اصباح الشیعة بمصباح الشریعة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قطب‌الدین محمد بن حسین کیدری |
| موضوع | فقه فتوایی |
| زبان | عربی |
| قطع | وزیری |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه امام صادق(ع) |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۶ق |
إصباحُ الشیعة بمصباحِ الشریعة یا الاصباح فی الفقه از کتاب‌های فقه فتوایی مبسوط شیعه که همه ابواب فقهی را در بر می‌گیرد. اصباح الشیعه از استدلال‌های فقهی نیز برخوردار بوده و گاه با فتوای مشهور و شیخ طوسی نیز مخالفت کرده است. فقیهان دوره‌های بعد مثل علامه حلی، شهید اول و صاحب جواهر به این کتاب توجه داشته و از آن نقل‌قول کرده‌اند.
درباره نام نویسنده این کتاب اختلاف‌نظر وجود دارد: علامه مجلسی، آقابزرگ تهرانی و کنتوری مؤلف آن را سلیمان بن حسن صهرشتی از علمای قرن پنجم هجری می‌دانند، ولی جعفر سبحانی آن را نوشته قطب‌الدین محمد بن حسین کیدری، فقیه شیعه در قرن ششم هجری می‌داند و با چند دلیل انتساب این کتاب به صهرشتی را رد می‌کند.
نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی وجود دارد که تاریخ کتابت آن ۶۴۵ق و نزدیک به عصر مؤلف است و در سال ۱۴۱۶ق در مؤسسه امام صادق(ع) به چاپ رسید.
معرفی و جایگاه
کتاب إصباح الشیعة بمصباح الشریعة از جمله کتاب‌های فقهی شیعه است. برخی نام آن را به‌اختصار «إصباحٌ فی الفقه» ذکر کرده‌اند.[۱]
فقیهان و دانشمندان شیعه همانند علامه حلی در کتاب تذکرة الفقهاء،[۲]، قواعد الأحکام[۳] و مختلف الشیعة[۴] و سید عمیدالدین در کتاب کنز الفوائد[۵]، شهید اول در ذکری الشیعة[۶] و شهید ثانی در کتاب مسالک الافهام از کتاب إصباح الشیعة بهره برده‌اند.
علمای متأخر نیز در آثار خود از نظریات کتاب اصباح الشیعه استفاده کرده‌اند: محمدحسن نجفی در بحث اقاریر المبهمة کتاب جواهر الکلام[۷] و فاضل هندی در بحث آداب الخلوة از کشف اللثام به نظریات وی اشاره کرده‌اند.[۸]
آغاز کتاب با مباحث کتاب الطهاره و تقسیم طهارت به طهارت با آب(وضو و غسل) و خاک(تیمم) است. فصل اول کتاب درباره طهارت آب است تازمانی که نجاستی در آن پیدا نشود و آبی که از چیزی استخراج شده باشد (گرفته شده) یا عصاره و فشرده چیزی باشد مُطهِّر (پاک کننده) نیست و نیز مایعاتی هم چون آبگوشت و خورش که به آنها آب گفته نمی‌شود نمی‌توانند پاک‌کننده باشند.[۹]
پایان‌بخش کتاب، این مسأله است که اگر کسی به در خواست انسان برای مالکیت مالی قسم خورد، انسان نمی‌تواند با اقامه بینه آن مال را از او مطالبه کند. اما اگر کسی که قسم خورده توبه کند و خودش مال را بازگرداند می‌توان از او گرفت و اگر به این مال سودی افزوده شده است فقط نیمی از آن را انسان می‌تواند دریافت کند.[۱۰]
درباره نویسنده
درباره نام نویسنده این کتاب اختلاف‌نظر وجود دارد: به نقل از اتان کلبرگ، بیشتر عالمان شیعه، مؤلف کتاب را سلیمان بن حسن صهرشتی از علمای قرن پنجم هجری دانسته‌اند؛[۱۱] عالمانی از جمله علامه مجلسی در بحارالانوار،[۱۲] آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعة[۱۳] و کنتوری در کشف الحجب.[۱۴]
با این حال سید موسی شبیری زنجانی از مراجع تقلید[۱۵] و جعفر سبحانی از فقیهان و متکلمان شیعه، نویسنده کتاب را قطب‌الدین کیدری، فقیه شیعه در قرن ششم هجری[۱۶] دانسته‌اند.[۱۷] سبحانی در این باره دلایلی ذکر کرده است:
- شیخ منتجب الدین در کتاب فهرست خود که به بررسی زندگی و تألیفات علمای امامیه می‌پردازد، هنگام معرفی تألیفات صهرشتی، این کتاب را در ردیف تألیفات وی عنوان نکرده است.
- علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) از کتاب إصباح الشیعة مطالبی را نقل می‌کند و آن را به محقق کیدری نسبت می‌دهد.
- در کتاب إصباح الشیعة مطالبی وجود دارد که انتساب آن به صهرشتی را بعید می‌سازد؛ زیرا صهرشتی از شاگردان سید مرتضی و شیخ طوسی است که بین سال‌های ۴۰۰-۵۰۰ق می‌زیست و در اواخر قرن پنجم از دنیا رفته است. همچنین در این کتاب از غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع تألیف ابن‌زهره (۵۵۱-۵۸۵ق) مطالبی نقل شده است، در حالی که ابن‌زهره یک قرن بعد از صهرشتی می‌زیسته است.
- با مراجعه به کتاب إصباح و غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع می‌توان دریافت که ترتیب مباحث و ابواب این کتاب غالباً به پیروی از کتاب «الغنیة» است و در بسیاری موارد از مسائل و شرح آنها به‌گونه‌ای استفاده شده که روشن می‌شود تاریخ تألیف این کتاب بعد از «الغنیة» است.[۱۸]
بنا به‌گفته افندی در کتاب ریاض العلماء، نام مؤلف این کتاب سلمان بن حسن است و از نسخه قدیمی کتاب إصباح الشیعة، چنین به دست می‌آید که این کتاب از آثار وی بوده، اما در خود کتاب دلیلی بر آن وجود ندارد؛ بلکه از کتاب‌های شهید استفاده می‌شود که کتاب مذکور از آثار قطب‌الدین کیدری است؛ زیرا عبارت‌هایی را که شهید از قطب‌الدین نقل می‌کند، در اصل کتاب إصباح الشیعة نیز وجود دارد.[۱۹]
ویژگی‌ها
پاره‌ای از ویژگی‌های کتاب إصباح الشیعه عبارتند از:
- نویسنده در این اثر از کتاب مبسوط،[۲۰] النهایة[۲۱]، المراسم[۲۲] و الغنیة[۲۳] مواردی را نقل کرده و در مواردی نظرات سید مرتضی در کتاب المسائل الناصریات و نظرات ابن‌براج طرابلسی در کتاب المهذب را مطرح می‌کند، اما به منبع آن اشاره نمی‌کند.[۲۴]
- رویکرد نویسنده در این اثر فقه فتوایی است که از استدلال‌های فقهی نیز بهره می‌برد؛ به گفته مؤلف در مقدمه کتاب، این اثر اختصاص به فقه اهل‌بیت(ع) دارد و مختصر و مفید نوشته شده تا هر کس آن را مطالعه کرد، آن را درک کند.[۲۵]
- نویسنده در مواردی به مخالفت با مشهور می‌پردازد؛ از جمله آنکه در نماز احتیاط فتوا به تخییر بین قرائت سوره حمد و تسبیحات اربعه داده،[۲۶] در حالی‌که مشهور بین فقها قرائت سوره حمد است.[۲۷] همچنین با وجود اینکه فقه شیعه در قرن ششم هجری تحت‌تأثیر آرای شیخ طوسی قرار داشت،[۲۸] مؤلف آرای شیخ طوسی را در مواردی مانند خمس رد نموده است.[۲۹]
- کتاب اصباح تمامی ابواب فقه از کتاب طهارت تا کتاب دیات را شامل می‌شود و آن را ذیل ۴۱ کتاب تدوین کرده است. [۳۰]
نسخه‌شناسی و وضعیت نشر
نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی وجود دارد که تاریخ کتابت آن ۶۴۵ق، نزدیک به عصر مؤلف است.[۳۱]
کتاب إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، یک‌بار در ضمن مجموعه سلسلة الینابیع الفقهیه اثر علی‌اصغر مروارید منتشر شده[۳۲] و در سال ۱۴۱۶ق در مؤسسه امام صادق(ع) با تحقیق ابراهیم بهادری به چاپ رسید.[۳۳]
پانویس
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۲۹۵.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۱۶.
- ↑ علامه حلّی، قواعد الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸۲.
- ↑ علامه حلّی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۳۳۳.
- ↑ حسینی عمیدی، کنز الفوائد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۶۸۵.
- ↑ عاملی (شهید اول)، ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۶۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۵، ص۳۲-۳۶.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ بیهقی کیدری، اصباح الشيعة بمصباح الشریعه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۳.
- ↑ بیهقی کیدری، اصباح الشيعة بمصباح الشریعه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵۳۵.
- ↑ کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ۱۳۷۱ش، ص۲۲۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۱۷-۱۱۸.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب، ۱۴۰۹ق، ص۴۷.
- ↑ شبیری، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۵۹۸؛ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت، ج۳۰، ص۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۴۵۱.
- ↑ سبحانی تبریزی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ سبحانی تبریزی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۴۵-۴۴۶.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعه، ۱۴۱۶ق، ص۲۵.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۲۹.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۷۴.
- ↑ سبحانی تبریزی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ کیدری، اصباح الشیعه، ۱۴۱۶ق، ص۲۲.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۸۳.
- ↑ سبحانی تبریزی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ سبحانی تبریزی، جعفر، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ سبحانی تبریزی، جعفر، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۵۵۱-۵۵۳.
- ↑ نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- ↑ سبحانی تبریزی، مقدمه، ص۱۷.
- ↑ نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، گردآوری احمد بن محمد حسینی، لبنان، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
- جعفری، عبدالسلام کاظم، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، چاپ اول.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، انتشارات مکتبة الأندلس، چاپ نجف اشرف، ۱۳۸۵ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، «مقدمه»، کتاب اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، تذکرة الأعیان، تحقیق و تصحیح گروه پژوهش مؤسسه امام صادق(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شبیری، سید موسی، کتاب نکاح، تحقیق و تصحیح مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز، قم، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- قطب‌الدین راوندی، سعید بن عبدالله، فقه القرآن، تحقیق و تصحیح سید احمد حسینی، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن‌طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرایی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کنتوری، اعجازحسین بن محمدقلی، کشف الحجب و الأستار عن أسماء الکتب و الأسفار، مقدمه سید شهاب‌الدین مرعشی، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- کیدری، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق و تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.