کمیل بن زیاد نخعی

مرقد کمیل بن زیاد
مشخصات فردی
نام کامل	'کُمَیل بن زِیاد بن نَهِیک نَخَعی صُهبانی کوفی
ولادت	۱۲ق
محل زندگی	کوفه
وفات	۸۲ ق ، کوفه
علت وفات	به دست حجاج بن یوسف ثقفی
مدفن	ثوّیه - کوفه
مشخصات دینی
از یاران	امام علی (ع) • امام حسن (ع)

کُمَیل بن زِیاد بن نَهِیک نَخَعی صُهبانی کوفی(۱۲-۸۲ق) از تابعین و یاران برجسته امام علی(ع) و امام حسن(ع). وی از نخستین کسانی بود که پیشنهاد خلع عثمان و خلافت علی (ع) را مطرح کرد. در دوران حکومت امام علی(ع)، مدتی فرماندار منطقه هیت بود. هنگامی که سپاه معاویه، هیت را غارت کرد، امام علی(ع) او را به سبب کوتاهی در دفاع از شهر سرزنش کرد. در منابع شیعه، روایات بسیاری از او نقل شده که دعای کمیل مشهورترین آنها است، اما در منابع اهل سنت قلیل‌الحدیث شمرده و بعضاً از وی بدگویی شده است. از او در زمره زُهاد و عُباد کوفه یاد کرده‌اند.

نسب و خاندان

کمیل پسر زیاد بن نَهِیک و از قبیلهٔ نَخَع است. رسول خدا (ص) درباره قبیله نخع فرموده است: «اَللّهمَ بارِك فِی النَخَع؛ خداوندا به قبیله نخع برکت ده» محمد دشتی از حارث بن زیاد، قاتل طفلان مسلم و از یاران عبیدالله بن زیاد به عنوان برادر کمیل یاد می‌کند.

در منابع تاریخی از تاریخ ولادت کمیل یاد نشده است، اما زِرِکْلی تاریخ ولادت او را ۱۲ق ذکر کرده است.

دوران امام علی (ع)

کمیل از تابعین و از یاران خاص امام علی(ع) و امام حسن(ع) است. او از جمله شیعیانی بود که در روزهای اول خلافت حضرت علی(ع) با او بیعت کرد و در جنگ‌های آن حضرت، از جمله صفین حضور داشت. او صاحب سر امیرالمومنین(ع) نیز بوده است.

او و عمرو بن زراره فرزند قیس نخعی جزو نخستین کسانی بودند که پیشنهاد خلع عثمان و خلافت امام علی(ع) را مطرح کردند. کمیل از کسانی بود که در زمان عثمان از کوفه به شام تبعید شد.

• کارگزار حضرت علی(ع)

وی در حکومت حضرت علی (ع) فرماندار هیت از نواحی بغداد بود.

هنگامی که کمیل خبردار شد که یاران معاویه به فرماندهی سفیان بن عوف قصد یورش به هیت را دارند، به خیال اینکه آنها در قرقیسا هستند، بدون اجازه امام علی(ع) ۵۰ نیروی مسلح را برای دفاع در شهر گذاشت و خود و یارانش به طرف آنجا حرکت کرد، سپاهیان معاویه از فرصت استفاده کرده به هیت حمله کردند. امام علی(ع) طی نامه‌ای، او را بخاطر این کار مورد سرزنش قرار داد. این نامه با شماره ۶۱ در نهج البلاغه آمده است.

او پس از شهادت امام علی (ع) در زمره یاران امام حسن مجتبی(ع) قرار گرفت.

روایت

کمیل از امام علی (ع)، خلیفه دوم، ابن مسعودو دیگران روایت کرده است ، عبدالرحمان بن عابس، ابو اسحاق سبیعی، اعمش و دیگران از او روایت کرده‌اند.

در منابع شیعه احادیث بسیاری از وی نقل شده است اما اهل سنت او را قلیل‌الحدیث می‌دانند. ابن حبان و ابن معین او را ثقه دانسته‌اند ولی در برخی منابع اهل‌سنت از وی بدگویی شده و گفته شده که به روایات او اعتماد نمی‌شود.

دعای کمیل

مقالهٔ اصلی: دعای کمیل

دعای خضر را او از حضرت علی (ع) روایت کرده است. چون کمیل آن را از علی(ع) آموخت و روایت کرد، به دعای کمیل مشهور گردید.

در برخی منابع شیعی وصیت‌هایی از امیرالمومنین(ع) به او نقل شده که خلاصه آنها در تحف العقول آمده است.

شهادت

امام علی (ع) از کشته شدن کمیل خبر داده بود. بیشتر مؤرخان مرگ او را در سال ۸۲ق ذکر کرده‌اند اما طبری درگذشت او را در سال ۸۳ق و ابن حجر عسقلانی به نقل از یحیی بن معین در سال ۸۸ق دانسته‌اند. او هنگام مرگ ۷۰ سال داشته است

وی به دستور حجاج بن یوسف ثقفی کشته شد. وقتی حجاج، کمیل را فراخواند، او متواری شد، اما هنگامی که حجاج بر قبیله و خویشاوندان او سخت گرفت، کمیل، خود پیش حجاج رفت و پس از گفت‌گویی بین آن دو، حجاج دستور قتل او را صادر کرد. آرامگاه او در نجف در منطقه ثوّیه (حی الحنانه) نزدیک مسجد حنانه قرار دارد.

مطالعه بیشتر

• شرح حال، آثار و مقام عرفانی کمیل بن نخعی از اصحاب سرّ و خاص حضرت علی، نویسنده: قدرت الله خیاطیان، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۹ش.
• کمیل محرم اسرار امام علی(ع): ناموس عرفان، حسین(مشتاقعلی) حیدرخانی، فؤاد، تهران، ۱۳۷۱.

منابع

• ابن اثیر جزری، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفكر، ۱۴۰۹ق-۱۹۸۹م.
• ابن حجر العسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالكتب العلمیة، ۱۴۱۵ق-۱۹۹۵م.
• ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب (ع)، مؤسسه انتشارات علامه، قم، ۱۳۷۹ق.
• حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، انتشارات جامعه مدرسین قم، ۱۴۰۴ق.
• حسینی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، مصحح: علی هلالی و هلی سیری، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
• دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، انتشارات مشرقین، چ: چهارم، قم، ۱۳۷۹ش.
• زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دارالعلم للملایین، ط الثامنة، ۱۹۸۹م.
• سمعانی، عبد الكریم بن محمد، الأنساب، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ط الأولی، ۱۳۸۲ق-۱۹۶۲م.
• شیخ طوسی‏، رجال الطوسی‏، ناشر: جامعه مدرسین‏، قم‏، ۱۴۱۵ق‏.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق-۱۹۸۳م.
• علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم: معروف، ۱۳۸۹ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.