الهیات سلبی

الهیات سلبی یا الهیات تنزیهی دیدگاهی درباره صفات الهی که براساس آن درباره خدا و صفاتش فقط به صورت سلبی می‌توان سخن گفت. طبق این دیدگاه و رویکرد، همه صفات ثبوتی خدا به صفات سلبی بازمی‌گردد و انسان فقط می‌تواند بگوید خدا چه چیزی نیست. برای نمونه هنگامی که گفته می‌شود خدا عالم یا قادر است یعنی جاهل یا ناتوان نیست. شیخ صدوق، یعقوب بن اِسْحاق کِنْدی، ملا رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمی، ملاصالح مازندرانی و مشهور معتزله را از طرفداران الهیات سلبی شمرده‌اند.

دلیل و دغدغه اصلی پیروان الهیات سلبی را پرهیز از به دام افتادن تشبیه خدا به مخلوقات و شرک و چندخدایی دانسته‌اند. افزون بر آن، آنان برای اثبات دیدگاه خود، به آیاتی همچون «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ؛ هیچ چیزی مانند او نیست» و روایاتِ نفی صفات از خدا استناد کرده‌اند. نقدهای گوناگونی بر رویکرد سلبی به الهیات و صفات خدا مطرح شده است. ازجمله مرتضی مطهری آن را مستلزم تعطیلی و ناتوانی عقل از معرفت خدا و در نهایت انکار خدا و یگانگی او دانسته است. همچنین این رویکرد مخالف آیات و روایات فراوانی تلقی شده که صفاتی را برای خدا اثبات می‌کنند.

جایگاه و مفهوم‌شناسی

الهیات سلبی، یکی از دیدگاه‌ها درباره امکان شناخت صفات خدا به شمار می‌رود. الهی‌دانانِ قائل به الهیات سلبی براین باورند که درباره خدا و صفات او فقط به شیوه سلبی می‌توان سخن گفت. از نظر آنان، ما فقط صفات سلبی خدا را می‌توانیم درک کنیم و از درک صفات ثبوتی ناتوانیم. آنان صفات ثبوتی را به معانی سلبی بازمی‌گردانند؛ برای نمونه، عالم‌بودن خدا یعنی او جاهل نیست و قدیربودن او یعنی ناتوان نیست. به باور شیخ صدوق، هر گاه خدا را با صفات ذات توصیف می‌کنیم، در واقع ضد آنها را از خدا نفی می‌کنیم؛ برای نمونه با توصیف خدا به علم،‌ ضد آن یعنی جهل و با توصیف خدا به قدرت ضد آن یعنی ناتوانی را از او سلب می‌کنیم. یعقوب بن اسحاق کندی نیز با ناتوان شمردن عقل در شناخت خدا، براین باور بود که فیلسوف نمی‌تواند درباره خدا به صورت ایجابی سخن بگوید و فقط با گزاره‌های سلبی می‌تواند خدا را بشناسد.

شیخ صدوق، یعقوب بن اِسْحاق کِنْدی، از فیلسوفان قرن سوم قمری، ملا رجبعلی تبریزی و شاگردش قاضی سعید قمی، از عارفان شیعی قرن دوازدهم قمری، ملاصالح مازندرانی و مشهور معتزله، را از طرفداران الهیات سلبی شمرده‌اند. ملا رجبعلی تبریزی را از مهم‌ترین نظریه‌پردازان الاهیات تنزیهی در حکمت شیعی شمرده‌اند. او با رویکرد تنزیهی خود، منکر عینیت ذات و صفات الهی بود. الهیات سلبی در ادیان الهی همچون یهودیت و مسیحیت نیز طرفدارانی دارد همچون موسی بن میمون یهودی.

این بحث در کلام اسلامی و عرفان و الهیات جدید مطرح شده است.

دلایل

پیروان الهیات سلبی دلایل متعددی برای اثبات دیدگاه خود مطرح کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

• پرهیز از تشبیه خدا به مخلوقات؛ زیرا هر صفتی که برای خدا اثبات شود، صفتی است که از مخلوقات گرفته شده است. این دلیل را مبتنی بر محدودیت و ناکارآمدی توان عقل انسان در شناخت خدا دانسته‌اند.
• پرهیز از شرک و گرفتار نشدن به آموزه تثلیث درباره خدا؛ پرهیز از به دام افتادن شرک و تشبیه را دغدغه اصلی پیروان الهیات سلبی دانسته‌اند.

• پرهیز از متصف کردن خدا به صفاتی که موجب ترکیب او می‌شود؛ چون خداوند بسیط است و مرکب نیست،‌ پس هیچ صفتی ندارد. این دلیل با استناد به خطبه اول نهج البلاغه مطرح شده است.

آیات و روایات

آیات قرآن و روایات نفی تشبیه و نفی صفات از خدا ازجمله دلایلی است که برای پذیرش الهیات سلبی بدان استناد شده است. گفته شده آیاتی مانند «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ؛ هیچ چیزی مانند او نیست» یا آیاتی که در آنها کلمه «سبحان» به کار رفته، دلالت دارند که جز از راه سلب و نفی نباید درباره خدا سخن گفت.

در روایتی که از امام علی(ع) و امام رضا(ع) نقل شده که نظام توحید نفی صفات از خداست؛ چون به گواهی عقل‌ها، هر صفت و موصوفی مخلوق‌اند و هر مخلوقی، خالقی دارد که هیچ یک از آن صفت و موصوف نیست. قاضی سعید قمی نفی صفات در این روایت را به بازگشت همه صفات ثبوتی به صفات سلبی معنا کرده است.

نقدها

گفته شده بیشتر فیلسوفان و متکلمان مسلمان عقل انسان را در شناخت اسما و صفات و افعال الهی توانمند می‌دانند. ازاین‌رو، عالمان مسلمان، رویکرد سلبی به الهیات و صفات خدا و دلایل آن را مورد نقد قرار دادند. مرتضی مطهری، گفته است پرهیز از تشبیهِ خالق به مخلوق، نباید موجب تفاوت کامل خالق و مخلوق شود و هر صفتی که درباره مخلوقات صادق بود به خالق نسبت داده نشود؛‌ تفاوت خالق و مخلوق در وجوب و امکان، نامتناهی و متناهی بودن و بالذات و بالغیر بودن است. برای مثال، خداوند و انسان، هر دو عالم هستند؛ ولی علم خدا، برخلاف علم انسان، مستقل،‌ بالذات، نامتناهی و مطلق است. او معتقد است که الهیات سلبی یا تنزیه مطلق مستلزم خالی بودن خدا از صفات، تعطیل عقل از معرفت خدا و در نهایت به انکار خدا و یگانگی او منجر می‌شود.

به باور محمدتقی مصباح یزدی، کسانی که صفات ثبوتی را نیز به معنای سلبی و تنزیهی تأویل می‌کنند،‌ می‌پندارند که به تنزیه مطلق دست یافته‌اند و از نسبت دادن مفاهیم مرتبط با ممکنات به خدا خودداری می‌کنند. از نظر وی، دیدگاه آنان صحیح نیست؛ زیرا سلب یکی از دو نقیض به معنای اثبات نقیض دیگر است مثلاً علم و جهل اگر متناقض باشند، با نفی جهل از خدا،‌ علم خدا اثبات می‌شود. در غیر این صورت،‌ موجب ارتفاع نقیضین می‌شود که محال عقلی است. مصباح یزدی می‌گوید هنگامی که علم به معنای نفی جهل درنظر گرفته می‌شود، در واقع معنای عدمی جهل از خداوند نفی می‌شود درحالی‌که تصور معنای عدمی بدون تصور معنای مقابل آن (یعنی علم) ممکن نیست. ازاین‌رو، برای درک عدم جهل، نخست باید علم را اثبات کرد.

جعفر سبحانی ضمن پذیرش ناتوانی انسان از معرفت الهی و صفات سلبی خدا، ارجاع صفات ثبوتی به سلبی را خلاف آیات قرآنی می‌داند که خدا را با صفات ثبوتی توصیف کرده‌اند. از نظر وی، این آیات درصدد اثبات آن صفات برای خدا هستند. به گفته مصباح یزدی،‌ وجود شمار فراوان آیات قرآن درباره صفات خدا و نیز تشویق قرآن به تفکر و تدبر در آیات قرآن، تردیدی باقی نمی‌گذارد که انسان باید توان فهم و درک صفات الهی را داشته باشد؛ در غیر این صورت، آیات فراوانی از قرآن بیهوده خواهد بود.

کتاب‌شناسی

درباره الهیات سلبی کتاب‌هایی منتشر شده است از جمله:

• «الهیات سلبی در مدارس کلامی امامیه» به قلم سید مسیح شاهچراغ. این کتاب در هفت بخش سامان یافته و الهیات سلبی را در شش مدرسه کلامی شیعه بررسی کرده و در بخش آخر نیز به مبانی الهیات سلبی پرداخته است. این کتاب در سال ۱۴۰۴ش از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شده است.
• «الهیات سلبی از دیدگاه قاضی سعید قمی و امام خمینی» به قلم فاطمه‌السادات میری، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول،‌ ۱۳۹۲ش.
• «الهیات سلبی در اندیشه الهی دانان ادیان ابراهیمی» نوشته محمدعلی اسماعیلی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ اول، ۱۴۰۲ش.

جستارهای وابسته

• تنزیه صفات
• تشبیه صفات
• تعطیل صفات