کاربر:M.karimi/صفحه تمرین
 نمایی از شهر بمبئی در شب | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | هند |
| استان | مهارشترا |
| جمعیت کل | حدود ۲۵ ملیون نفر |
| نژاد | هندو |
| ادیان | هندو- مسلمان- زرتشتی- یهودی- بودایی |
| مذهب | شیعه- سنی |
| جمعیت مسلمان | حدود ۴ملیون نفر |
| جمیعت شیعه | حدود ۵۰۰ هزار نفر |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | مومبای |
| مکانهای تاریخی | دروازه هند |
| اماکن | |
| زیارتگاه | مقبره حاج علی- مقبره طاهر سیف الدین |
| قبرستانها | آرامگاه رحمت آباد |
| حوزه علمیه | حوزه علمیه جامعةالامام امیرالمؤمنین(ع) |
| مساجد | مسجد ایرانیان- مسجد جامع- غرة المسجد( مسجد اسماعیلیان) |
بَمْبَئی یا مومْبای از شهرهای مهم هند است که اکثریت آن را هندو مذهبها تشکیل میدهند وگروههای مختلفی از شیعیان، نیز در آنجا زندگی میکنند. شیعیان ساکن بمبئی عمدتاً بُهرهها، خوجهها و مغولان هستند.
در این شهر شخصیتهای شیعیای وجود داشته است که در گسترش تشیع در این شهر نقش ایفا کردهاند؛ شیخ ابوالقاسم نجفی کاشانی، حاجی ناجی و ملا قادر حسین، از جمله این افراد هستند.
در شهر بمبئی مراسم عزاداری در ماه محرم و دیگر مناسبتهای مذهبی با شور خاصی برگزار میشود.
شهر بمبئی دارای اماکن تاریخی و مساجد شیعی بسیاری است که میتوان از آن جمله به مسجد ایرانیان، مقبره ابومحمد طاهر سیف الدین، آرامگاه رحمت آباد اشاره کرد.
بمبئی دارای کتابخانهها و نهادهایی است که در زمینه اسلام و شیعه فعالیت می کنند همچون کتابخانه مؤسسه خاورشناسی کاما و انجمن آسیایی بمبئی. بمبئی از مراکز مهم چاپ کتابهای فارسی بوده است و کتابهای شیعی مهمی همچون صحیفه سجادیه و صحیفه علویه در آنجا به چاپ رسیده است.
معرفی و جایگاه
بَمْبَئی یا مُومبای از بزرگترین مراكز تجمع مسلمانان هند است.[۱] تعداد مسلمانان شهر بمبئی، ۴ میلیون نفر برآورد شده است. از این تعداد حدود پانصد هزار نفر شیعه دوازدهامامی و ۲۰۰ هزار نفر شیعه اسماعیلیه هستند.[۲] مسلمانان از سال ۷۴۹ق در این شهر سکنی گزیدند.[۳] در اواخر قرن ۱۲ق/۱۸م بسیاری از ایرانیان به هند مهاجرت کردند و در امتداد باریکه سنگلاخی که به دُنْگری معروف شد، متمرکز شدند.[۴] نسلهای بعدی این دسته که به مغولها معروفاند هنوز هم گروه شیعه اثنی عشری مشخصی را در بمبئی، تشکیل میدهند.[۵] اكثریت ساكنان بمبئی هندو مذهبند، ولی اقلیتهای مسلمان، مسیحی، زرتشتی، سیک، یهودی، بودایی و مذاهب دیگر هم در آنجا زندگی میكنند.[۶] در منابع اسلامی نامی از بمبئی در میان نیست اما از کونکان (کنکم- کنکن) یاد شده است که بمبئی در ساحل آن قرار دارد.[۷]
بمبئی مرکز ایالت مهارشترا در هند است.[۸] بمبئی از بنادر عمده و مهم بازرگانی و صنعتی و فرهنگی هند است که در غرب هندوستان و کنار اقیانوس هند قرار دارد.[۹] در بمبئی شماری از ایرانیان مسلمان و زرتشتی زندگی میکنند. جمعیت زرتشتیان بمبئی از هر شهر دیگری در دنیا بیشتر است.[۱۰] بنا بر برخی گزارشها، جمعیت بمبئی تا سال ۲۰۲۳م حدود ۲۵ میلیون نفر برآورد شده است.[۱۱] مومبای در سالهای استعمار انگلیس به بمبئی به معنای خلیج خوب تغییر نام داده و در سال ۱۹۹۵م به نام قدیمی خود (مومبای) بازگردانیده شد.[۱۲]
شیعیان بمبئی
گروههای مختلف از مسلمانان و شیعیان در بمبئی زندگی میكنند این گروه ها به صورت زیر گزارش شده است:
- بُهرهها كه از اسماعیلیان مستعلی هستند. مرکز این جماعت در حال حاضر در شهر بمبئی قرار داشته و پیشوای آنان (داعی مطلق) نیز در این شهر اقامت دارد.[۱۳]
- خوجهها كه اسماعیلیان نزاری هستند.[۱۴]
- شیخها كه خود را قریشی میدانند. [۱۵]
- سیدها که به دو گروه سنی و شیعه تقسیم میشوند.[۱۶]
- مغولان كه اكثر آنان شیعه مذهبند.[۱۷]
- كونکـانیشها كه از نسل تجار مسلمان دریانورد هستند.[۱۸]
- عربها كه از غرب و جنوب شبه جزیره عربستان به آنجا مهاجرت كردهاند.
- سنیهای حنفی مذهب. [۱۹]
- جولاهیها (جولاهه) از هندوان مسلمان شدهاند كه چون دارای حرفه بافندگی بودند، به این نام خوانده شدهاند.[۲۰]
شخصیتهای شیعه
چندین تن از شخصیتهای شیعی در بمبئی زندگی میکردهاند که در پیشرفت تشیع در این شهر نقش داشتهاند؛ افراد زیر از آن جمله قلمداد شدهاند:
شیخ ابوالقاسم نجفی کاشانی
شیخ ابوالقاسم نجفی کاشانی (متوفای ۱۳۱۰ش/۱۹۳۱م) در اواخر دهه ۱۸۸۰م، با هدف توسعة مذهب تشیع اثنیعشری از ایران رهسپار بمبئی شد. وی در این شهر با کمک برخی از بازرگانان سرشناس ایرانی که با خوجههای اثنیعشری ارتباط داشتند، برای نخستین بار نماز جمعه را برگزار کرد. شیخ ابوالقاسم نجفی سپس به تبلیغ تشیع در بین خوجههای آقاخانی پرداخت.[۲۱] بر اثر تلاشهای او بسیاری از خوجههای اسماعیلی به مذهب اثناعشری گرویدند و مسجد شیعیان نیز در دُنْگری بمبئی ساخته شد.[۲۲] شیعیان بمبئی سالها از مراجع تقلید ساکن ایران تقلید میکردند، ولی از زمان شیخ ابوالقاسم نجفی کاشانی، مجتهدانی از نجف و قم به بمبئی اعزام میشدند تا به امور دینی دو گروه عمده؛ یعنی مغولها و شیعیان اردوزبان (خوجههای پیرو مذهب اثناعشری)، رسیدگی کنند.[۲۳]
ملا قادر حسین
مقاله اصلی: ملا قادر حسین
ملا قادر حسین (درگذشته در دهه ۱۸۹۰م) موجب استحکام جماعت خوجههای اثنی عشری در بمبئی و گسترش تشیع میان آنان شد.[۲۴] وی در بمبئی به فعالیتهایی چون: برپایی نماز جماعت، ارائه مباحث آموزشی- اخلاقی و پاسخ به پرسشهای دینی پرداخت.[۲۵]
حاج غلامعلی حاجی اسماعیل
مقاله اصلی: حاجی ناجی
بنابر گزارش خبرگزاری حوزه، حاجی ناجی در سال ۱۳۲۱ق/ ۱۲۸۲ش، ترجمه و تفسیر قرآن کریم را به زبان گجراتی نوشت. او برای شیعیان گجراتیزبان، واژههای گجراتی را در برابر واژههای عربی قرار داد تا بتوانند قرآن، دعاها و زیارات را به آسانی بخوانند.[۲۶] وی در سال ۱۳۱۲ق با همکاری دوستانش، مجلسی را با نام مجلس حسینی پایهگذاری کرد.[۲۷]
حاجی داوود حبیب
حاجی داوود حبیب (متوفای ۱۹۵۰م) بنیانگذار مرکز خدمات اسلامی و جامعه قرآن، در شهر بمبئی است.[۲۸]
آیینهای شیعی
در شهر بمبئی بنا بر برخی گزارشها، امامبارههای امین التجار شیرازی، شوشتریها و یزدیها که متعلق به ایرانیهای مقیم هندوستان هستند، به عزاداری برای سیدالشهدا(ع) و برپایی دستههای سینهزنی میپردازند.[۲۹] عزاداران ( چه شیعه و چه سنی) نمونههای کوچکی از حرم امام حسین(ع) (که نامش تعزیه است) و عَلَم و پنجه (به علامت پنج تن) را در خیابانهای شهر حمل میکنند. شیعیان ایرانی به مرثیهخوانی، نوحهخوانی، سینهزنی و زنجیرزنی نیز میپردازند.[۳۰]
همچنین در خيابانها و محلههای منتهی به مسجد ايرانيان و مناطق شيعهنشين بمبئی و حومه آن، دوستداران اهل بیت به برپا كردن موكب و عزاخانهها اقدام میکنند و علاوه بر برگزاری مراسم سخنرانی، به پختن نذری و پذيرايی از سوگواران میپردازند.[۳۱]
اماکن مذهبی
در شهر بمبئی اماکن مذهبی و تاریخی زیادی وجود دارد که مهمترین آنها موارد زیر است:
مسجد ایرانیان یا مسجد آبی (مغول مسجد)
مسجد ایرانیان که به مغولْمسجد مشهور است در ۱۸۶۰م[۳۲] به وسیله شخصی به نام حاج محمد شیرازی در بمبئی بنا شده است.[۳۳] متولیان این مسجد جماعتی از شیرازیان مقیم بمبئی هستند که نسبت آنها به خانواده نمازی شیرازی میرسد. در گذشته پیوسته پیشنماز این مسجد فردی ایرانی بوده است.[۳۴]
به گفته لوبنا (پژوهشگر موزههای آنلاین و راهنمای تورهای بازدیدکننده از این مسجد) این مسجد مکانی برای جامعه شیعه است و در زمان محرم نزدیک به ۲۰۰ هزار شیعه برای برپایی مراسم سوگواری محرم در این مکان جمع میشوند.[۳۵] در ساخت این مسجد از جزئیات معماری مساجد ایران تقلید شده است.[۳۶]
مقبره سيد ابومحمد طاهر سيف الدين
مقبره ابومحمد طاهر سیف الدین آرامگاه پنجاه و يكمين داعی مطلق فرقه بُهرهها در شهر بمبئی است.[۳۷] بنای اين مقبره در ۱۹۷۵م تكميل شده است. داخل اين مقبره ۱۱۴ نوع «بسم الله الرحمن الرحيم»، در سنگهای قيمتی نوشته شده است.[۳۸]
آرامگاه رحمتآباد
آرامگاه رحمتآباد به مساحت هشت هزار متر مربع در جنوب شهر بمبئی قرار دارد و جهت دفن اموات ایرانیان و شیعیان مقیم بمبئی اهدا شده است. در این آرامگاه مراسمی همچون: افطار در شبهای ماه رمضان، جشن شب میلاد حضرت ولی عصر(عج)، عزاداری در عصر عاشوراء و روز اربعین، برگزار میشود.[۳۹]
مقبره حاج علی
مقبره حاج علی یکی از بناهای معماری اسلامی است که در سال ۱۴۳۱م به نیت بزرگداشت حاج علیشاه بخارایی (یکی از صوفیان مسلمان) در بمبئی بنا شده است.[۴۰] این مقبره مرکز زیارتی عموم مردم به ویژه مسلمانان به شمار میرود.[۴۱]
مجامع و کتابخانههای بمبئی
شهر بمبئی محل برگزاری مجمعهای مهمی بوده است؛ برای مثال نخستین کنفرانس آموزشی مسلمانان سراسر هند در ۱۹۰۳م که آقاخان در آن نقش فعال داشت، در این شهر برگزار شده است.[۴۲] همچنین کنفرانس مسلمانان سراسر هند در امور فلسطین در ۱۹۳۰م در این شهر برگزار شد.[۴۳]
برخی از نهادهای پژوهشی بمبئی در زمینه اسلامشناسی فعال هستند که موارد زیر از جمله آنها شمرده شده است:
- انجمن آسیایی بمبئی که در زمینه پژوهشهای اسلامی و نشر آثار اسلامی، فعالیت میکند.[۴۴]
- مؤسسه خاورشناسی کاما که در زمینه ایرانشناسی فعال است.[۴۵]
بمبئی کتابخانههای مهمی دارد که بعضی از آنها عبارتنداز: کتابخانه انجمن اسلامی، کتابخانه مؤسسه خاورشناسی کاما، کتابخانه مسجد ملّافیروز و کتابخانه مسجد جامع بمبئی.[۴۶]
چاپ در بمبئی
بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتابهای سنگیِ فارسی، قلمداد شده است که به دست تاجران و ناشران و خوشنویسان مهاجر یا مقیم ایرانی میچرخید و ملک الکُتّاب شیرازی در رأس آنان بود.[۴۷] میرزا محمدبن رفیع شیرازی (متولد ۱۲۶۹ق) بازرگان اهل شیراز، در ۱۲۸۵ق نخستین شرکت نشر و فروش کتابهای فارسی بمبئی را تأسیس کرد او در این کار به حدی موفق بود که به ملکالتّجار معروف شد.[۴۸] از جمله انتشارات شرکت او نشر چاپهای جدیدی از آثار ادب کهن فارسی مانند تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی و آیات الولایة رفیع شیرازی در دفاع از خلافت علی(ع) و فرزندان اوست.[۴۹]
بعضی کتابهایی که با تشیع مرتبط بوده و از اولین کتب شیعی چاپ بمبئی قلمداد شدهاند، عبارتند از:
- صحیفه کامله سجادیه چاپ شده در سال۱۲۹۴ق/۱۸۷۷م.[۵۰]
- صحیفه علویه که در سال ۱۲۸۹ق/۱۸۷۲م، به چاپ رسیده است.[۵۱]
- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید که در سال ۱۳۰۴ق/۱۸۸۷م، چاپ شده است.[۵۲]
- دیوان امام زینالعابدین(ع).[۵۳]
پانویس
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۵.
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، پایگاه اطلاعات رسانی حوزه.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۶.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۴.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۴.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی، ص۲۰۵.
- ↑ «پرجمعیت ترین شهرهای آسیا کدام هستند؟»، روزیاتو.
- ↑ درباره مومبای (بمبئی)، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی.
- ↑ «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، پایگاه اطلاعات رسانی حوزه.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ «شیعیان خوجة اثنیعشری الگویی موفق از اقلیت مذهبی پویا و منسجم»، فصل نامه علمی شیعه شناسی.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، ص ۲۰۷.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، ص ۲۰۷.
- ↑ عرب احمدی، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص ۳۴۰.
- ↑ عرب احمدی، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص ۱۹.
- ↑ «مولانا حاجی غلام علی ناجی، مصلح دینی و پیشگام فرهنگنویسی شیعی در گجرات»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص ۱۳۶.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص ۱۴۴.
- ↑ «برپایی خیمه عزای حسینی در 100 هیئت مذهبی بمبئی هندوستان»،ابنا.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، « ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ «مراسم عزاداري سالار شهيدان در محفل ايرانيان بمبئي برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «معرفی اجمالی مومبایی»، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت.
- ↑ «معرفی اجمالی مومبایی»، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت.
- ↑ «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «مسجد ایرانی بمبئی، یادگار معماری پارسی»، پایگاه تخصصی مسجد.
- ↑ «معرفي اجمالي مومبايي»،خبرگزاری فارس.
- ↑ «معرفي اجمالي مومبايي»،خبرگزاری فارس.
- ↑ «آرامگاه رحمت آباد متعلق به ایرانیان مقیم بمبئی هند»،پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل.
- ↑ «مسجد حاج علی بمبئی»،تاریخ ما.
- ↑ «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۵.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۵.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۸.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۸.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۸.
- ↑ «بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتب سنگی فارسی بود/ چاپخانه منشی نول نقطه اوج چاپ کتب فارسی در شبه قاره»،خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ خان، ۱۴۲۱ق، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ص۱۸۱.
- ↑ خان، ۱۴۲۱ق، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ص۲۷۰.
- ↑ خان، ۱۴۲۱ق، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ص ۱۲۷.
- ↑ بوسنینه، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین،۱۴۲۵ق، ص ۲۹۴.
منابع
محمدی، پروانه، «بمبئی شهر، دانشنامه جهان اسلام، ج ۴، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- «مراسم عزاداري سالار شهيدان در محفل ايرانيان بمبئي برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج: ۳۰ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «برپایی خیمه عزای حسینی در 100 هیئت مذهبی بمبئی هندوستان»، ابنا، تاریخ درج: ۱۴ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- ایزدی، حسین، «تحقیق و مقاله درباره بمبئي، جم نما، تاریخ درج: ۱۹ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- بوسنینه، منجی، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین، تونس، جامعة الدول العربیة المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- خان، احمد، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- «پرجمعیت ترین شهرهای آسیا کدام هستند؟»، روزیاتو، تاریخ درج: ۱۹ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید ۸ آذر ۱۴۰۴ش.
- «آرامگاه رحمت آباد متعلق به ایرانیان مقیم بمبئی هند»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج: ۲ مرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۴ش.
- روغنی، زهرا، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، قم، شیعه شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- ، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت«معرفی اجمالی مومبایی»، تاریخ درج ۳ آذر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۴ش.
- محیی الدین، مؤمن، اسماعیل پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، دانشنامه جهان اسلام، ج ۴، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی،۱۳۷۷ش.
- «بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتب سنگی فارسی بود/ چاپخانه منشی نول نقطه اوج چاپ کتب فارسی در شبه قاره»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج: ۲ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مولانا حاجی غلام علی ناجی؛ مصلح دینی و پیشگام فرهنگنویسی شیعی در گجرات»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج: ۲۲ مهر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی، تاریخ درج: شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد حاج علی بمبئی»، تاریخ ما، تاریخ درج: ۵ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- ،«معرفي اجمالي مومبايي»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج : ۵ اسفند ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد ایرانی بمبئی، یادگار معماری پارسی»، پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ درج: ۵ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۱۷ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، «شیعیان خوجة اثنیعشری الگویی موفق از اقلیت مذهبی پویا و منسجم»، فصل نامه علمی شیعه شناسی، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۳ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، اخبار شیعیان، شماره ۴۲، اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
- «نهادهای فرهنگی غربی در مومبای و تحولات سبک زندگی هندیها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۱۸ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- سمیعی، مجید، «بمبئی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی، تاریخ درج: شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.