ذریح محاربی
| از صحابه خاص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ذریح بن محمد بن یزید محاربی |
| کنیه | ابو ولید |
| لقب | کوفی، محاربی |
| نسب | طایفه بنی‌محارب بن خصفه |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات | زنده در سال ۱۴۸ق یا ۱۸۳ق. |
| مذهب | شیعه |
| صحابی | امام باقر(ع) • امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) |
| راویان از او | محمد بن ابی‌عمیر، عبدالله بن مغیره، صفوان بن یحیی، أبان بن عثمان الاحمر، عبدالله بن سنان، یونس بن عبدالرحمن و ... |
| اعتبار | ثقه |
| موضوع روایات | امامت، مهدویت، فقهی و اخلاقی |
| تعداد روایات | ۶۱ یا ۶۲ روایت |
| تألیفات | کتاب اصل یا الحدیث |
ذَریح مُحاربی از محدثان امامی‌مذهب و اصحاب امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع). گفته‌اند او جایگاه بالایی نزد امام صادق(ع) داشت. بزرگان شیعه روایات فراوانی از او نقل کرده‌اند. تبیین معارف و اصول اعتقادی شیعه چون امامت و مهدویت از جمله موضوعات روایات اوست.
بیشتر رجالیان شیعه، با اتکا به نقل روایت بزرگان از ذریح، وی را فردی ثقه معرفی کرده‌اند. او علاوه بر امامان، از افراد سرشناسی چون ابوبصیر اسدی و عبادة بن زیاد اسدی کوفی بهره برد و راویان فراوانی که برخی از آنها از اصحاب اجماع بودند از شاگردان او قلمداد شده‌اند.
معرفی اجمالی
ذَریح بن محمد بن یزید مُحاربی[۱] از محدثان[۲] خاصه[۳] و امامی مذهب[۴] و از یاران امام باقر(ع)،[۵] امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) بوده و از ایشان روایت نقل کرده است.[۶]
کنیه‌اش ابوولید بود.[۷] گفته شده او به ذَریح مُحاربی معروف بوده[۸] یا در روایات به این نام شهرت دارد.[۹] دلیل شهرتش به این نام انتساب به طایفه بنی‌محارب بن خصفة[۱۰] یا بنی‌محارب بن حفص[۱۱] دانسته شده است.
شیخ طوسی او را ذَریح بن یزید معرفی کرده است؛[۱۲] اما مامَقانی نویسنده تنقیح المَقال و دیگران معتقدند شیخ طوسی یا او را به جدش منتسب کرده یا نام پدرش را اشتباهی، از قلم انداخته است؛[۱۳] زیرا اکثریت رجالیان او را فرزند محمد معرفی کرده‌اند.[۱۴] شیخ صدوق نیز او را ذریح بن یزید بن محمد عنوان کرده[۱۵] که برخی آن را خطای نوشتاری دانسته‌اند.[۱۶]
محل زندگی او شهر کوفه بود.[۱۷] به همین دلیل او را با لقب کوفی نیز یاد کرده‌اند.[۱۸] وی برای بهره‌مندی از امام صادق(ع)، از کوفه عازم مدینه شد.[۱۹] در مورد سال تولد او در منابع خبری نیامده است؛ اما برخی سال‌های نخستین قرن دوم هجری قمری را زمان تولد او عنوان کرده‌اند؛[۲۰] چنان‌که در خصوص سال وفات او نیز سخنی به میان نیامده، اما گفته شده او تا سال ۱۴۸ق زنده بوده[۲۱] و حتی از زنده‌بودن او در سال ۱۸۳ق نیز سخن به میان آمده است.[۲۲]
جایگاه ذَریح در حدیث
ذَریح مُحاربی از طبقه پنجم راویان دانسته شده[۲۳] و بزرگان شیعه از او روایت نقل کرده‌اند.[۲۴] وی را دارای جایگاهی ممتاز نزد امام صادق(ع) دانسته‌اند[۲۵] و حتی از اصحاب «خاصُ الخاص» امام ذکر کرده‌اند.[۲۶]
از ذریح روایات فراوانی نقل شده است. به همین دلیل، برخی وی را کثیرالروایه دانسته‌اند.[۲۷] گفته شده نام ذریح در سلسله اسنادِ ۶۱[۲۸] یا ۶۲ روایت[۲۹] ذکر شده که در بیشتر روایات، با نام ذریح محاربی آمده است.[۳۰]
تبیین معارف و اصول اعتقادی شیعه، به‌ویژه در امامت،[۳۱] مهدویت[۳۲] و همچنین بازگویی روایات فقهی[۳۳] و اخلاقی[۳۴] از جمله موضوعات روایات اوست. گفته شده او کتابی[۳۵] با عنوان اَصل[۳۶] یا الحدیث[۳۷] داشته است. روایاتِ کتاب وی را راویان زیادی نقل کرده‌اند.[۳۸]
وثاقت ذریح نزد رجالیان
برای ذریح محاربی، روایات مدح و ذم وجود دارد. برخی مدح او را ارجح دانسته‌اند.[۳۹] شیخ طوسی[۴۰] و دیگران ذریح را فردی ثقه[۴۱] و ممدوح معرفی[۴۲] و حتی او را از بزرگان ثقات[۴۳] و فوق ثقه[۴۴] قلمداد کرده‌اند. عبدالله مامقانی گفته است درباره وثاقت وی شبهه‌ای وجود ندارد.[۴۵]
تعدادی از رجالیان نقل روایت افرادی چون حسن بن محبوب،[۴۶] جعفر بن بشیر، صفوان بن یحیی، عبدالله بن مغیره و یونس بن عبدالرحمن از او[۴۷] و همچنین اعتماد محمد بن ابی‌عمیر به روایات وی[۴۸] را دلیلی بر وثاقتش دانسته و ذکر روایاتش توسط کلینی و شیخ صدوق را نشانه‌ای از جایگاه بلندش قلمداد کرده‌اند.[۴۹] همچنین نگارش کتاب اصل و نقل روایات آن توسط اصحاب را مؤیدی بر وثاقت ذریح دانسته‌اند.[۵۰]
عده‌ای از رجالیان برای اثبات وثاقت ذریح به روایاتی از امام صادق(ع) اشاره کرده‌اند که در آن راستگویی ذریح مورد تمجید قرار گرفته و از او با لقب صادق یاد شده است.[۵۱] برخی این حدیث را دلیلی بر مقام و منزلت بالای وی دانسته‌اند.[۵۲] همچنین گفته‌اند این حدیث مدح بزرگی برای ذریح و نشان‌دهنده این است که هیچ‌کس چون او آشنا به باطن و اسرار قرآن نبوده است.[۵۳]
ابن‌غضائری به روایتی اشاره کرده که برخی آن را دلیل بر ضعیف بودن ذریح برداشت کرده‌اند. وی معتقد است که این روایت علاوه بر ضعف سند، بر ذم او نیز دلالت نمی‌کند.[۵۴] [یادداشت ۱] خویی از عالمان علم رجال معتقد است در صورت صحت سند روایت، محتوای آن دلالت بر ذم او نمی‌کند؛ زیرا امام صادق(ع) او را از فراگرفتن روایات نقل‌شده توسط جابر نهی نکرده؛ بلکه از نقلش به دیگران نهی کرده است.[۵۵] رجالیان دیگر نیز با بررسی روایت و مورد خدشه قراردادن راویان آن ضعیف‌بودنش را رد کرده‌اند.[۵۶]
استادان و شاگردان
ذَریح مُحاربی فقه و حدیث را از امام صادق(ع) فراگرفت و روایات فراوانی از ایشان نقل کرد.[۵۷] وی از ابوبصیر و عبادة بن زیاد اسدی کوفی نیز روایت نقل کرده است[۵۸] او را از هم‌نشینان فُضَیل بن یَسار دانسته و گفته اند بیشتر روایات را از او گرفته است.[۵۹]
راویانی چون محمد بن ابی‌عمیر، عبدالله بن مغیره، صفوان بن یحیی، اَبان بن عثمان الاحمر و عبدالله بن سنان که از اصحاب اجماع بودند از ذریح روایت نقل کرده‌اند.[۶۰] راویان دیگری چون یونس بن عبدالرحمن،[۶۱] جعفر بن بشیر بجَلّی، جمیل بن صالح، علی بن حکم، حسین بن نعیم صحّاف، حسن بن جهم، معاویة بن وهب بجلی، محمد بن خالد برقی قمی، حسن بن رباط، یحیی بن عُمران حلبی، حسین بن عثمان،[۶۲] عبداللّه بن جبلة الکنانی، صالح بن رزین، المرتجل بن معمر، و علی بن أسباط[۶۳] و دیگران[۶۴] نیز از ذریح محاربی روایت نقل کرده‌اند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ برقعی، راهنمای دانشوران در ضبط نامها، نسب‌ها و نسبت‌ها، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۹۸.
- ↑ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۵۵۷.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۷۷.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶۳؛ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۲۹؛ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ص۳۶۹؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۱.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۰۳؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ تبریزی، الموسوعة الرجالیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۱۴۰.
- ↑ مظاهری، الثقات الأخیار، ۱۴۲۸ق، ص۱۶۱، ۵۱۰.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶۳؛ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۲۹؛ نراقی، شعب المقال، ۱۴۲۲ق، ص۷۸.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۰۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۶۳؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۳۰۳؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۶۳.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۵۱۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۶۳.
- ↑ ربانی سبزواری، «ذریح بن محمد محاربی (محدث صادق)».
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۰۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۶؛ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۵۵۷؛ قهپایی، مجمع الرجال، ۱۳۶۴ش، الفهرس، ج۳، ص۲.
- ↑ ربانی سبزواری، «ذریح بن محمد محاربی (محدث صادق)».
- ↑ ربانی سبزواری، «ذریح بن محمد محاربی (محدث صادق)».
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۶؛
- ↑ شبستری، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم(ع)، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ حسینی جلالی، المنهج الرجالی، ۱۴۲۲ق، ص۲۶۹.
- ↑ اعرجی کاظمی، عدة الرجال، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۲۹؛ مظاهری، الثقات الأخیار، ۱۴۲۸ق، ص۱۶۱.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۷۱ به نقل برخی مشایخ.
- ↑ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۲۹؛ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۷۳؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
- ↑ شبستری، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم(ع)، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۵۹؛ مرتضی، زبده المقال، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۹۲؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۳۰؛ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۷۱؛ شیخ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۵، ص۱۸۶.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۳۰۴-۳۰۵.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶۳.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، نجف، ص۱۸۹؛ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۴۹؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۳۳۱.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ حر عاملی، الرجال، ۱۴۲۷ق، ص۱۱۹.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، نجف، ص۱۸۹.
- ↑ حر عاملی، الرجال، ۱۴۲۷ق، ص۱۱۹؛ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۴۹؛ قهپایی، مجمع الرجال، ۱۳۶۴ش، الفهرس، ج۳، ص۲.
- ↑ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸؛ شبستری، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم(ع)، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۲۲، ص۲۹۱.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۷۳.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۲۲، ص۲۹۱.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ فیض کاشانی، علامه حلی، الفهرست و بذیله کتاب نضد الإیضاح، ص۱۳۶.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰.
- ↑ صَدَقَ ذریح و صَدَقْتَ مَن یحتَمل ما یحتمل ذریح؛ چه کسی ظرفیت مطالبی را دارد که ذریح می‌تواند تحمّل کند؟» کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۷۰-۶۷۱.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰؛ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۷۰؛ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۳۳؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۲۲۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، الناشر : مؤسسة الخوئي الإسلامية، ج۸، ص۱۵۸.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۷۱: تفسیر سوره ذاریات،سه‌شنبه ۲۸ دی ۱۳۹۵، سایت اسرا آیت الله جوادی آملی،https://javadi.esra.ir/fa/w/
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال، ۱۴۲۲ق، ص۵۹.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۵۷-۱۵۸.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۳۰؛ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۷۰، محقق؛ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۳۳؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۳۰۴؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۵۹؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ فیض کاشانی، علامه حلی، الفهرست و بذیله کتاب نضد الإیضاح، ص۱۳۷.
- ↑ مظاهری، الثقات الأخیار، ۱۴۲۸ق، ص۱۶۱-۱۶۲.
- ↑ نراقی، شعب المقال، ۱۴۲۲ق، ص۷۸.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۲۶، ص۳۷۴.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ براین نمونه نگاه کنید به: خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۵؛ شبستری، الفائق، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۵۵۷.
یادداشت
- ↑ در روایتی، امام صادق(ع) ذریح را از پرداختن به روایات جابر بن یزید جعفی نهی کرده است؛ به این دلیل که ممکن است به دست انسان‌های فرومایه (بی‌اطلاع و نادان) برسد و برخی از اسرار ( و معارف) پخش شوند.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین...، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
- ابن‌غضائری، احمد بن حسین، الرجال، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- اعرجی کاظمی، محسن بن حسن، عدة الرجال، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- برقعی، علی اکبر، راهنمای دانشوران در ضبط نامها، نسب‌ها و نسبت‌ها، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- تبریزی، جواد، الموسوعة الرجالیة، قم،دار الصدیقة الشهیدة(س)، ۱۴۲۹ق.
- حسینی جلالی، محمدرضا، المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیة الله العظمی البروجردی (قدس سره)، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌نا، بی‌جا، چاپ پنجم، ۱۴۱۳ق.
- ربانی سبزواری، «ذریح بن محمد محاربی (محدث صادق)»، فرهنگ کوثر، شماره ۸۲، ۱۳۸۹ش.
- شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم علیه‌السلام، مشهد، المؤتمر العالمی للإمام الرضا(ع)، ۱۴۱۱ق.
- شبستری، عبدالحسین، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، قم، مؤسسة النشرالإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۵ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، الرجال، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۷ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، نجف، مکتبة المرتضویة، بی‌تا.
- علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- فیض کاشانی، علامه حلی، الفهرست (و بذیله کتاب نضد الایضاح)، بی‌نا، بی‌تا.
- قهپایی، عنایةالله، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
- گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۳۱ق.
- مرتضی، بسام، زبدة المقال من معجم الرجال، بیروت، دارالمحجة البیضاء، ۱۴۲۶ق.
- مظاهری، حسین، الثقات الأخیار من رواة الأخبار، قم، موسسة الزهراء(ع) الثقافیة الدراسیة، ۱۴۲۸ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- نراقی، ابوالقاسم بن محمد، شعب المقال فی درجات الرجال، قم، کنگره بزرگداشت محققان ملا مهدی و ملا احمد نراقی، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.
- نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، ۱۴۱۴ق.
- نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
- سه‌شنبه ۲۸ دی ۱۳۹۵ ۴۵۹۷۶۴ شناسه: تفسیر سوره ذاریات جلسه ۱۵ (۱۳۹۵/۱۰/۲۹) سایت دفتر آیت‌الله جوادی آملی، تاریخ بازدید: ۱۶ آبان ۱۴۰۳ش.