حمزة بن حبیب
| از قاریان هفتگانه | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| لقب | زیات |
| ولادت | سال ۸۰ قمری حلوان |
| محل زندگی | حلوان و کوفه |
| وفات | سال ۱۵۶ قمری ، حلوان |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام صادق (ع) |
| مشایخ | اعمش، ابن ابی لیلی، حُمران بن اَعین و حكم بن عتیبه |
| شاگردان | علی بن حمزه كسایی، سفیان ثوری، وكیع بن جراح و ابراهیم بن ادهم |
| آثار | كتاب قراءة حمزة، كتاب الوقف و الابتداء، كتاب أسباع القرآن، كتاب العدد |
حمزة بن حبیب (۸۰ ـ۱۵۶ق) امام قاریان کوفه و یکی از قراء سبعه است. هرچند قرائت او به جهت تلفظ همزه وصل مورد قبول برخی فقهاء نیست. شیخ طوسی وی را در شمار اصحاب امام صادق (ع) آورده است.
زندگی نامه
حمزه بن حبیب، امام قاریان کوفه و یکی از قاریان هفتگانه است. کنیه وی «ابوعُماره» و لقبش «زیات» بود. وی در سال ۸۰ قمری. در شهر حُلوان به‌دنیا آمد[۱] بنابراین، احتمالا برخی صحابه را دیده است.[۲] اصل او ایرانی است[۳] و چون مولای تَیم‌اللّه بود،[۴] او را تَیمی نیز خوانده‌اند.[۵] ملقب شدن او به زیات (روغن‌فروش) به‌سبب شغل او بوده که از کوفه روغن به حلوان می‌برده و در مقابل پنیر و گردو می‌آورده است[۶] و ازاین‌رو، یک‌سال در کوفه و یک‌سال در حلوان زندگی می‌کرده است.[۷] شیخ‌طوسی[۸] وی را در شمار اصحاب امام صادق علیه‌السلام آورده است.
حمزه در پانزده سالگی قرائت خود را تکمیل کرد و پس از عاصم بن ابی النجود و اعمش، در سال ۱۰۰ امام قرائت در کوفه شد،[۹] چنان‌که بسیاری از اهل کوفه و برخی از اهل حلوان قرائت را نزد او آموختند.[۱۰] حمزه بن حبیب در ۱۵۶ق در حلوان درگذشت.[۱۱] سال وفات او ۱۵۸ق نیز ذکر شده است.[۱۲]
اساتید و شاگردان
حمزه قرائت را نزد گروهی از تابعین، امام جعفرصادق علیه‌السلام و برخی اصحاب مشهور ایشان، نظیر سلیمان بن مهران اعمش، محمد بن عبدالرحمان بن ابی لیلی، حُمران بن اَعین و حکم بن عتیبه، فراگرفت.[۱۳] استادان اصلی او اعمش و ابن ابی لیلی بودند که در قرائت قرآن، به ترتیب، از پیروان ابن مسعود و علی علیه‌السلام به‌شمار می‌رفتند.[۱۴] در رؤیایی مشهور، اما عجیب که به حمزه نسبت داده شده، سلسله طولی استادان قرائت وی آمده است.[۱۵]
برخی از مهم‌ترین شاگردان او، علی بن حمزه کسایی، سفیان ثوری، وکیع بن جراح و ابراهیم بن ادهم بودند.[۱۶]
آثار
تألیفات حمزه، که ابن ندیم آنها را ذکر کرده، درباره قرآن و قرائات است:
- کتاب قراءة حمزة
- کتاب الوقف و الابتداء
- کتاب أسباع القرآن، درباره تقسیمات قرآن
- کتاب العدد[۱۷] درباره تعداد آیات قرآن
- کتابی در موضوع متشابه قرآن[۱۸]
- کتابی در موضوع مقطوع و موصول[۱۹] قرآن[۲۰] که اثری از این دو کتاب اخیر نیست.
جایگاه وی نزد بزرگان
منابع متقدم وی را در علم و عمل ستوده‌اند.[۲۱] احمد بن حنبل و یحیی بن معین او را ثقه دانسته‌اند[۲۲] و نَسائی روایت از او را جایز شمرده است.[۲۳] وی فردی عابد و زاهد بوده[۲۴] که به یادگیری و یاددادن قرائت قرآن اشتیاق بسیار داشته و گویا در مقابل تعلیم قرآن مزدی نمی‌گرفته است.[۲۵] بزرگانی چون اعمش و ابوحنیفه از آگاهی او به قرآن و فرایض تجلیل کرده‌اند و سفیان ثوری او را سرآمد مردم روزگار خود در این دو علم دانسته است.[۲۶] ابن ندیم[۲۷] نیز او را از فقها شمرده و تألیف کتاب الفرائض را به او نسبت داده است، اما احتمالا شاگردانش آن را تألیف کرده‌اند.[۲۸]
از راویان حدیث
حمزه احادیثی نیز نزد خود داشته که بعضی را روایت کرده است،[۲۹] اما به‌سبب خوابی که دید، نقل حدیثِ پیامبر(ص) را به کلی کنار گذاشت.[۳۰] برخی اصحاب، او را در نقل حدیث راستگو دانسته‌اند که به علت ضعف حافظه او، غیر متقن و غیر معتبر شده است.[۳۱]
قرائت حمزه
دیدگاه علما
گزارشهای رسیده درباره قرائت حمزه در برخی موارد ناسازگار است. از سویی نقل شده است که گروهی از علمای اهل سنت، نظیر احمد بن حنبل و ابوبکر شعبة بن عیاش، به چند دلیل بر قرائت او خرده گرفته‌اند. تا جایی‌که برخی آن را بدعت شمرده و نماز برطبق آن را صحیح ندانسته‌اند[۳۲]از سوی دیگر نقل شده که حمزه خودش چنین قرائتی را خوش نمی‌داشته و دیگران را از آن نهی می‌کرده و ترک همزه در نماز را از استادی قاری می‌دانسته است.[۳۳] ابن جزری، به‌منظور رفع تعارض این گزارش‌ها، گفته است که کراهت ابن‌حنبل و دیگران از قرائت حمزه، مربوط به قرائت شاگردان و راویان او و به‌سبب دخل و تصرف‌های ایجاد شده در قرائت اوست.[۳۴] ذهبی[۳۵] نیز معتقد است تنها جمعی از علمای قرن‌های نخست از قرائت حمزه انتقاد کرده‌اند، اما اجماع عالمان علم قرائات در دوره‌های بعدی بر قبول و اعتبار این قرائت و انکار مخالفان آن بوده است.
نقاط ضعف و ایرادها
به صورت کلی و اجمالی می‌توان چند ایراد بر قرائت حمزه بیان کرد:
- زیاده روی در مدّ کلمات؛
- وجود سکت فراوان در آیات؛
- تلفظ همزه ناخوانا در قرائت او. [۳۶]
ناقلان قرائت حمزه
در میان تمامی راویانِ بی‌واسطه و با واسطه قرائت حمزه، دو تن که قرائت او را از طریق ابوعیسی سلیم بن عیسی حنفی، که دقیق‌ترین شاگرد وی بوده است،[۳۷] روایت کرده‌اند، از دیگران مشهورترند. این دو تن عبارتند از: ابومحمد خلف بن هشام اسدی بغدادی (درگذشت ۲۲۹ق) و ابوعیسی خلّاد بن خالد شیبانی کوفی (درگذشت ۲۲۰ق).[۳۸]
قرائت حمزه در مغرب اسلامی
قرائت حمزه که در مغرب اسلامی رواج نسبی یافته بود، با تلاش عالمی قیروانی به نام محمد بن عمر مَعافری مشهور به ابن خَیرون (درگذشت ۳۰۶ق)، کنار گذاشته شد و قرائت نافع لیثی که مالک بن انس، پیشوای مالکیان، آن را پذیرفته بود جای آن را گرفت. با وجود این، قرائت حمزه هنوز هم در برخی نواحی مغرب‌اسلامی رواج دارد.[۳۹]
پانویس
- ↑ یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۰؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
- ↑ یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۰؛ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۲
- ↑ ذهبی، سیراعلام‌النبلاء، ج۷، ص۹۰
- ↑ ابن‌حِبّان، مشاهیر علماء الامصار و اعلام فقهاء الاقطار، ص۲۶۶؛ سمعانی، ج۱، ص۴۹۹
- ↑ عجلی، ج۱، ص۳۲۲؛ ابن‌قتیبه، ص۵۲۹
- ↑ ابن‌سعد، ج۶، ص۳۸۵؛ ابن‌خلّکان، ج۲، ص۲۱۶
- ↑ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۳
- ↑ ص۱۹۰
- ↑ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۳، ۱۱۸؛ ابن‌جزری، النشر، ج۱، ص۱۶۶
- ↑ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۳؛ ابن‌عماد، ج۱، ص۲۴۰
- ↑ ابن‌جزری، غایة‌النهایة، ج۱، ص۲۶۳
- ↑ ابن قانع بغدادی، معجم الصحابه، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ مِزّی، ج ۷، ص۳۱۵؛ ابن‌جزری، غایة‌النهایة، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۲
- ↑ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۳، ۱۱۷؛ ابن‌جزری، غایة‌النهایة، ج۱، ص۲۶۲
- ↑ مزّی، ج۷، ص۳۱۸-۳۲۰
- ↑ مزّی، ج۷، ص۳۱۵-۳۱۶؛ ابن‌جزری، غایة النهایة، ج۱، ص۲۶۲-۲۶۳
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۲۹۹
- ↑ ابن‌ندیم، ص۳۹
- ↑ مقطوع و موصول به بحث از اتصال و انفصال کلمات و حروف به یکدیگر اشاره دارد. همانطور که در زبان فارسی نیز برخی اوقات کلمات به صورت متصل (می‌شود) و گاه به صورت منفصل(می شود) نوشته می‌شود. در این بحث به انواع اتصال و انفصال کلمات به یکدیگر و عوامل آنها اشاره دارد.[۱]
- ↑ ابن‌ندیم، ص۳۹
- ↑ ابن‌حبّان، کتاب الثقات، ج۶، ص۲۲۸
- ↑ ابن‌ابی‌حاتم، ج۳، ص۲۱۰
- ↑ یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۲
- ↑ ابن‌حبّان، کتاب الثقات، ج۶، ص۲۲۸
- ↑ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۷
- ↑ یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۲
- ↑ ص۳۲
- ↑ دایرة المعارف جهان اسلام، همانجا
- ↑ بخاری، ج۳، جزء۲، قسم ۱، ص۵۲؛ ذهبی، سیراعلام‌النبلاء ج۷، ص۹۲؛ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج ۱، ص۱۱۷
- ↑ ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۵
- ↑ ذهبی، میزان‌الاعتدال، ج۱، ص۶۰۵
- ↑ یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۲-۲۹۳؛مزّی، ج۷، ص۳۱۷؛ذهبی، میزان‌الاعتدال، ج۱، ص۶۰۵-۶۰۶
- ↑ یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۳؛ذهبی، معرفة القرّاء الکبار، ج۱، ص۱۱۵
- ↑ غایة‌النهایة، ج۱، ص۲۶۳
- ↑ میزان‌الاعتدال، ج۱، ص۶۰۵؛ذهبی، سیراعلام‌النبلاء، ج۷، ص۹۱
- ↑ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م، ج۱۰، ص ۲۹۲ـ۲۹۳؛ مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۲م، ج ۷، ص ۳۱۷.
- ↑ ابن‌جزری، النشر، ج۱، ص۱۶۵؛ ابن‌جزری، غایة‌النهایة، ج۱، ص۲۶۲
- ↑ خویی، ص۱۳۷-۱۳۸
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، همانجا
منابع
- آقابزرگ تهرانی، الذریعه
- ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱-۱۳۷۳/ ۱۹۵۲-۱۹۵۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا
- ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره، بی‌تا
- ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت، بی‌تا
- ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳-۱۴۰۳/ ۱۹۷۳-۱۹۸۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا
- ابن‌حِبّان، مشاهیر علماء الامصار و اعلام فقهاء الاقطار، چاپ مرزوق علی ابراهیم، منصوره، مصر ۱۴۱۱/۱۹۹۱
- ابن‌خلّکان، وفات الاعیان
- ابن‌سعد، الطبقات الکبیر، (بیروت)
- ابن‌عماد، شذرات الذهب؛
- ابن قانع بغدادی، عبد الباقی، معجم الصحابة، به تحقیق خلیل ابراهیم قوتلای، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰
- ابن‌ندیم، الفهرست، (تهران)
- امین، اعیان الشیعه
- محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶)
- ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷
- عثمان‌بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵
- محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱۱۴۰۹
- محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴
- محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳-۱۹۶۴، چاپ افست بیروت، بی‌تا
- سمعانی، الانساب
- محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵
- احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵
- یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲ق.
- یاقوت‌بن عبداللّه یاقوت حموی، معجم‌الادباء، بیروت، ۱۴۰۰/۱۹۸۰ق.
- EI2, s.v. "Hamza b. Habib" (by Ch. Pellat)
پیوند به بیرون
منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام