کتابخانه آیت‌الله بروجردی

کتابخانه آیت‌الله بروجردی یا کتابخانه مسجد اعظم قم از کتابخانه‌های اسلامی و حوزوی شهر قم است. این کتابخانه به همراه مسجد اعظم قم ساخته شده و در محوطه حرم حضرت معصومه(س) قرار دارد. این کتابخانه دارای ۷۰۹۶ عنوان نسخه خطی، ۸۰۰۰ عنوان نسخه چاپ سنگی، ۲۰۰ عنوان کتاب چاپ سربی نفیس و بیش از ششصد و شصت نسخه مصوّر، رساله‌های عملیه و کتاب‌های درسی جدید در دوره قاجار است. تولیت کتابخانه را سید محمدجواد علوی بروجردی نوه آیت‌الله بروجردی عهده‌دار بوده و اداره آن با مدیریت حوزه علمیه قم است.

کتابخانه آیت‌الله بروجردی

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	آیت‌الله بروجردی
تأسیس	۱۳۴۰ش
کاربری	کتابخانه
مکان	قم
نام‌های دیگر	کتابخانه مسجد اعظم
مشخصات
وضعیت	فعال
امکانات	کتاب‎های خطی و چاپی
معماری
بازسازی	۱۳۸۷ق
وبگاه	پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه آیت‌الله‌العظمی بروجردی

تاریخچه

تأسیس

آیت‌الله بروجردی ابتدا قصد داشت کتابخانه مستقلی در شهر قم بنا کند اما موفق به این کار نشد. پس از تکمیل بنای مسجد اعظم قم، از طرف فضلای حوزه پیشنهاد شد کتابخانه‌ای برای مسجد در نظر گرفته شود. وی در (۲۳ بهمن ۱۳۳۸ش) دستور تأسیس کتابخانهٔ بزرگ عمومی مسجد اعظم را برای استفاده عموم داد و از حسین لرزاده معمار مسجد خواست، محلی را برای کتابخانه در نظر بگیرند. وی در ضلع غربی مسجد، محلی را که قبلا به عنوان شبستان ساخته شده بود، به عنوان کتابخانه در نظر گرفت. فضا ۱۳۲ متر مربع بود. آیت‌الله بروجردی توجه خاصی به کتابخانه مسجد اعظم داشت و چند بار در جریان ساخت از آن بازدید کرد و اشتیاق زیادی داشت که کتابخانه طی جشن باشکوهی افتتاح شود. اما در روزی که قرار بود کتابخانه افتتاح رسمی شود وی به عارضه قلبی دچار شده و بعد از چند روز درگذشت. کتابخانه پانزده روز بعد در تاریخ ۲۵ فروردین ۱۳۴۰ش، با حضور سید محمدحسن بروجردی فرزند آیت‌الله بروجردی رسماً افتتاح شد.

سردر کتابخانه آیت‌الله بروجردی

اهدا کنندگان کتاب

شکل‌گیری اولیه منابع با کتاب‌های اهدایی شکل گرفت. بیشترین تعداد کتاب را حاج محمد رمضانی، صاحب نشر کلاله خاور اهدا کرد. وی مجموعه نفیسی را برای خودش جمع‌آوری کرده بود که کتابخانه‌ای را به‌نام صاحب‌الامر تأسیس کند. بعد از فوتش طبق وصیت او، این مجموعه که شامل حدود ۴۰ هزار کتاب چاپی و ۲ هزار نسخه خطی بود به کتابخانه مسجداعظم منتقل شد.

آیت‌الله بروجردی کتابخانه شخصی بزرگی جمع کرده بود که نسخه‌های نفیس خطی در بین آن‌ها بود. سید محمدجواد علوی بروجردی کتابخانه شخصی او را از بازماندگان خریداری کرد و در سال ۱۳۸۶ش برای نگهداری بهتر از نسخ خطی، آنها را با عنوان «نسخ خطی مؤسسه آیت‌الله‌العظمی بروجردی» به صورت امانت در اختیار کتابخانه قرار داد.

سایر اهدا کنندگان شاخص کتاب عبارتند از:

• آیت‌الله بروجردی ۳ هزار جلد،
• مقدس اصفهانی ۳ هزار جلد
• حسن فرید اراکی نیز ۲ هزار جلد
• امام خمینی
• آیت الله مرعشی نجفی
• سیدمحمدحسن طباطبایی (فرزند آیت الله بروجردی)
• سیدهادی روحانی،
• باقر نهاوندی واعظ
• احمد آل اسحاق
• سید مصطفی صفایی خوانساری
• جمال الدین فدایی اراکی
• سیدفضل الله بنافتی
• سید هاشم رسولی محلاتی
• رضا کریم‌پور
• قدرت الله وجدانی فخر
• عبدالغنی مهدوی‌صفت
• سید محمد جواد علوی بروجردی که در سال ۱۳۹۱ش بیش از یک هزار نسخه سنگی و سربی متعلق به آیت‌الله بروجردی را به کتابخانه اهداء کرد. همچنین وی در سال ۱۳۹۲ش بیش از یک هزار و پانصد جلد نسخه سنگی و سربی متعلق به خود و پدرش را به کتابخانه اهداء کرد.

تعطیلی موقت

کتابخانه از اواخر سال ۱۳۷۱ش به مدت دو سال تعطیل شد. علت این تعطیلی عدم توافق بین تولیت مسجد اعظم و تولیت حرم حضرت معصومه(س)، پیرامون پاره‌ای از امور اجرائی بود. تولیت حرم حضرت معصومه، اداره مسجد اعظم را نیز بر عهده گرفته بود ولی برای اداره کتابخانه توافقی حاصل نشد.

واگذاری به مرکز مدیریت حوزه

دانش‌آشتیانی در سال ۱۳۷۵ش به دلیل کهولت سن و برای جلوگیری از تعطیلی کتابخانه از رضا استادی مدیر وقت حوزه علمیه قم درخواست کرد که اداره امور کتابخانه را بر عهده بگیرند. شورای عالی حوزه‌های علمیه این تقاضا را پذیرفت و طبق مصوبه ۲۴۲ مدیریت کتابخانه را به مرکز مدیریت حوزه علمیه قم واگذار کرد.

تبدیل به کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد

در جلسه شورای عالی حوزه‌های علمیه مورخ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۱ش و بر اساس مصوبه ۸۳۸ شورای عالی، کتابخانه آیت‌الله بروجردی مسجد اعظم و کتابخانه مدرسه فیضیه به عنوان یک کتابخانه جامع مرکزی حوزه‌های علمیه در نظر گرفته شد و به معاونت پژوهش مدیریت حوزه‌های علمیه واگذار گردیده و به عنوان مرکز اسناد و مدارک علمی حوزه نیز قلمداد شد.

بازسازی ساختمان و تجهیزات

از آنجا که ساختمان کتابخانه از لحاظ استحکام، نمای ظاهری، امکانات و فضای مناسب به روز نبود، علوی بروجردی، در سال ۱۳۸۵ش با حمایت دولت وقت ساختمان کتابخانه را در مدت دو سال بازسازی کرد. برای اجرای این پروژه که شامل ساخت سردر اصلی مسجد، ساختمان کتابخانه و موتورخانه است، بیش از شش میلیارد تومان هزینه شد.

فهرست نسخ خطی کتابخانه مسجد اعظم

منابع موجود

بر اساس آخرین اطلاعات ثبت‌شده در نرم‌افزار مدیریت منابع کتابخانه در سال۱۳۹۲ش کتابخانه آیت‌الله بروجردی دارای ۷۰۹۶ عنوان نسخه خطی، ۸۰۰۰ عنوان نسخه چاپ سنگی، ۲۰۰ عنوان کتاب چاپ سربی نفیس و بیش از سی‌هزار عنوان کتاب چاپی است.

از شاخصه‌های مهم نسخ سنگی کتابخانه، تنوع موضوعی آن‌ها است (بیش از هشت هزار عنوان در موضوعات مختلف)، در بین این نسخ بیش از ششصد و شصت نسخه مصور، رساله‌های عملیه و کتاب‌های درسی جدید در دوره قاجار و ۱۷۵۰ عنوان نسخه نادر موجود است.

اداره کتابخانه

نمایی داخلی از کتابخانه آیت‌الله بروجردی

کتابخانه آیت‌الله بروجردی زیر نظر یک متولی و یک رئیس اداره می‌شود.

ریاست کتابخانه

مؤسس کتابخانه ابتدا سرپرستی کتابخانه را به شیخ مجتبی عراقی پیشنهاد کرد که او نپذیرفت و ابوالقاسم دانش‌آشتیانی را برای سرپرستی کتابخانه انتخاب می‌کند. دانش آشتیانی به مدت ۳۸ سال ریاست کتابخانه را بر عهده داشت.

رضا استادی دومین رئیس کتابخانه بود که تا آبان ۱۳۷۷ش به عنوان مدیر حوزه علمیه قم و از آن پس تا تابستان سال ۱۳۸۰ش به تقاضای دانش آشتیانی کتابخانه را اداره کرد. بازسازی مخزن، ساماندهی منابع و ارتقاء خدمات عمومی کتابخانه از مهم‌ترین اقدامات وی در سال اول مدیریت کتابخانه بود.

از تابستان ۱۳۸۰ش مدیریت کتابخانه به سید هاشم حسینی بوشهری مدیر حوزه علمیه قم واگذار شد. حسینی بوشهری هفت سال ریاست کتابخانه را برعهده داشت. در دوره وی خدمات کتابخانه، الکترونیکی و تمامی فهرست‌ها رایانه‌ای شد.

در سال ۱۳۸۷ش مرتضی مقتدائی مدیر حوزه علمیه قم شد. مقتدائی به عنوان رئیس کتابخانه در امور کتابخانه دخالت نکرد و تصمیمات توسط مدیریت کتابخانه گرفته می‌شد. ساختمان جدید کتابخانه توسط او افتتاح شد و با حمایت‌های وی نواقص تجهیزات کتابخانه تکمیل شد. راه اندازی بخش خواهران، پایگاه اطلاع‌رسانی و تهیه نرم‌افزار کتابخانه دیجیتال در دوره وی انجام شد.

در سال ۱۳۸۸ش سید علی عماد معاون پژوهش حوزه‌های علمیه رئیس کتابخانه شد. این انتخاب ناشی از تغییر ساختار مدیریت حوزه علمیه، و واگذاری اداره کتابخانه به معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه بود.

تولیت کتابخانه

طبق وقف‌نامه مسجد اعظم قم، کتابخانه آیت الله بروجردی جزئی از مسجد ثبت شده است.

تولیت مسجد اعظم در زمان حیات آیت‌الله بروجردی با وی بوده و پس از درگذشت وی، سید محمدحسن طباطبائی بروجردی به مدت ۱۶ سال (۱۳۴۰ش تا سال ۱۳۵۶ش) این مسئولیت را به عهده داشت. وی مسائل مربوط به اداره کتابخانه را به آیت الله دانش آشتیانی سپرده بود و در امورات کتابخانه دخالت مستقیم نداشت.

پس از درگذشت سید محمدحسن بروجردی، سیدصادق طباطبائی بروجردی به مدت ۲۷ سال (۱۳۵۶ش تا سال۱۳۸۳ش) متولی مسجد شد. وی همچنان اداره کتابخانه را به آیت الله دانش آشتیانی واگذار کرده بود و در امور آن دخالت نمی‌کرد.

از فروردین ۱۳۸۳ش سید محمدباقر طباطبائی بروجردی (برادر سید صادق) متولی مسجد شد و تولیت را به سید محمدجواد علوی بروجردی نواده آیت الله بروجردی و از استادان حوزه واگذار کرد. علوی بروجردی نیز در امور کتابخانه دخالت نمی‌کند و با اداره آن توسط مدیریت حوزه موافق است.

خدمات عمومی

تالار مطالعه عمومی برای مطالعه آقایان با مساحت سیصد و سی مترمربع و ظرفیت یکصد و پنجاه نفر در طبقه اول کتابخانه قرار دارد. کتاب‌ها به صورت قفسه باز در این سالن چیده شده که تعداد آن‌ها بیش از هفت هزار جلد است. این کتاب‌ها بر اساس نیاز مراجعه‌کنندگان در موضوعات مرجع و علوم اسلامی است.

تالار مطالعه مرجع با مساحت یکصد و هشتاد متر مربع و ظرفیت پنجاه نفر در طبقه دوم کتابخانه قرار دارد. این تالار با شش‌هزار جلد از منابع تحقیقاتی علوم اسلامی و کتاب‌های مرجع به صورت قفسه باز در اختیار محققین است.

تالارمطالعه عمومی برای مطالعه بانوان با مساحت سیصدوسی مترمربع وظرفیت یکصد و بیست نفر در طبقه همکف کتابخانه قرار دارد. تعداد کتاب‌های این تالار بیش ازهفت هزار جلد است که اکثر آن‌ها کتاب‌های مرجع و منابع تحقیقاتی در رده‌های علوم اسلامی و علوم انسانی است.

خدمات اطلاع رسانی شامل؛ خدمات کتابخانه دیجیتال، نمایه نشریات و اینترنت نیز از امکانات این مرکز است.

منابع

• تاریخچه کتابخانه آیت‌الله بروجردی، سایت کتابخانه آیت‌الله بروجردی.
• کتابخانه مسجد اعظم قم (اثری ماندگار)، صادق حسن‌زاده، مجله پیام حوزه، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
• کتابخانه مسجد اعظم، گذشته وحال، در مصاحبه با آیت الله استادی، مجله پیام حوزه، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
• كارنامه درخشان حاجی خاور (محمد رمضانی)، كوروش نوروز مرادی، مجله پیام حوزه، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
• شرح حال آیت الله دانش آشتیانی، مهدی سلیمانی، مجله پیام حوزه، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.

پیوند به بیرون

• کتابخانه‌های پیش از کتابخانه مسجد اعظم در قم/ عسگر سپهوندی.
• کتابخانه مسجد اعظم قم (اثری ماندگار)/ صادق حسن‌زاده.
• شرح حال دو تن از بانیان و اهدا کنندگان اولیه کتابخانه مسجد اعظم.
• کارنامه درخشان حاجی خاور (محمد رمضانی)/ کوروش نوروز مرادی.
• شرح حال آیت الله دانش آشتیانی/ مهدی سلیمانی.
• شرح حال اجمالی برخی از کتابداران و فهرست نگاران کتابخانه مسجد اعظم.
• حوزه علمیه قم و کتاب‌های خطی.
• نظری بر فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مسجد اعظم/ علی صدرایی خویی.
• صد نسخه نفیس/ علی خلیلی.
• گذری بر نشریه کتابخانه عمومی مسجد اعظم/ مرتضی قاسم‌زاده.
• کتابخانه مسجد اعظم، گذشته وحال، در مصاحبه با آیت‌الله استادی.