرحمان سیوطی (درگذشت ۹۱۱ق)،[۱۹] احمد بن محمد ثعلبی[۲۰] و ابن‌ابی‌حاتم (درگذشت ۳۲۷ق)[۲۱] به روایاتی که شأن نزول آیه را درباره برتری ایمان امام علی(ع) بر سقایت حجاج عباس بن عبدالمطلب و عمارت مسجد الحرام شیبة بن عثمان دانسته‌اند، اشاره کرده‌اند؛[۲۲] چنانکه حاکم حسکانی، از محدثان اهل سنت قرن پنجم هجری، در کتاب خود، شواهد التنزیل، بیش از ده روایت در این باب نقل کرده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۳۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۳۲۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفه، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۳؛ حائری تهرانی، مقتنیات الدرر، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۱۲۰.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۹.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۴۸۷؛ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۲۴-۳۳۰.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفه، ج۱، ص۱۷۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفه، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۰۱.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۹.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۰۴؛ ابن‌حیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۹؛ ابن‌حیون، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۲۴؛ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۴۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۳۲۳.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۳.
- ↑ طبری، جامع البیان، ج۱، ص۶۷-۶۸.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۸۴ش، ج۸، ص۹۱-۹۲.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۲۲۰.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۹-۲۱.
- ↑ ابن‌ابی‌حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۰۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر جوع کنید به: شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۱۹۴-۱۹۹؛ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۹۳-۹۶.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۲۰-۳۳۰.
یادداشت
- ↑ سقایت به معنای محل آب خوردن و یا ظرف آب است(ابن منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۳۹۲.) و یا وسیله و پیمانه‌ای که با آن آب می‌دهند.(مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۳۲۳.) چنانکه به ابزار آب کشیدن و یا محلی که در آن چاه آب قرار دارد، نیز گفته شده است؛(طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۴.)
منابع
- ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- حائری تهرانی، میر سیدعلی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ق.
- حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۱، تحقیق محمدباقر محمودی، طهران، وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمد جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی، ج۴، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، ۱۳۸۹ش.
- فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
| اقسام |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| محرمات احرام | |||||||
| مراحل اعمال |
| ||||||
| زمانها | |||||||
| مکانها |
| ||||||
| مرتبط | حج ناتمام امام حسین(ع) • فاجعه منا (۱۳۹۴) • سوره حج • فهرست کتابهای درباره حج • سقایة الحاج • عمرة القضاء • حج خونین • استلام حجر • آیه سقایة الحاج • دانشنامه حج و حرمین شریفین • متعة الحج • روحانی کاروان • امیر الحاج • مراسم برائت از مشرکین • حجة الوداع • تعظیم شعائر • بعثه حج • آیه حج • آیه ۲ سوره مائده | ||||||