نهج البیان عن کشف معانی القرآن (کتاب)
اطلاعات کتاب | |
---|---|
نویسنده | شیبانی |
موضوع | تفسیر قرآن |
سبک | روایی |
زبان | عربی |
اطلاعات نشر | |
ناشر | بنیاد دایرة المعارف اسلامی |
تاریخ نشر | ۱۴۱۳ق |
نَهْجُ البَیان عَنْ کَشْفِ مَعانِی القُرْآن تفسیر قرآن به زبان عربی اثر محمد بن حسن شیبانی دانشمند شیعی قرن هفتم هجری است. روش مفسر در این تفسیر روایی بوده و مبنا را بر اختصار و اقتصار گذاشته است. در انتساب این تفسیر به شیبانی اختلاف بوده؛ اما با این حال از منابع مهم شیعه مانند تفسیر البرهان سید هاشم بحرانی و نیز تفسیر المیزان در نقل روایت بوده است.
انتساب کتاب
در انتساب کتاب به اینکه مفسر آن شیعه بوده، شک و تردید شده است. آقا بزرگ در الذریعه مینویسد:
- «این کتاب نهج البیان ظاهرا با الکشف و البیان ثعلبی اشتباه شده است و اینکه برخی از علما مانند محدث نوری در دارالسلام و مستدرک الوسائل و سید حسن صدر در تأسیس الشیعه او را محمد بن حسن شیبانی و استاد شیخ مفید دانستهاند دچار اشتباه شدهاند.»[۱]
- «این کتاب نهج البیان ظاهرا با الکشف و البیان ثعلبی اشتباه شده است و اینکه برخی از علما مانند محدث نوری در دارالسلام و مستدرک الوسائل و سید حسن صدر در تأسیس الشیعه او را محمد بن حسن شیبانی و استاد شیخ مفید دانستهاند دچار اشتباه شدهاند.»[۱]
تفسیرهای مهم | |
---|---|
شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
گرایشهای تفسیری | |
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
روشهای تفسیری | |
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
شیوههای نگارش تفسیر | |
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
اصطلاحات علم تفسیر | |
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی |
در مقدمه تفسیر نیز آمده است هرگاه شیبانی به صورت مطلق بیاید منظور همان محمد بن حسن شیبانی صاحب تفسیر نهج البیان است که متأخر از شیخ مفید بوده و از او در تفسیرش نقل میکند و او غیر از شیبانی است که از سید مرتضی در رساله محکم و متشابه نقل میکند.[۲]
انگیزه تألیف
مفسر در مقدمه تفسیر، این انگیزه را از دوران جوانی میگوید که در او وجود داشته تا بخشی از معانی، اسباب النزول و غریب قرآن را جمعآوری کند و در مباحث دوستانه با علما، او را تشویق به آن نمودند تا بدین ترتیب تحقیق آن را آغاز کرد. او اقوال بسیاری از مفسران را مطالعه کرده و مشاهده نموده که اختلاف فراوانی در آنها وجود داشته و سبب تحیر افراد و تباین اقوال میگردد و نیز منشأ اختلاف تفسیر به رأی و نظر و مذهب خود بود، منتهی در نهایت آن را به صحابی یا تابعی نسبت میدادند. شیبانی تصمیم میگیرد تفسیری بنویسد که موارد اختلاف را کنار گذاشته و مطالبی که دارای فایدهای برای علماء و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روایات اهلبیت را بر آنها بیفزاید.[۳]
نگاهی به محتوا
کتاب دارای سه مقدمه است در مقدمه نخست مولف پارهای از کلیات را در باره تفسیر بیان کرده است و به موضوعاتی که در تفسیرش به آن پرداخته اشاراتی داشته وتصریح کرده که اهلبیت(ع) اهل تقریر، هدایت، بیان وتفسیر هستند و حقیقت معانی نهاده شده در قرآن را جز پیامبر و اهل بیتش که معصوم هستند و گفتارشان برای بندگان خدا حجت است کسی نمیفهمد. نویسنده، همچنین روایتی را از ابن عباس نقل کرده به این مضمون که تأویل قرآن چهار قسم است یک قسمش را فقها و علما می فهمند و قسم دومش را مردمان عادی نیز درک میکنند و قسم سومش را آشنایان به لغت عرب میفهمند و قسم چهارمش را تنها خدا و پیامبر و آلپیامبر میفهمند. [۴]مقدمه دوم درباره تعداد پیامبران، کتب آسمانی، تعداد سورهها، آیات، کلمات و حروف قرآن است. [۵] مقدمه سوم درباره برخی از موضوعات و محتواهای کلی قرآن و نامگذاری کلی برخی از سورهها و فضیلت پارهای از آیات و سورههاست. [۶] نخستین فصل کتاب پس از مقدمات در باره ریشه واژه قرآن و وجه تسمیه سوره و آیه است. قرآن از ریشه «قَرَء» به معنای جمع کردن است چون قرآن جامع سورهها و آیات است. سوره به معنای بخش جدا از دیگر بخشهاست مانند سورِ(حصار و دیوار) شهر که شهر را از غیر شهر جدا می کند. و ممکن است به معنای چیزی باشد که دارای برتری و شرافت است مانند سور بنا که منظور قسمت بالای ساختمان است. آیه به معنای علامت است چون هر آیه دارای نشانهای است که نشان دهنده یک قسمت مستقل است. [۷]
مطلب پایانی کتاب تصریح بر این نکته است که معوذتین هر دو از قرآن هستند و به قرآن افزوده نشدهاند چنانچه در آیه ۹ سوره حجر «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»( بىترديد، ما اين قرآن را به تدريج نازل كردهايم، و قطعاً نگهبان آن خواهيم بود.) آمده است. منظور از حافظ بودن خداوند، حفظ کردن از زیادی، نقصان، تغییر و تبدیل است و اجماع بر این است که قرآن کتابی عزیز و نفوذ ناپذیر و مصون از هر گونه تحریف و کم و زیاد شدن است که باطل از هیچ جهت در آن راه ندارد. [۸][یادداشت ۱]
اهدای کتاب
مفسر، این اثر تفسیری کوتاه و مختصر را - که بر اساس ادب و آراء گذشتگان تدوین یافته - برای تقدیم به کتابخانه عظیم مدرسه مستنصریه بغداد در دوران خلافت المستنصر بالله عباسی (۶۴۰ - ۶۲۳) نگاشته است.[۹]
روش تفسیری
شیبانی در رویارویی با اقوال و آراء مختلف و متفاوت مفسران، آنچه را تقل کرده که اختلاف در آن کم باشد. در ضمن روایاتی از اهل بیت هم یاد کرده است. همچنین به ذکر جملهای از ناسخ و منسوخ و پارهای از عبادات شرعی و اسباب نزول و سخنان لغویان پرداخته است... وی بنا را بر اختصار گذارده و به تفسیر شماری از آیات نپرداخته و معتقد بوده که معنای آنها از ظاهرشان شناخته میشود.[۱۰]
منابع تفسیر
شیبانی از تفسیر تبیان سود جسته و از از شیخ طوسی به احترام یاد میکند. وی چندان از کلبی یاد میکند که گمان میرود تفسیرش را در اختیار داشته است. از شیخ مفید، جبائی، طبری، زجاج، فراء و ابوعبیده هم اقوالی را میآورد.[۱۱] او در منابع روایی از کافی، اختصاص، معانی الاخبار، علل الشرایع، تفسیر امام حسن عسکری(ع)، تفسیر قمی و عیون الاخبار نیز بهره برده است.
تلخیص و نسخهها
تلخیص این تفسیر به نام مختصر نهج البیان از محمد بن علی النقی الشیبانی و دستنوشتههایی از آن موجود است.[۱۲][۱۳]
برخی از نسخ موجود در کتابخانهها به این شرح است:
- نسخهای در کتابخانه دانشکده حقوق تهران
- نسخهای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
- نسخه دیگر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
- نسخهای در دانشکده الهیات تهران
- نسخهای در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
- نسخهای در کتابخانه مدرسه شهید مطهری
- نسخهای خطی در دانشکده ادبیات اصفهان
- نسخه موجود در کتابخانه مرعشی نجفی در قم.[۱۴]
چاپ
حسین درگاهی، کار تحقیق این تفسیر را با استفاده از برخی نسخ یاد شده انجام داده و تاکنون فقط جلد اول این تفسیر که تا پایان سوره بقره است، توسط بنیاد دائرة المعارف اسلامی در تهران به سال ۱۴۱۳ق مطابق ۱۹۹۲م در چاپخانه سازمان نشر و چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۲۴، ص۴۱۵.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۵.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵و۶.
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۳-۱۰.
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۱۷-۲۰
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۲۱-۲۴
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۲۵.
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۵، ص۴۴۳.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۵و۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۷۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۷۶.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۹.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۷۶.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۹و۱۰.
یادداشت
- ↑ سوره فصلت آیات ۴۱و۴۲ ...وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ* لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ ۖ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ. ترجمه: این کتاب به حقیقت صاحب عزت (و معجز بزرگ) است. از پيش روى آن و از پشت سرش باطل به سويش نمىآيد؛ وحى [نامه]اى است از حكيمى ستوده[صفات].
منابع
- شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.