قَرائت حَفصْ از عاصِمْ روایتی مشهور از قرائت عاصم بن ابی‌النَجود کوفی، از قاریان هفتگانه معروف است که شاگرد او، حفص بن سلیمان اسدی نقل کرده است. قاریانی مانند ابوبکر بن عیاش نیز قرائت عاصم را روایت کرده‌اند؛ اما روایت حفص از شهرت بیشتری برخوردار است. روایت حفص را به‌سبب اتقان و فصاحت آن و از آن جهت که کم‌ترین اختلاف را با قرائت عاصم دارد، بیشتر پذیرفته‌اند و امروزه در میان حدود ۹۵ درصد کشورهای اسلامی، قرائت رایج است.
قرائت‌شناسان روایت حفص از قرائت عاصم و اتصال سند آن به پیامبر(ص) را صحیح می‌دانند و می‌گویند عاصم قرائت خود را با یک واسطه، یعنی از طریق ابوعبدالرحمن سُلَّمی، از امام علی(ع) اخذ کرده است. عاصم را ثقه و فردی باتقوا و قرائت او را فصیح‌ترین قرائت دانسته‌اند. همچنین حفص را از داناترین شاگردان عاصم نسبت به قرائت وی شمرده‌اند و او را در قرائت، مورد اعتماد و دقیق دانسته‌اند. ابوعبدالرحمن سُلَّمی هم فردی ثقه و «عظیم‌الشّأن» معرفی شده است.
در اینکه چه زمانی قرائت عاصم به روایت حفص، در کشورهای اسلامی شهرت یافت، اختلاف‌نظر است: محمدهادی معرفت این قرائت را از همان ابتدا، قرائت رایج و پذیرفته همگان دانسته است. برخی نیز بر این نظرند که رواج و همه‌پذیری قرائت عاصم به روایت حفص، از قرن دهم قمری و به کوشش دولت عثمانی آغاز شد.
جایگاه و اهمیت
قرائت حفص از عاصم، روایت حفص بن سلیمان اسدی از قرائت استادش عاصم بن ابی‌النجود کوفی، از قرائت‌های هفتگانه معروف قرآن است.[۱] گفته می‌شود این قرائت از قرائت‌های متواتر و پذیرفته همه مسلمانان است.[۲] به گفته محمد اسماعیل محمد المشهدانی، پژوهشگر و مدرس نحو و قرائت‌های قرآنی در دانشگاه موصل، امروزه به‌طور تقریبی در ۹۵درصد کشورهای اسلامی، قرائت عاصم به روایت حفص رواج دارد و در ۵درصد دیگر کشورها، سایر قرائت‌های هفتگانه رایج است.[۳]
البته گروه زیادی با واسطه یا بدون واسطه، قرائت عاصم را روایت کرده‌اند؛[۴] اما روایت حفص و نیز روایت ابوبکر بن عیاش از شهرت بیشتری برخوردارند.[۵]
اعتبار قرائت حفص از عاصم
قرائت‌شناسان روایت حفص از قرائت عاصم و اتصال سند آن به پیامبر(ص) را صحیح می‌دانند؛[۶] زیرا عاصم آن را از ابوعبدالرحمن سُلَّمی و او عیناً از امام علی(ع) گرفته و امام علی از پیامبر(ص) دریافت کرده است. همچنین عاصم این روایت را از زَر بن حَبیش فراگرفته که او از عبدالله بن مسعود آموخته و عبدالله بن مسعود هم از پیامبر(ص) دریافت کرده است.[۷] از جهت دیگر این قرائت را حفص نقل کرده که از دقیق‌ترین راویان عاصم و داناترین شاگردان وی است.[۸]
محمدهادی معرفت، قرآن‌پژوه و فقیه شیعه، متوفای ۱۳۸۵ش، بر این باور است که قرائت حفص از عاصم، تنها قرائتی است که سند صحیح داشته و از همان ابتدا، به پشتوانه عامه مسلمانان استحکام یافته و در طی قرون متمادی، نسل به نسل رواج یافته و تا امروز نیز میان مسلمانان متداول است.[۹]
به‌گفته ابن‌ندیم، عاصم قرائت خود را از ابوعبدالرحمن سُلَّمی و زَر بن حَبیش فراگرفته است؛[۱۰] اما ابوبکر بن عیاش، راوی دیگر قرائت عاصم می‌گوید: «عاصم به من گفت، هیچ‌کس غیر از ابو عبد الرحمن سلمی قرآن را به من نیاموخت و من وقتی از نزد وی برمی‌گشتم، آن را بر زر بن حبیش عرضه می‌کردم».[۱۱]
در این که خود سُلَّمی قرآن را از کدام‌یک از صحابه اخذ کرد، اختلاف‌نظر است:[۱۲] برخی گفته‌اند که وی قرآن را از امام علی(ع)، عثمان و عبدالله بن مسعود فراگرفت و بر آنان عرضه نمود.[۱۳] از برخی دیگر نقل شده که او قرآن را از امام علی آموخت و بر عثمان عرضه نمود.[۱۴] همچنین گفته شده که قرآن را از عثمان اخذ نمود و بر امام علی عرضه کرد.[۱۵] محمدهادی معرفت به نقل از ذهبی گفته است که سُلَّمی قرآن را از عبدالله بن مسعود گرفت و بر امام علی عرضه کرد.[۱۶] برخی نیز بر این نظرند که او قرآن را از امام علی اخذ کرد و همه آن را بر وی عرضه نمود.[۱۷]
رواج قرائت حفص از عاصم
می‌گویند انتخاب قرائت حفص از عاصم از سوی دولت عثمانی و چاپ و انتشار مصحف براساس آن در حدود قرن دهم قمری، سبب رواج این قرائت و تثبیت آن در میان جوامع اسلامی شد.[۱۸] علی محمد الضباع، قرائت‌شناس اهل مصر (درگذشت: ۱۳۸۰ق) نوشته است آغاز رواج و همه‌پذیری قرائت عاصم به روایت حفص در کشورهای اسلامی از اواسط قرن دوازدهم قمری بوده است.[۱۹]
معرفی راویان
ابوعبدالرحمن سُلَّمی: از تابعین کوفه و قاریانی بود که قرائت قرآن را از برخی صحابه پیامبر فراگرفته بود.[۲۰] رجال‌شناسان ابو عبدالرحمن سُلَّمی را ثقه و «عظیم‌الشأن» دانسته‌اند.[۲۱]
زَر بن حَبیش: کسی است که به‌گفته ابن‌ندیم، عاصم قرائتش را بر وی عرضه می‌کرده است.[۲۲] او از تابعین کوفه و از قاریان طبقه سوم بود.[۲۳] وی قرائت را از عبدالله بن مسعود[۲۴] و بنا به نقلی از امام علی(ع) و عبدالله بن مسعود فراگرفته بود.[۲۵]
عاصم بن بَهْدَله ابی‌النَّجُود: معروف به عاصم و از قاریان هفتگانه و اهل کوفه بود.[۲۶] بسیاری از رجال‌شناسان عاصم را ثقه و فردی باتقوا[۲۷] و قرائت او را فصیح‌ترین قرائت‌ها[۲۸] دانسته‌اند. از برخی نقل شده که او در حفظ و ضبط قرائت، دقیق و محتاط بود.[۲۹]
حَفْص بن سلیمان: اهل کوفه و فرزند همسر عاصم بود. او قرائت قرآن را از وی فراگرفت، بارها بر او عرضه نمود و آن را در بلاد اسلامی، از جمله بغداد و مکه نشر داد.[۳۰] برخی قرائت‌شناسان بر این نظرند که حفص در میان شاگردان و راویان عاصم، از همه داناتر به قرائت او بوده است.[۳۱] بنا به گزارش بسیاری از رجال‌شناسان، حفص در قرائت، ثقه و در حفظ و ضبط قرائت عاصم، دقیق و متقن بود.[۳۲]
اختلاف قرائت حفص با قرائت عاصم
گفته می‌شود قرائت حفص تنها در یک مورد با قرائت عاصم اختلاف دارد و آن، قرائت واژه «ضعف» در آیه ۵۴ سوره روم است که عاصم به فتح «ض» خوانده و حفص به ضم آن.[۳۳] این در حالی است که میان قرائت حفص و قرائت ابوبکر بن عیاش که او نیز قرائت خود را از عاصم فراگرفته و بر او عرضه کرده بود، بیش از پانصد اختلاف در حرکاتِ حروف گزارش شده است.[۳۴] درباره علت اختلاف قرائت حفص با ابوبکر ابن‌عیاش گفته‌اند عاصم قرائتی را که از زر بن حبیش آموخته و او از عبدالله بن مسعود فراگرفته بود، به ابن‌عیاش آموخته است.[۳۵]
ویژگیها
برخی از ویژگیها و اصول قرائت عاصم به روایت حفص، به بیان زیر است:
- عاصم بسم الله الرحمن الرحیم را میان دو سوره، یعنی پایان هر سوره و آغاز سوره بعد تلاوت می‌کرد؛ غیر از حد فاصل بین سوره اَنفال و سوره توبه.[۳۶] قرائت وی در این گونه موارد، به سه صورت وقف، وصل و سَکْت (مکث کوتاه میان کلمات)، نقل شده است.[۳۷]
- در سراسر قرآن، مطابق روایت حفص از قرائت عاصم، فقط در چهار موضع، سَکْت روایت شده که عبارت‌اند از: بین آخرین کلمه از آیه اول سوره کهف (عِوَجا) با اولین کلمه از آیه دوم همین سوره (قَیماً)، بین کلمه «مَرقَدِنا» و کلمه «هذا» در آیه ۵۲ سوره یس، بین کلمه «مَنْ» و کلمه «رَاقٍ» در آیه ۲۷ سوره قیامت و بین کلمه «بَلْ» و کلمه «رَانَ» از آیه ۱۴ سوره مطففین.[۳۸] [یادداشت ۱]
- در قرائت عاصم، تنها یک مورد اِماله (میل دادن فتحه به کسره و الف به یاء برای آسانی تلفظ) وجود دارد و آن، امالهٔ «راء» در کلمه «مَجْراها» در آیه ۴۱ سوره هود است که به صورت کسره خوانده می‌شود.[۳۹]
- همه همزه‌ها در قرآن به قرائت عاصم، با «تحقیق» قرائت شده‌اند؛[۴۰] «تحقیق همزه» در علم تجوید به معنای تلفظ حرف همزه از مخرجش، با رعایت همه صفات آن است.[۴۱] تنها دو کلمهٔ «کُفُواً» و «هُزُواً» از این قاعده استثناء شده‌اند.[۴۲] در کلمه «ءأعجَمیٌ» در آیه ۴۴ سوره فُصِّلت هم همزه دوم به تسهیل، قرائت می‌شود؛ یعنی با نرمی و با صدایی بین همزه و الف.[۴۳]
- شیوه قرائت عاصم را ترتیل آرام و پیوسته و توأم با طنین و آهنگ وصف کرده‌اند.[۴۴]
تک‌نگاری
برخی از آثاری که درباره قرائت حفص از عاصم، به رشته تحریر درآمده، به قرار زیر است:
- اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، نوشته اکرم خدایی اصفهانی: این کتاب در یازده فصل به معرفی عاصم و قرائت وی، معرفی قاریانی که عاصم از آن‌ها روایت کرده و قاریانی همچون حفص و ابوبکر بن عیاش که از وی روایت کرده‌اند پرداخته است. در فصل دهم آن، روایت حفص با ابوبکر بن عیاش مقایسه شده است.[۴۵] فصل یازدهم هم به اختلاف قرائت عاصم و دیگر قرائت‌ها اختصاص دارد.[۴۶]
- مباحثٌ فی علمِ القِرائات مَعَ بیانِ اُصولِ روایةِ حفص، تألیف محمد بن عباس باز: نویسنده این کتاب ابتدا عاصم و حفص را معرفی و سند روایت حفص از قرائت عاصم را بیان کرده است. سپس ویژگیها و اصول آن را بررسی کرده است.[۴۷]
- القیمةُ الدَّلالیّةُ لِقرائةِ عاصم بروایةِ حفص، اثر محمد اسماعیل محمد المشهدانی: در این کتاب قرائت عاصم به روایت حفص، از جهت تغییر در شکل و بنای برخی کلمات قرآن که به تغییر در معانی آن‌ها منجر می‌شود، تحلیل و بررسی شده است. نویسنده با توجه به معانی لغات، سیاق آیات قرآن و برخی قرائن دیگر، آنچه را در قرائت عاصم به روایت حفص آمده، بر دیگر قرائت‌ها ترجیح داده است.[۴۸] این کتاب در یک مقدمه، سه فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.[۴۹]
پانویس
- ↑ ذهبی، معرفة القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ص۵۳؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۱.
- ↑ اسماعیل محمد المشهدانی، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، ۱۴۳۰ق، ص۲۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۴.
- ↑ شاطبی، متن الشاطبیة، ۱۴۳۱ق، ص۳.
- ↑ ابن‌جزری، النشر فی القرائات، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۶؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۵.
- ↑ ذهبی، معرفة القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ص۵۴؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۴-۸۵.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۲۳۵.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۷.
- ↑ معرفت، التمهید من علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۴۳؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۱۳؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۴۳؛ ضباع، الإضائة فی بیان اصول القرائة، ۱۴۲۰ق، ص۷۲؛ جمل، المغنی فی علم التجوید بروایة حفص عن عاصم، مکتبة سمیر منصور، ص۴۶.
- ↑ مفلح القضاة و دیگران، مقدمات فی علم القرائات، ۱۴۲۲ق، ص۶۳؛ جمل، المغنی فی علم التجوید بروایة حفص عن العاصم، مکتبة سمیر منصور، ص۳۲.
- ↑ ضباع، الإضائة فی بیان اصول القرائة، ۱۴۲۰ق، ص۷۲.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۷.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ ابن‌مجاهد، السبعة فی القرائات، ۱۴۰۰ق، ص۷۰.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۴۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الامام الخوئی الاسلامیة، ج۱۰، ص۱۹۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۳۵۷-۳۵۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۳؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵؛ الدانی، جامع البیان فی القرائات السبع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۶؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۲؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۴۷؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵؛ الدانی، جامع البیان فی القرائات السبع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۵؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۶؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۵۵۸؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۶۴.
- ↑ ابن‌مجاهد، السبعه في القراءات، ۱۴۰۰ق، ص۹۶.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۸.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۸.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ ستوده‌نیا، دانش تجوید (سطح ۲)، ۱۳۹۶ش، ص۱۴۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ ضباع، الإضائة فی بیان اصول القرائة، ۱۴۲۰ق، ص۷۴؛ مرصفی، هدایة القاری الی تجوید کلام الباری، مکتبة طیبة، ج۲، ص۵۷۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ خدایی اصفهانی، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۵.
- ↑ خدایی اصفهانی، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، ۱۳۷۸ش، ص۱۴۹.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۱۴-۱۵.
- ↑ اسماعیل محمد، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، ۱۴۳۰ق، ص۱۹.
- ↑ اسماعیل محمد، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، ص۷-۹.
یادداشت
- ↑ سکت یا مکث کوتاه بین کلمات در صورتی لازم می‌آید که با وصل کردن دو کلمه به هم، معنای جمله اشتباه فهمیده می‌شود (جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۸۷). مثلاً در آیه ۱۴ سوره مطففین «بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهم مَّا کَانوا یَکْسَبون؛ بلکه زنگار گناه بر دل‌هایشان نشسته است»، طبق قاعده، حرف «لام» ساکن است و باید در حرف «راء» ادغام شود؛ اما اینجا اگر بین کلمات «بلْ» و «رَانَ» سکت نباشد، دو کلمه در هم ادغام و به کلمه «بَرّانَ» تبدیل می‌شوند که معنای آیه را تغییر می‌دهند (روحانی اصفهانی، تجوید قرآن و اختلاف قرائات در نظم شاطبیه، ۱۳۹۶ش، ص۴۳).
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌مجاهد، احمد بن موسی، السبعة فی القرائات، مصر، دار المعارف، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- ابن‌ندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌جزری، محمد بن محمد، النشر فی القرائات العشر، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بی‌جا، مكتبة ابن‌تیمیة، ۱۳۵۱ق.
- اسماعیل محمد المشهدانی، محمد، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، عراق، مرکز البحوث و الدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.
- الدانی، عثمان بن سعید، جامع البیان فی القرائات السبع، امارات، جامعة الشارقة، ۱۴۲۸ق.
- باز، محمد بن عباس، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، مصر، دار الکلمة، ۱۴۲۵ق.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- جمل، عبدالرحمن یوسف، المغنی فی علم التجوید بروایة حفص عن العاصم، غزه، مکتبة سمیر منصور، بی‌تا.
- خدایی اصفهانی، اکرم، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، تهران، نشر رایزن، ۱۳۷۸ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الكتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، مؤسسة الامام الخوئی الاسلامیة، بی‌تا.
- ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله، سیر اعلام النبلاء، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، بیروت، دار الكتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله، میزان الاعتدال، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- روحانی اصفهانی، سیدهاشم، تجوید قرآن و اختلاف قرائات در نظم شاطبیه، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۹۶ش.
- ستوده‌نیا، محمدرضا، دانش تجوید (سطح۲)، قم، انتشارات دار العلم، ۱۳۹۶ش.
- شاطبی، ابومحمد قاسم بن فیرة، متن الشاطبیة، مدینه، مکتبة دار الهدی، ۱۴۳۱ق.
- ضباع، محمدعلی، الإضائة فی بیان اصول القرائة، قاهره، المکتبة الازهریة للتراث، ۱۴۲۰ق.
- مرصفی، عبدالفتاح، هدایة القاری الی تجوید کلام الباری، مدینه، مکتبة طیبة، چاپ دوم، بی‌تا.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۴۲۸ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- مفلح القضاة، احمد محمد و دیگران، مقدمات فی علم القرائات، عمان، دار عمار، ۱۴۲۲ق.