سفر شرعی

مسافر در فقه اسلامی کسی است که به سبب دور شدن از وطن شرعی، احکام خاصی بر برخی اعمال عبادی او مترتّب می‌شود. در فقه شیعه، به کسی مسافر گفته می‌شود که بخواهد حداقل هشت فرسخ (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) از وطن خود دور شود. بر اساس آیات ۱۸۴ سوره بقره و ۱۰۱ نساء و همچنین روایات، چنین شخصی با شرایطی باید نمازها را شکسته بخواند و روزه نگیرد.

تعریف

سفر شرعی سفری است که در آن، نماز شکسته است و روزه هم نباید گرفت. طبق احکام فقهی، کسی که از محل زندگی‌اش خارج می‌شود، با شرایطی، به‌لحاظر شرعی، «مسافر» محسوب می‌شود و احکامی ویژه دارد.

شرایط تحقق سفر شرعی

در فقه اسلامی، به کسی مسافر گفته می‌شود که هشت شرط زیر را داشته باشد:

1. مسافت رفت‌وبرگشت او، دست‌کم، هشت فرسخ شرعی (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) باشد و مسافت رفت او کمتر از چهار فرسخ نباشد.
2. از اول مسافرت قصد، پیمودن هشت فرسخ را داشته باشد.
3. بین راه از قصدش برنگردد.
4. نخواهد بین پیمودن هشت فرسخ، از وطن خود بگذرد یا ده روز یا بیشتر در جایی بماند.
5. برای کار حرام سفر نکند.
6. از صحرانشین‌هایی نباشد که در بیابان‌ها گردش می‌کنند وهر جا آب و خوراک براى خود و حیواناتشان پيدا كنند مى‌مانند و بعد از چندى به جاى ديگر مى‌روند.
7. شغلش مسافرت نباشد؛ مثل راننده.
8. به حد ترخص برسد؛ يعنى به‌قدری از شهرش كه ديوار شهر را نبيند و صداى اذان آن را نشنود.

آیات قرآن و روایات درباره سفر شرعی

آیه ۱۸۴ سوره بقره درباره حکم روز در سفر است. در این آیه آمده است: «هرکس از شما بیمار یا در سفر باشد، به‌همان تعداد، از روزهای دیگر روزه بگیرد.» برخی از فقها برا بیان حکم فقهی روزه مسافر به این آیه استناد کرده‌اند.

در آیه ۱۰۱ سوره نساء هم از نماز در سفر سخن آمده است: «و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید آنان که کفر ورزیده‌اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید.» در برخی از کتاب‌های فقهی، به این آیه برای بیان حکم شرعی نماز در سفر استناد شده است.

در کتاب وسایل الشیعه، در بخش «نماز مسافر»، ۲۴۸ حدیث در باب احکام نماز مسافر نقل شده است. همچنین ۹۹ حدیث در بخش‌های مربوط به روزه مسافر آمده است.

نماز مسافر

مقالهٔ اصلی: نماز شکسته

برخی از حکام نماز مسافر به‌شرح زیر است:

• مسافر باید نمازهای ظهر و عصر و عشا را شکسته بخواند؛ یعنی دورکعتی بخواند.
• اگر در سفر، وقت نماز شد؛ اما هنوز نماز نخوانده بود و پیش از تمام‌شدن وقت نماز به وطن رسید، باید نماز را کامل بخواند. همچنین اگر هنوز سفرش را شروع نکرده بود و وقت نمازشد؛ اما نمازش را نخواند و به مسافرت رفت، اگر وقت نماز باقی است، باید آن را شکسته بخواند.
• چنانچه نمازی قضا شود، همان‌گونه باید قضای آن خوانده شود؛ یعنی اگر باید شکسته می‌خوانده، لازم است شکسته قضا شود۷ هرچند در سفر نباشد. و چنانچه باید کامل می‌خوانده، باید به‌صورت کامل قضا شود، هرچند در سفر باشد.

روزه مسافر

برخی ازاحکام روزه مسافر به این ترتیب است:

• مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، نباید روزه بگیرد و مسافری که نمازش را تمام می‌خواند (مثل کسی که شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است) باید در سفر روزه بگیرد.
• اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید روزۀ خود را تمام کند. اگر پیش از ظهر مسافرت کند، وقتی به حَدِّترخص برسد، باید روزۀ خود را باطل کند.
• مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی اگر برای فرار از روزه باشد، مکروه است.
• اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش یا به جایی که می‌خواهد ده روز در آن جا بماند، برسد، نباید آن روز را روزه بگیرد.
• ااگر مسافر پیش از ظهر به وطنش برسد یا به جایی برسد که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده، باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، روزۀ آن روز بر او واجب نیست.

دیدگاه اهل سنت

اکثر علمای اهل سنت، معتقدند از آیه شریفه «ایاماً معدودات فَمن کانَ منکم مریضاً اَوْ عَلی سفر فَعِدةٌ مِنْ اَیام اُخَر و علی الّذین یطیقونَه فِدْیةٌ طَعامُ مسکین فمن تطوَّعَ خیراً فهو خیرٌ لَهُ، و اَنْ تَصُوموا خیرٌ لَکُمْ ان کنتم تَعْمَلُون» استفاده می‌شود که مریض و مسافر مجاز به افطار و شکسته خواندن نماز هستند و حکم آن‌ها تخییر است نه الزام.

شیعیان معتقدند از جمله «فَعِدّةٌ مِنْ اَیامٍ اُخَر»، لزوم افطار در سفر، و قضای روزه در وقتی دیگر فهمیده می‌شود، آیه می‌فرماید: کسی که مریض یا مسافر است، چند روز دیگر (غیر از ماه رمضان) را روزه بگیرد. بر اساس روایات اهل بیت(ع) و جمعی از اصحاب پیامبر(ص) مانند عبدالرحمن بن عوف، عمر بن خطاب، عبدالله بن عمر، ابوهریره و عروة بن زبیر روزه در سفر حرام است. «فَلَیسَ عَلیکُم جُناحٌ» در آیه ۱۰۱ سوره نساء، مانند «فَلا جُناحَ عَلَیهِ» آیه ۱۵۸ سوره بقره معنای وجوب شکسته خواندن نماز را می‌رساند، نه جواز.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• قرآن کریم.
• بنی‌هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن، توضیح‌المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱ش.
• حر عاملی، وسایل‌الشیعه، ۱۴۰۹ق.
• سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۱ش/۱۴۲۳ق.
• علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی للمطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• فاضل جواد کاظمی، جواد، مسالک الاَفهام الی آیات الاحکام، تصحیح محمدباقر شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
• مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، فروردین، ۱۴۱۳ق.