بَدْر، ناحیه‌ای در حجاز که نخستین نبرد مهم میان مسلمانان و مشرکان مکه در ماه رمضان سال دوم هجری به نام غزوه بدر در آن رخ داد. دفن شهدای این غزوه در بدر، اهمیتی خاص به آن بخشیده؛ به ویژه برای زائران شیعه. مسجد غمامه یا عریش در این روستا، در جای سایه‌بان (عریش) حضرت محمد(ص) در غزوه بدر ساخته شده است.
 نقشه منطقه بدر | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | منطقه در ۱۳۰ کیلومتری جنوب غربی مدینه |
| مساحت | دشتی به طول نه و عرض هفت کیلومتر (یا طول هشت و عرض چهار کیلومتر) |
| اطلاعات تاریخی | |
| وقایع مهم | غزوه بدر |
موقعیت جغرافیایی
منطقه بدر، آبادی‌ای بر سر راه مدینه به مکه بوده و چاه‌های آب آن مشهور بوده و همچنین به دلیل برخورداری از منابع آب و سرسبزی، تفرجگاه اعراب به شمار می‌آمد. بدر، گونه‌ای بازار بوده که اعراب به طور موسمی برای داد و ستد کالا به آنجا می‌رفتند.[۱]
این منطقه در ۱۳۰ کیلومتری جنوب غربی مدینه، در دشتی به طول نه و عرض هفت کیلومتر (یا طول هشت و عرض چهار کیلومتر) در بخش سُفلای وادی صَفراء (منابع جدید، آن را جزو وادی فَرْعه می‌دانند)، به ارتفاع ۱۸۷ متر از سطح دریا واقع است. جز قسمت جنوب غربی بدر که زمین آن نرم و سست است و به صورت نخلستانی سرسبز درآمده، دیگر قسمت‌های آن ریگ‌زار است و اطراف آن را تپه‌های پرشیب و تَلماسه( تل‌هایی که از انباشته شدن ماسه تشکیل شده) محصور کرده است. دو دهانه این دشت (شمال غربی و جنوب شرقی) به نسبت نزدیکی و دوری به مدینه، به اقتباس از قرآن،[۲] «العُدوَة الدّنیا» و «العُدوة القُصوی» نام دارند.[۳] میان این دو دهانه، در جنوب غربی دشت، کوهی بلند به نام «جبل اَسفَل» وجود دارد که از آنجا می‌توان دریا را به خوبی دید.
بدر در محل پیوستن راه مدینه به راه کاروان‌رو مکه به شام قرار داشته و به سبب وجود آب، استراحتگاه کاروان‌ها بوده است. پیش از اسلام، هر سال از اول تا هشتم ذیقعده، در آنجا بازاری برپا می‌شده که برنامه‌های تفریحی و مراسم عبادی (در برابر بت‌ها) در آن اجرا می‌شد.[۴]
در آغاز اسلام، قبیله بنی‌ضَمره در این نقطه می‌زیسته و بنی‌غفار یکی از طایفه‌های آن قبیله است.[۵] و ابوذر غِفاری که در نخستین سال‌های بعثت، مأمور ارشاد بنی‌غفار شد، از این طایفه بود.
علت نامگذاری
درباره منشأ نامگذاری این محل در منابع اختلاف است؛ بنابر یک نظر، بدر نام شخصی است که چاه‌های این محل به او منسوب بوده‌اند. نَسَب و طایفه این شخص به چند صورت گزارش شده است.[۶] نظر دیگر این است که بدر نام شخص نیست و چاه‌های بدر، بی‌آنکه ملک فرد معینی باشد، تأمین‌کننده آب بنی‌غِفار بوده است.[۷]
اهمیت و جایگاه تاریخی آن
وقوع غزوه بدر کبری و به خاکسپاری شهدای آن غزوه در این دشت، وضع ویژه‌ای بدان بخشید و آنجا را به زیارتگاه تبدیل کرد.[۸] پیش از این غزوه نیز پیامبر(ص) در غزوه بدر اوّل، سارقان مدینه را تا این منطقه دنبال کرد.[۹] دواتی در بازدیدِ خود از این محل سردابه‌ای مشاهده کرده که مدفن شهدای نخستین غزوه حضرت محمد (ص) بوده است. به مرور زمان، بدر، روستا و سپس شهر کوچکی شد که ساکنان آن را در ۱۳۴۹ش از دو هزار تا ده هزار نفر گزارش کرده‌اند.[۱۰]
یکی از دو مسجد موجود در این روستا غَمامه یا عَریش نام دارد و محل اقامه نماز جمعه است. این مسجد در جای سایه‌بان (عریش) حضرت محمد (ص) در غزوه بدر ساخته شده و وضع سایه‌بان را که بر تلّی مشرف به میدان نبرد قرار داشته و اکنون باغ‌های میوه مانع دیده شدن آن است، نشان می‌دهد. در سال ۱۳۱۸ش، در این مسجد سه کتیبه مشاهده شده که یکی شکسته در کنار محراب و دیگری بالای محراب به خط طُغرا [یادداشت ۱]و سومی بالای منبر با اغلاط املایی و به تاریخ ۲۱ ربیع‌الاول سال ۹۰۶ هجری قمری بوده است.[۱۱] شریف عبدالمطلّب، والی حجاز در دوران عثمانی‌ها، قلعه‌ای در این محل ساخت که اینک ویران شده و از حصار گِلی آن نیز اثری نیست.
سرزمین بدر در سال‌های اخیر
بدر شهری کوچک است، در ۱۵۳ کیلومتری جنوب غربی مدینه و ۳۴۳ کیلومتری شمال مکه که قبایلی از حجاز در آن اقامت دارند و جمعیت آن به بیش از ۱۵ هزار نفر می‌رسد.[۱۲] این شهر تا پیش از آنکه بزرگراه هجرت ساخته شود، راه عبور مکه به مدینه و بالعکس بود؛ اما پس از ساخته شدن بزرگراه هجرت، محل عبور مسافران نیست.[۱۳]
پانویس
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج ۱، ص ۴۴.
- ↑ سور أنفال، آیه ۴۲.
- ↑ بکری، معجم، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص ۲۳۱ـ۲۳۲.
- ↑ جوادعلی، المفصّل، ۱۹۷۸م، ج ۷، ص ۳۷۱، ۳۷۶ـ۳۷۷.
- ↑ بکری، معجم، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص ۲۳۱.
- ↑ جوادعلی، المفصّل، ۱۹۷۸م، ج ۷، ص ۳۲۳، ۳۵۵، ۳۷۶؛ ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ۱۴۱۸ق، ص ۱۱ـ۱۲.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۶۵م، ج ۱، ص ۵۲۴؛ بکری، معجم، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص ۲۳۱.
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ج ۱، ص ۱۳۲.
- ↑ ابن‌خیاط، تاریخ خلیفة، ۱۴۱۵ق، ص۲۰.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی عربستان، ذیل «بدر».
- ↑ مشاهدات محمد حمیداللّه. رجوع کنید به د. اردو، ذیل «بدر».
- ↑ یمانی، بدرالکبری، ص۲۵، ۳۳-۳۵، ۳۹-۴۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۳.
یادداشت
- ↑ صورتی مرکب از چند خط عمودی منتهی به قوس گونه ای تودرتو و متوازی ، محتوی نام و لقب سلطان یا امیری ، و آن را بر سر احکام و فرمان‌ها می‌نگاشتند. دهخدا، لغتنامه ذیل طغرا به نقل از معجم الادبا
منابع
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحّد، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۱ش.
- ابن‌خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفة، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- اردو دائرة معارفِ اسلامیه، ج۴، لاهور، ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذیل «بدر» (از محمد حمیدالله)
- ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة أنساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
- بکری، عبداللّه بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد والمواضع، تحقیق مصطفی سقّا، بیروت، عالم الکتب، چاپ سوم، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مكه و مدینه، ۱جلد، تهران، نشر مشعر، چاپ هشتم، ۱۳۸۶ ش.
- جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم، ۱۹۷۸م.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، تحقیق فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران، ۱۹۶۵.
- واقدی، محمدبن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونس، لندن، ۱۹۶۶.
پیوند به بیرون