وطندوستی
وطندوستی یا حب وطن، به گفته گروهی از عالمان مسلمان، در قرآن و سخنان پیامبر اسلام مورد تأکید قرار گرفته است: از جمله آیه ۸۵ سوره قصص و عبارت حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الْایمانِ منسوب به پیامبر(ص). با این حال وطندوستی از نگاه اسلام تا زمانی ارزشمند دانسته شده که در تقابل با آموزههای دینی قرار نگیرد و به ابزاری برای تفرقه و ظلم تبدیل نشود.
گفته شده که آثار وطندوستی شامل آبادانی، همبستگی ملی، دفاع از وطن، مشارکت در حکومت، جلوگیری از استبداد و... است. با این حال، افراط در آن که منجر به قومگرایی یا ملیگرایی متعصبانه میشود و به تفرقه و دشمنی میانجامد، از منظر اسلام ناپسند خوانده شده است. امام خمینی، افراط در ملیگرایی را طراحی دشمنان برای ایجاد تفرقه میان مسلمانان دانسته و ناصر مکارم شیرازی وطندوستی متعصبانه را مانعی برای پیشرفت میداند.
شاعران و ادیبان مسلمان، به مفهوم وطن پرداختهاند؛ از وطن قومی در شاهنامه تا وطن اسلامی در اشعار اقبال لاهوری، و وطن ملکوتی و معنوی در آثار مولوی و شیخ بهایی.
مفهومشناسی
علاقه به وطن، میلی طبیعی دانسته شده که خدا در بین مخلوقاتش قرار داده تا انسانها در مناطق مختلف دنیا پراکنده شوند و فقط در سرزمینهایی با آب و هوا و شرایط خیلی خوب تجمع نکنند و منجر به نزاع نشود.[۱] با تکیه بر منابع دینی، گفته شده که وطندوستی آثار و نتایجی دارد؛ از جمله آبادی شهرها،[۲] تقویت همبستگی و اعتماد به نفس ملی، دفاع از سرزمین و سرمایههای آن[۳] و مشارکت در حکومت و جلوگیری از استبداد حاکمان.[۴]
آیتالله خامنهای:
«اسلامیّت و ایرانیّت دو قطب متضاد نیستند، یک حقیقتند. هر کسی طرفدار اسلام شد، هر کسی سرباز اسلام شد، از هر ارزشی ــ ازجمله ارزش میهن و وطن ــ به طور طبیعی دفاع میکند. حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الایمَان؛ این از ایمان است.»
«در دیدار دستاندرکاران برگزاری دومین کنگره ملی بزرگداشت شهدای استان همدان»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
به گفته ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، اگر وطن مادی و جسمانی با وطن معنوی و روحانی توأم شود و عنوان دارالاسلام به خود بگیرد، این عشق و علاقه و احترام به مراتب افزونتر میشود و انگیزه دفاع از آن نیز دوچندان خواهد شد.[۵] عباسعلی عمید زنجانی مهرورزی به دارالاسلام و وطن دائمی را جزو ایمان شمرده است. به گفته او سرچشمه مهرورزی در باور و اعتقاد هر فرد است و هرگاه وطن با باور فرد هماهنگ و مناسب باشد محبوب او خواهد بود.[۶]
جایگاه وطندوستی در آموزههای دینی
از دیدگاه امام خمینی اشکالی بر مسئلهٔ وطندوستی و محبت به هموطنان از منظر اسلام وجود ندارد،[۷] و وطن در اسلام دارای احترام است، اگرچه مهمتر خدمت به اسلام در هر سرزمینی است.[۸] محسن قرائتی مفسّر قرآن نیز حقِ علاقه به وطن را حق پذيرفتهشدهٔ قرآنى و سلب اين حق را ظلم دانسته است.[۹]
در تأیید حس وطندوستی، به شواهدی از آیات قرآن، روایات و فطرت انسان استناد شده است؛[۱۰] از جمله:
آیات
- آیه ۸۵ سوره قصص، از مهمترین آیات در تأیید وطندوستی است. بنابر نقل کتاب روضة الواعظين از مقاتل بن سلیمان و تفسیر نمونه از ابنعباس، هنگامى كه پيامبر(ص) در جریان هجرت به مدینه، به جُحفه رسيد، به یاد زادگاه خود و پدرانش افتاد و شوق دیدن مکه پیدا کرد، و آثار اين شوق كه با تأثر و اندوه آميخته بود در چهرهاش نمايان شد. جبرئیل آمد و پرسید: آيا به شهر و زادگاهت علاقهمندى؟ پيامبر نیز تأیید کرد. سپس جبرئيل با خواندن بخشی از آیه ۸۵ سوره قصص (إِنَّ الَّذي فَرَضَ عَلَيكَ القُرآنَ لَرادُّكَ إِلىٰ مَعادٍ) از بازگشت او به مکه در آینده خبر داد.[۱۱] گفته شده که خداوند با فرستادن این آیه به پیامبرش تسلّی داد.[۱۲] از حضرت فاطمه نیز نقل شده که پیامبر درباره ۱۰ موضوع نگران بود که خداوند او را آسوده خاطر ساخت، و یکی از آن امور دوری از مکه بود که با آیه ۸۵ سوره قصص وعده بازگشت به او داد.[۱۳]
- ناصر مکارم شیرازی از مفسران شیعه، معتقد است بیرونراندن افراد از وطن در برخی آیات مانند آیات ۸ و ۹ سوره ممتحنه و ۲۴۶ بقره ضدارزش معرفی شده و مفهوم برگرفته از این آیات، نشان از ارزش وطن و احترام به آن است.[۱۴]
- به نظر جاحظ، نویسنده و ادیب مسلمان، آیه ۶۶ سوره نساء و ۲۴۶ سوره بقره، حسّ میهندوستی را تأیید میکند.[۱۵]
احادیث
- احادیث فراوانی در متون حدیثی شیعه و اهلسنت، حاکی از علاقهمندی پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) به وطنشان است؛ از جمله در روایتی از پیامبر آمده است که خطاب به مکه گفت تو بهترین و محبوبترین زمین نزد خدایی که اگر مرا از تو بیرون نمیکردند، به پای خود بیرون نمیرفتم.[۱۶]
- گروهی از فقیهان مانند ناصر مکارم شیرازی، سید علی خامنهای و عباسعلی عمید زنجانی، عبارت حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الْایمانِ از عبارات منسوب به پیامبر(ص)، را نشانه علاقه به وطن دانستهاند.[۱۷] دوستداشتن وطن در باور مکارم شیرازی علاقهای طبیعی است که از روح حقشناسی سرچشمه میگیرد و حقشناسی از نشانههای ایمان است.[۱۸]
- در کتاب پیام امام امیرالمؤمنین، به نقل حدیثی از امام علی(ع) پرداخته شده[۱۹] که گریه برای عمر ازدسترفته و علاقهمندی به وطن از نشانههای شخصیت انسان معرفی شده است. همچنین با استناد به حدیثی دیگر از امام علی(ع)،[۲۰] آبادانی شهرها منوط به حب وطن (وطندوستی) دانسته شده است.[۲۱]
فطرت
سید عبدالاعلی سبزواری و همچنین محسن قرائتی از مفسران شیعه، با استناد به آیه ۶۳ سوره طه، معتقدند انسان به صورت فطری محل رشد و وطنش را دوست دارد.[۲۲]
شروط و الزامات وطندوستی
درباره محدوده وطندوستی گفته شده که اگرچه این حس بر اساس آموزههای دینی مورد تأیید است، ولی شرط آن عدم خودبرتربینی و نژادپرستی است؛ بنابراین قومگرایی بهمعنای برتر دیدن قوم و قبیله خود و اقدام به تضعیف اقوام دیگر، متفاوت از وطندوستی است. همچنین گفته شده که قومگرایی متعصبانه باعث ایجاد تفرقه میشود و در نهایت به کینه و دشمنی میانجامد.[۲۳] امام خمینی نیز افراط در ملیگرایی را طراحی شده برای ایجاد اختلاف میان مسلمانان قلمداد کرده و آن را بر خلاف اسلام، قرآن و دستور پیامبر(ص) دانسته است.[۲۴]
سید محمدمهدی موسوی خلخالی (۱۳۰۴-۱۳۹۸ش)، فقیه شیعه، در کتاب الحاکمیة فی الاسلام، تشکیل اسرائیل و تجزیه دولت عثمانی را بهدلیل ترویج معنای نادرست از واژه وطن[۲۵] و تبلیغ قومیتگرایی افراطی دانسته است.[۲۶] محسن غرویان از اساتید حوزه علمیه قم نیز اصالتدادن به علاقههای قومی و ملی مانند ملیگرایی و افراط در آن را نژادپرستی میداند که ممکن است سرآغاز آن علاقه به سرزمین باشد.[۲۷]
همچنین وطندوستیای که باعث عدم هجرت و در نتیجه عقبماندگی یا قرار گرفتن ذیل حکومت ظالمانه شود را ناپسند دانستهاند. مکارم شیرازی ذیل این عبارت امام علی(ع) در نهجالبلاغه که «بهترین شهرها برای تو شهری است که تو را پذیرا شود»،[۲۸] بر این نکته تأکید کرده است که بهترین مکان برای زندگی انسان جایی است که امکان پیشرفت و آرامش وجود داشته باشد و اگرچه در آموزههای دینی بر حب وطن تأکید شده، ولی اگر وطندوستی به حس متعصبانه و غیرمنطقی منجر شود که از الزامات زندگی مترقیانه و عزتمندانه جلوگیری کند، این حس، دیگر مورد تأیید اسلام نخواهد بود.[۲۹]
در نگاه محمدعلی رضایی اصفهانی، مفسر قرآن، و محمدجواد ارسطا، فقیه و حقوقدان شیعه، وطندوستی تا جایی ارزشمند و مورد تأیید اسلام است که در نقطه مقابل آموزههای دین و مذهب قرار نگیرد.[۳۰]
تحوّل مضمون وطندوستی در شعر
بهگفتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی، مفهوم وطن و وطندوستی در شعر فارسی همراه با دگرگونی دورههای تاریخی و فرهنگی دچار تغییر شده است؛ چنانکه در شعر ابوالقاسم فردوسی بیشتر جنبۀ قومی و نژادی، و در آثار حافظ شیرازی، سعدی و ناصر خسرو، توجه به صِرف سرزمین لحاظ شده است؛ درحالیکه در آثار شعرای پیش از قرن ۵ هجری و بهویژه در دوره حمله مغول به ایران، علاقه به وطن اسلامی بیشتر مدنظر قرار میگرفت، و این علاقه به وطن اسلامی در اشعار اقبال لاهوری و اشعار برخی از شاعران عصر مشروطه نیز دیده میشود که به پیروی از سید جمالالدین اسدآبادی بوده است.[۳۱]
شیخ بهایی و مولوی،[۳۲] در اشعار خود با اشاره به حدیث حب الوطن من الایمان، منظور از وطن را وطنی ملکوتی قلمداد کردهاند. شیخ بهایی در کتاب نان و حلوا چنین سروده است:
تکنگاری
درباره مسئله وطندوستی کتابی توسط حمیدهسادات موسویان به نام «وطندوستی از دیدگاه اسلام» تدوین شده که توسط انتشارات دانشگاه یزد چاپ شده است. در این کتاب با استناد به آیات قرآن و روایات، مسائلی چون حب وطن، رابطه وطندوستی با دینداری، هجرت، و محدوده حب وطن و پیامدهای آن بررسی شده است.[۳۴]
پانویس
- ↑ ابنفقیه همدانی، البلدان، ۱۴۱۶ق، ص۴۸۷.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷.
- ↑ میرجلیلی و همکاران، «وطندوستی از دیدگاه قرآن و روایات»، ص۲۸؛ عباسی مقدم، «وطندوستی یا وطنپرستی؟/ وطندوستی؛ از ادعا تا واقعیت»، خبرگزاری مهر.
- ↑ موسوی خلخالی، الحاکمیة فی الاسلام، ۱۴۲۵ق، ص۸۶.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۲۰-۲۲۲.
- ↑ عمید زنجانی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن، ۱۳۶۴ش، ص۲۵ ـ ۲۶.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۳، ص۲۰۹.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۳، ص۱۶۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۶۸۰؛ ج۵، ص۳۵۹.
- ↑ میرجلیلی و همکاران، «وطندوستی از دیدگاه قرآن و روایات»، ص۸-۲۸.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۴۰۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۶، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۲۰-۲۲۱.
- ↑ جاحظ، الحنین الی الاوطان، ۱۴۰۲ق، ص۱۱-۱۲.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، ۱۳۸۴ش، ج۱۳، ص۲۳۶.
- ↑ خامنهای، «بیانات در دیدار دستاندرکاران برگزاری دومین کنگره ملی بزرگداشت شهدای استان همدان»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای؛ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۱۵، ص۵۰۹-۵۱۰؛ عمید زنجانی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن، ۱۳۶۴ش، ص۲۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۱۵، ص۵۰۹-۵۱۰.
- ↑ کراجکی، کنز الفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۷۱، ص۲۶۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۷۵، ص۴۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۱۵، ص۵۱۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۳۵۹؛ سبزواری، مواهب الرحمن، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ «علاقه به وطن از دیدگاه اسلام بررسی شد»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۳، ص۲۰۹.
- ↑ مظفر، المنطق، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ موسوی خلخالی، الحاکمیة فی الاسلام، ۱۴۲۵ق، ص۸۷.
- ↑ غرویان و قوامیان، «ملیگرایی (ناسیونالیسم) از دیدگاه اسلام»، ص۱۰۵.
- ↑ نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۴۴۲، ص۵۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۱۵، ص۵۰۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۲۶۶؛ ارسطا، «وطندوستی مخالف دین و مذهب ارزشی ندارد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ شفیعی کدکنی، «تلقی قدما از وطن»، ص۲۵ و ۴۵.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، ۱۳۷۳ش، ص۴۵۱.
- ↑ شیخ بهایی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی، ۱۳۵۲ش، ج۱، بخش۳، ص۱۰.
- ↑ موسویان، وطندوستی از دیدگاه اسلام، ۱۳۹۳ش، مقدمه کتاب.
منابع
- نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مرکز البحوث الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، تحقیق و تصحیح علیاکبر غفاری، قم، دفتر نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- ابنفقیه همدانی، احمد بن محمد، البلدان، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
- ارسطا، محمدجواد، «وطندوستی مخالف دین و مذهب ارزشی ندارد»، سایت مهرنیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
- جاحظ، عمرو بن بحر، الحنین الی الاوطان، بیروت، دار الرائد العربی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- خامنهای، سید علی، «بیانات در دیدار دستاندرکاران برگزاری دومین کنگره ملی بزرگداشت شهدای استان همدان»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سبزواری، عبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، بیجا، دفتر آیتالله سبزواری، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، «تلقی قدما از وطن»، در مجلهٔ بخارا، شماره ۷۵، فروردین و تیر ۱۳۸۹ش.
- شیخ بهایی، محمد بن حسین، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی، تهران، کتابفروشی محمودی، ۱۳۵۲ش.
- عباسی مقدم، مصطفی،«وطندوستی یا وطنپرستی؟ | وطندوستی؛ از ادعا تا واقعیت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۴ بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- «علاقه به وطن از دیدگاه اسلام بررسی شد»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۴ش.
- غرویان، محسن، و شاکر قوامیان، «ملیگرایی (ناسیونالیسم) از دیدگاه اسلام»، مجله معرفت، شماره ۵۰، ۱۳۸۰ش.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیا التراث الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- محمدی ریشهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۴ش.
- مظفر، محمدرضا، المنطق، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- موسوی خلخالی، سید محمدمهدی، الحاکمیة فی الاسلام، قم، مجمع اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- موسویان، حمیدهسادات، وطندوستی از دیدگاه اسلام، یزد، انتشارات دانشگاه یزد، ۱۳۹۳ش.
- مولوی، جلالالدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش توفیق هاشمپور سبحانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- میرجلیلی، علیمحمد و کمال صحرائی اردکانی و حمیدهسادات موسویان، «وطندوستی از دیدگاه قرآن و روایات»، در فصلنامه کتاب قیم، شماره ۵، ۱۳۹۱ش.